Εδώ και μερικούς μήνες και με αποκορύφωμα τις τελευταίες εβδομάδες, πληθαίνουν οι κινητοποιήσεις, όπως και ο κόσμος που συμμετέχει σε αυτές, ενάντια στα σχέδια της εξορυκτικής εταιρείας Rio Tinto στη Σερβία.
Το Σάββατο και την Κυριακή 4 και 5 Δεκέμβρη, δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι σε πάνω από 50 πόλεις βγήκαν στους δρόμους ενάντια στο φαραωνικό έργο που ετοιμάζει η εταιρεία, αλλά και στην κυβέρνηση του Α. Βούτσιτς, που στηρίζει τα σχέδιά της.
Οι κινητοποιήσεις έχουν ξεκινήσει από τον Σεπτέμβρη στο Βελιγράδι, αλλά πλέον εξαπλώνονται και στην υπόλοιπη χώρα. Ανάμεσα σε άλλα, προχώρησαν σε πολύωρους αποκλεισμούς κεντρικών δρόμων και γεφυρών. Σε αρκετές περιπτώσεις έγιναν συλλήψεις ενώ σε κάποιες άλλες οι διαδηλωτές δέχτηκαν βίαιες επιθέσεις από κουκουλοφόρους.
Υπό την πίεση του κινήματος, η κυβέρνηση υποχρεώθηκε τελικά να πάρει πίσω τον πρόσφατο νόμο σχετικά με τη διευκόλυνση της απαλλοτρίωσης γης, όπως και την αλλαγή που έκανε στον τρόπο διεξαγωγής των δημοψηφισμάτων. Οι κάτοικοι της περιοχής που πλήττεται από την επένδυση, όπως και το περιβαλλοντικό κίνημα, θεωρούν αυτές τις κυβερνητικές αλλαγές βοηθητικές για τα σχέδια της εταιρείας.
Παρότι βέβαια αυτά τα μέτρα παίρνονται πίσω, η συνολική νίκη απέναντι στην εταιρεία είναι ακόμη μακριά, καθώς τα εξορυκτικά σχέδια μπορούν να προχωρήσουν και χωρίς αυτές τις διευκολύνσεις.
Το λίθιο της κοιλάδας Γιαντάρ
Το σκηνικό της καταστροφής βρίσκεται δυτικά της πρωτεύουσας, στην κοιλάδα του ποταμού Γιαντάρ (Jadar) μιας περιοχής με σημαντικά κοιτάσματα λιθίου. Ως ένα από τα βασικά συστατικά που απαιτούνται για την κατασκευή των μπαταριών ηλεκτρονικών υπολογιστών, κινητών τηλεφώνων και ηλεκτρικών αυτοκινήτων, το λίθιο ενδιαφέρει ιδιαίτερα τις εξορυκτικές εταιρείες, όπως και τις εταιρείες νέων τεχνολογιών και την αυτοκινητοβιομηχανία.
Η εξόρυξή του παρουσιάζεται σαν μια φιλική προς το περιβάλλον διαδικασία, καθώς ένα μεγάλο μέρος του θα αξιοποιηθεί για την κατασκευή ηλεκτρικών αυτοκινήτων. Στην πραγματικότητα, η εξόρυξη λιθίου απειλεί το περιβάλλον, αφού ιδιαίτερα σε μεγάλη κλίμακα καταστρέφει το έδαφος, την τοπική βλάστηση, την ποιότητα του νερού, κ.α.
Στη Σερβία, η εξόρυξη λιθίου ξεκίνησε πριν από μερικά χρόνια με ένα σχετικά μικρό ορυχείο που όπως ισχυριζόταν η Rio Tinto δεν θα αποτελούσε πρόβλημα για την περιοχή. Σταδιακά το ορυχείο άρχισε να επεκτείνεται, ενώ η εταιρεία αγόραζε –και συνεχίζει να αγοράζει– μεγάλες εκτάσεις γης. Παράλληλα, σε μια προσπάθεια κατευνασμού των αντιδράσεων, έκανε δωρεές σε τοπικούς φορείς, «δώρα» στους ντόπιους αγρότες κ.α. Έτσι, κάποιοι κάτοικοι στηρίζουν τα σχέδια της εταιρείας έχοντας πέσει στην παγίδα της υποτιθέμενης «ανάπτυξης».
Οι περισσότεροι όμως κάτοικοι αντιστέκονται, καθώς καταλαβαίνουν ότι οι μακροπρόθεσμες αρνητικές επιπτώσεις δεν μπορούν να ισοσταθμιστούν από τα πρόσκαιρα οφέλη. Εξάλλου ξέρουν την περιοχή τους, όπου οι πλημμύρες είναι αρκετά συνηθισμένες και έτσι το ενδεχόμενο μεγάλης διαρροής τοξικών αποβλήτων από τις εγκαταστάσεις του ορυχείου είναι μεγάλο. Μόλις το 2014 μια τέτοια πλημμύρα οδήγησε στη διαρροή τοξικών υλικών από ένα παλιό ορυχείο στα χωράφια των κατοίκων.
Τα σχέδια επέκτασης και η «φήμη» της Rio Tinto
Σήμερα, η εταιρεία φιλοδοξεί να κατασκευάσει στην περιοχή το μεγαλύτερο ορυχείο λιθίου της Ευρώπης, με μια επένδυση που εκτιμάται ότι θα φτάσει τα 2,12 δισ. ευρώ.
Η συνολική έκταση του έργου αναμένεται να πλησιάσει τα 3.870 στρέμματα, ενώ σύμφωνα με περιβαλλοντική μελέτη θα προκαλέσει ανεπανόρθωτες βλάβες στο περιβάλλον της περιοχής. Μαζί με το περιβάλλον, οι κάτοικοι εκτιμούν ότι απειλείται η γεωργία και η κτηνοτροφία της περιοχής.
Η εταιρεία ισχυρίζεται ότι έχει πάρει όλα τα απαραίτητα μέτρα προκειμένου να ελαχιστοποιήσει τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Ωστόσο όσοι γνωρίζουν έστω και λίγα πράγματα από το παρελθόν της, δυσκολεύονται να πιστέψουν αυτούς τους ισχυρισμούς. Από την Αυστραλία, όπου τα εξορυκτικά έργα της Rio Tinto οδήγησαν σε καταστροφή εκατοντάδων αρχαιολογικών ευρημάτων, μέχρι την Παπούα-Νέα Γουινέα, όπου η εταιρεία κατηγορείται ότι πέταξε ένα δισεκατομμύριο τόνους αποβλήτων σε ποτάμι κοντά σε ορυχείο της, η φήμη της καταστροφικής απληστίας την ακολουθεί.
Περιβαλλοντική πολιτική;
Η κυβέρνηση της Σερβίας μιλάει για ανεύθυνους ταραχοποιούς που εμποδίζουν την ανάπτυξη, ενώ δεν είναι καθόλου απίθανο να ξαναπροσπαθήσει να περάσει νόμους που θα διευκολύνουν την επέκταση των εγκαταστάσεων της εταιρείας. Από τη μεριά του, ο δήθεν «προοδευτικός» πρόεδρος Α. Βούτσιτς ισχυρίζεται ότι πίσω από τις μαζικές διαδηλώσεις βρίσκονται ανταγωνιστές της Rio Tinto.
Το τελικό «ανίκητο» επιχείρημα γύρω από τις εξορύξεις μετάλλων που χρησιμοποιούνται στην παραγωγή ηλεκτρικών αυτοκινήτων, είναι ότι όλα αυτά γίνονται για να μειωθούν οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου. Στην πραγματικότητα, τα ίδια τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα δεν είναι τόσο φιλικά προς το περιβάλλον όσο παρουσιάζεται (η ηλεκτρική ενέργεια που απαιτεί η φόρτιση των μπαταριών τους παράγεται σήμερα στο μεγαλύτερο μέρος της από ορυκτά καύσιμα). Την ίδια ώρα, η περιβαλλοντική καταστροφή που προκαλούν οι εξορύξεις των μετάλλων αυτών σε τοπικό επίπεδο δεν μπορεί να παραβλεφθεί στο όνομα της υποτιθέμενης μείωσης των εκπομπών αερίων ρύπων.
Και οι εξορύξεις, βέβαια, δεν είναι το μόνο περιβαλλοντικό έγκλημα που δικαιολογείται με το επιχείρημα ότι… προστατεύει το περιβάλλον.
Η Σερβία το τελευταίο διάστημα μελετάει το ενδεχόμενο στροφής προς την πυρηνική ενέργεια, προκειμένου να απαλλαγεί από τον ρυπογόνο άνθρακα που σήμερα παράγει το 68% της ενέργειας της χώρας.
Αυτού του είδους τα… «ρίσκα», μπορεί να αποδίδουν για πολλά χρόνια, ή και δεκαετίες, παράγοντας φτηνή ενέργεια χωρίς εκπομπές αέριων ρύπων. Οι επιπτώσεις όμως ενός ενδεχόμενου ατυχήματος (η περίπτωση της Φουκουσίμα έχει δείξει ότι ακόμη και οι πιο ανεπτυγμένες τεχνολογικά χώρες, όπως η Ιαπωνία, δεν μπορούν να αποφύγουν τέτοια ατυχήματα) θα είναι καταστροφικές για τους ανθρώπους και το περιβάλλον σε βάθος τουλάχιστον δεκαετιών.
Απέναντι στις καταστροφικές μεθόδους που αποσκοπούν αποκλειστικά στην αύξηση των κερδών των εταιρειών ενέργειας με πρόσχημα την προστασία του περιβάλλοντος, οι κοινωνίες πρέπει να απαιτήσουν πραγματική στροφή στις ανανεώσιμες πηγές. Μια στροφή που δεν μπορεί να γίνει με κριτήριο το τι βολεύει τον κάθε «πράσινο» επιχειρηματία, αλλά με δημόσιες επενδύσεις και κοινωνικοποίηση των εταιρειών ενέργειας, λαμβάνοντας υπόψη τις τοπικές ιδιαιτερότητες και ανάγκες, με τη μικρότερη δυνατή επιβάρυνση για τα οικοσυστήματα και τις τοπικές κοινωνίες.
