Δημοσιεύουμε το πρώτο μέρος άρθρου του σ. Κυριάκου Χάλαρη για τα 150 χρόνια από την Κομμούνα του Παρισιού του 1871, το οποίο καταπιάνεται με το ιστορικό υπόβαθρο της περιόδου μέχρι και την ήττα της Γαλλίας στον γαλλοπρωσικό πόλεμο του 1870, που αποτέλεσε την αφορμή για την εξέγερση της Κομμούνας.
Το β’ μέρος του άρθρου θα δημοσιευτεί αύριο Τετάρτη.
Η Παρισινή Κομμούνα ήταν η πρώτη επανάσταση που έγινε από την εργατική τάξη και πήρε την εξουσία. Κράτησε 72 μέρες, από τις 18 Μάρτη μέχρι τις 28 Μάη του 1871 και τελείωσε με τη σφαγή των εργατών του Παρισιού από τα στρατεύματα του προέδρου Θιέρσου την «τραγική εβδομάδα του Μάη» όταν χιλιάδες Κομμουνάροι (οι αγωνιστές που υπερασπίζονταν την Κομμούνα) αλλά και άμαχοι, γυναίκες και παιδιά εξολοθρεύθηκαν από τους εχθρούς της Κομμούνας
1848
«Η Κομμούνα ήταν η πρώτη επανάσταση με την οποία η εργατική τάξη αναγνωρίστηκε ανοιχτά σαν η μόνη τάξη που ήταν ακόμα ικανή για κοινωνική πρωτοβουλία».
Καρλ Μαρξ
Τη γαλλική επανάσταση του 1789 ακολούθησε μια περίοδος πραξικοπημάτων, συνταγματικών μοναρχιών, βοναπαρτιστικών καθεστώτων με μικρές περιόδους δημοκρατίας. Αυτό που καθόρισε σε μεγάλο βαθμό όμως την πορεία της ταξικής πάλης σε πανευρωπαϊκό επίπεδο ήταν το 1848, μια από τις πιο σημαδιακές χρονιές του 19ου αιώνα που ονομάστηκε επίσης ως «χρονιά της Επανάστασης» ή «Άνοιξη των λαών». Ήταν η χρονιά που σύμφωνα με τον Μαρξ «θα καθόριζε πιθανότατα για αιώνες το πεπρωμένο του κόσμου».
Η επαναστατική έκρηξη του 1848, εμφανιζόμενη πάνω στη βάση της βαθιάς οικονομικής κρίσης του 1847, εξαπλώθηκε σε όλες τις μητροπόλεις του ευρωπαϊκού καπιταλισμού. Στο Παρίσι, τη Βιέννη, το Βερολίνο, το Μιλάνο, τη Δρέσδη δόθηκε «η πρώτη μεγάλη μάχη για την εξουσία ανάμεσα στο προλεταριάτο και την αστική τάξη», σύμφωνα με τον Ένκγελς. Το Παρίσι αποδείχθηκε η καρδιά της γαλλικής και της ευρωπαϊκής επανάστασης. Παρά την απαγόρευση συγκεντρώσεων που είχε επιβάλλει το καθεστώς του βασιλιά Λουδοβίκου Φίλιππου οι εργάτες του Παρισιού έσπασαν την απαγόρευση και προχώρησαν σε μαχητικές κινητοποιήσεις. Η Εθνοφρουρά που κινητοποιήθηκε για να καταστείλει την εξέγερση αρνήθηκε να επιβάλει την τάξη και να σώσει το καθεστώς. Όλα τα στηρίγματα του βασιλικού καθεστώτος κατέρρευσαν και ο Λουδοβίκος Φίλιππος εγκατέλειψε τον θρόνο και τη χώρα, περνώντας στην ιστορία ως ο τελευταίος βασιλιάς της Γαλλίας.
Η προσωρινή κυβέρνηση που σχηματίστηκε κάτω από την πίεση της εξέγερσης αναγκάστηκε να πάρει σημαντικά μέτρα υπέρ των εργαζομένων και να εγκαινιάσει αυτό που ονομάζεται μέχρι σήμερα Δεύτερη Γαλλική Δημοκρατία. Ήταν όμως τέτοια η δύναμη που αποκτούσαν σιγά σιγά οι εξεγερμένοι που η άρχουσα τάξη, παρά τις αρχικές υποχωρήσεις της, αποφάσισε να χτυπήσει την εξέγερση. Το ζήτημα, όπως κάθε ζήτημα εξουσίας, λύθηκε βίαια με πραξικόπημα το Δεκέμβρη του 1851 από τον Λουδοβίκο Βοναπάρτη που ανακήρυξε τον εαυτό του «Αυτοκράτορα».
Το νέο βοναπαρτιστικό καθεστώς έμοιαζε αρχικά ανίκητο, ακριβώς επειδή πάτησε στην ήττα της εξέγερσης του 1848. Στα τέλη όμως της δεκαετίας του 1860 το εργατικό κίνημα αρχίζει να ξαναβρίσκει τα βήματά του, ενώ η οικονομική ύφεση δημιούργησε μαζική δυσαρέσκεια στα φτωχότερα στρώματα των πόλεων.
Η Ευρώπη που αλλάζει
Είναι η εποχή που αρχίζουν να συγκροτούνται τα καπιταλιστικά μπλοκ σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, που οι αστικές τάξεις αναδεικνύονται και ανταγωνίζονται μεταξύ τους, ενώ οι αλλαγές στην κοινωνική δομή φαινόντουσαν αναγκαίες προκειμένου να εξυπηρετήσουν αυτόν τον ανταγωνισμό.
Στη Γερμανία τα προνόμια της φεουδαρχίας παραμένουν σε μεγάλο βαθμό, ενώ η άρχουσα τάξη εμφανιζόταν ανίκανη να ενοποιήσει τη χώρα σε ένα ενιαίο σύγχρονο κράτος και παρέμενε κατακερματισμένη σε ανεξάρτητα βασίλεια. Στην αυτοκρατορική Αυστρία διατηρούνταν οι ίδιες φεουδαρχικές σχέσεις, ενώ το χρηματιστικό κεφάλαιο στήριζε τον θρόνο. Στην Ιταλία, ο φεουδαρχικός κατακερματισμός έμπαινε εμπόδιο στην καπιταλιστική ανάπτυξη της χώρας. Ήταν η Γερμανία όμως που άρχισε να αλλάζει πολύ πιο γρήγορα κάτω από την ηγεμονία της Πρωσίας.
Στο άρθρο του στην εφημερίδα «New York Daily Tribune» της 1.2.1859, ο Κ. Μαρξ έγραφε:
«Όποιος είδε το Βερολίνο πριν 10 χρόνια, δε θα το αναγνώριζε σήμερα. Ήταν τόπος αδέξιων και χοντροκομμένων στρατιωτικών παρελάσεων και τώρα έχει γίνει το ολοζώντανο κέντρο της γερμανικής βιομηχανίας μηχανοκατασκευών. Διασχίζοντας τη ρηνανική Πρωσία και τη Βεστφαλία, νομίζεις ότι βρίσκεσαι στο Λάνκασαϊαρ ή στο Γιόρκσαϊαρ [σ.σ. της Αγγλίας]».
Η βιομηχανική ανάπτυξη της Γερμανίας και η προσπάθεια ενοποίησής της υπό την ηγεμονία της Πρωσίας θα έδινε ένα αποφασιστικό πλεονέκτημα στον γερμανικό καπιταλισμό στην προσπάθειά του να κυριαρχήσει στην Ευρώπη και ταυτόχρονα θα ήταν ένα καίριο πλήγμα στη γαλλική άρχουσα τάξη που μέχρι τότε έπαιζε κεντρικό ρόλο. Ήδη, η καπιταλιστική ανάπτυξη στη Γερμανία ήταν πολύ πιο γρήγορη και πολύ πιο προσανατολισμένη σε μια βιομηχανική κατεύθυνση σε σχέση με τη Γαλλία.
Ο Γαλλοπρωσικός πόλεμος του 1870
Η εποχή των αλλεπάλληλων θριάμβων των Ναπολεόντιων πολέμων είχε παρέλθει. Ο Λουδοβίκος Βοναπάρτης προσπάθησε να την ανακτήσει αλλά η εκστρατεία που επιχείρησε στο Μεξικό κατέληξε σε φιάσκο.
Η νίκη του πρωσικού στρατού απέναντι στον στρατό της συμμάχου του Λουδοβίκου, Αυστρίας, το 1866 ήταν ακόμα ένα χτύπημα στο κύρος της Γαλλίας. Τα εσωτερικά προβλήματα οξύνονταν και το όριο που έβαζε το τέλος της εποχής των προσαρτήσεων έφερε το καθεστώς σε αδιέξοδο.
Αποτέλεσμα όλων αυτών αλλά και του τυχοδιωκτισμού του καθεστώτος του Λουδοβίκου ήταν ο πόλεμος που επιχείρησε με την Πρωσία. Βασικός του στόχος ήταν αφενός να εξωτερικεύσει τα εσωτερικά προβλήματα του καθεστώτος αλλά κυρίως η ματαίωση της ενοποίησης της Γερμανίας υπό την Πρωσία, που θα έδινε τεράστιο πλεονέκτημα στο γερμανικό καπιταλισμό έναντι του Γαλλικού.
Ο γαλλοπρωσικός πόλεμος είναι συνδεδεμένος με την ιστορία της Κομμούνας. Αυτός ήταν η αφορμή για το ξέσπασμά της και αυτό δεν είναι τυχαίο. Πολλές φορές στην ιστορία συμβαίνει μετά από έναν πόλεμο το ξέσπασμα μιας επανάστασης.
Αναλογίες για αυτό μπορούν να γίνουν με την Οκτωβριανή επανάσταση που ήρθε κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου πολέμου, όπως και με τη γερμανική επανάσταση που ήρθε μετά το τέλος του. Παρόμοια, και μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο είχαμε επαναστατικές εκρήξεις σε Ελλάδα, Ιταλία, Γιουγκοσλαβία και αλλού.
Και αυτό συμβαίνει επειδή η εργατική τάξη την περίοδο του πολέμου πληρώνει με το αίμα της τις επιλογές της άρχουσας τάξης, με αποτέλεσμα να βάζει στο μικροσκόπιο τις ευθύνες της και να αντιλαμβάνεται την ωμή πραγματικότητα της ταξικής πάλης όπως είναι.
Κάθε πόλεμος αρχικά συμπαρασύρει τα λαϊκά στρώματα σε έναν ενθουσιώδη πατριωτισμό και τείνει να τα τοποθετεί στο πλευρό της άρχουσας τάξης της χώρας τους. Πολύ γρήγορα ωστόσο, ο πατριωτικός ενθουσιασμός συχνά μετατρέπεται σε προβληματισμό και ο προβληματισμός σε οργή για τους νεκρούς, τους τραυματίες, για τις καταστροφές του πολέμου.
Η συντριβή της Γαλλίας
Στις 2 Αυγούστου 1870 ξεκινάει ο γαλλοπρωσικός πόλεμος και εξελίσσεται με μεγάλη ταχύτητα. Από τις 4 Αυγούστου κιόλας τα γαλλικά στρατεύματα είναι σε διαρκή υποχώρηση. Αρχηγός του στρατού είναι ο ίδιος ο Λουδοβίκος Βοναπάρτης. Οι στρατιωτικές ήττες προκαλούν τεράστιες διαδηλώσεις στη Γαλλία. Και στις αρχές Σεπτεμβρίου έρχεται η συντριβή. Ο γαλλικός στρατός κυριολεκτικά διαλύθηκε μετά από μόλις 6 βδομάδες πολέμου. Ο Λουδοβίκος όχι μόνο συνθηκολόγησε αλλά συνελήφθη και φυλακίστηκε. Ανάμεσα στους αιχμαλώτους συγκαταλέγονται 40 στρατηγοί, 4.000 αξιωματικοί, 84.000 άνδρες!
Την κατάρρευση του μετώπου ακολουθεί λαϊκή εξέγερση στο Παρίσι και η κατάρρευση του καθεστώτος. Τη θέση του παίρνει μια κυβέρνηση αποτελούμενη ως επί το πλείστο από στελέχη του παλιού μοναρχικού καθεστώτος, ονομάζει τον εαυτό της «Κυβέρνηση Εθνικής Άμυνας» και κάτω από την πίεση των γεγονότων καταργεί τη μοναρχία και επαναφέρει την κοινοβουλευτική δημοκρατία.
Ήταν μια κυβέρνηση αποτελούμενη από τη μέχρι τότε μοναρχική εξουσία και τα στελέχη της κοινοβουλευτικής-καπιταλιστικής αντιπολίτευσης.
Τα εργατικά στρώματα του Παρισιού και των μεγάλων πόλεων αποδέχονται σιωπηρά αυτήν την νέα πραγματικότητα. Δεν υπήρχε μέχρι τότε κανένα διαμορφωμένο κόμμα ή ρεύμα της εργατικής τάξης που να μπορεί να εκφράζεται ανεξάρτητα και να μπορεί με έναν οργανωμένο τρόπο να παίξει ρόλο στις κατακλυσμιαίες πολιτικές εξελίξεις. Ο Ένγκελς έγραψε αναφερόμενος σε αυτή τη στιγμή:
«Η αυτοκρατορία σωριάστηκε σαν χάρτινος πύργος. Ο εχθρός όμως βρισκόταν έξω από τις πύλες του Παρισιού, οι στρατιές της αυτοκρατορίας ήταν περικυκλωμένες στο Μετς χωρίς ελπίδα να ξεφύγουν ή κρατούνταν αιχμάλωτες στη Γερμανία. Στην κρίσιμη αυτή στιγμή ο λαός επέτρεψε στους βουλευτές του Παρισιού του προηγούμενου νομοθετικού σώματος να εμφανιστούν σαν κυβέρνηση εθνικής άμυνας».
Η Εθνοφρουρά
Η νέα κυβέρνηση, βλέποντας τους Πρώσους να προχωρούν προς το Παρίσι, με διαλυμένο το γαλλικό στρατό, δημιουργεί την Εθνοφρουρά, για την υπεράσπιση της πρωτεύουσας. Εξοπλίζει δηλαδή τους ίδιους τους κατοίκους του Παρισιού για να υπερασπίσουν την πόλη τους. Την ίδια ώρα τα λαϊκά στρώματα του Παρισιού, μπροστά στον κίνδυνο κατάληψής του από τους Πρώσους αρχίζουν και δημιουργούν τις δικές τους ανεξάρτητες οργανώσεις, τις Επιτροπές Επαγρύπνησης. Ποιοι τις αποτελούν;
Δεν υπάρχουν ακόμα σχηματισμένες οργανωμένες δυνάμεις των εργατών που να εκφράζουν μια ενιαία γραμμή σε κεντρικό επίπεδο. Η Πρώτη Διεθνής παρακολουθεί τα γεγονότα του Παρισιού και στηρίζει την εργατική του τάξη αλλά με περιορισμένες δυνατότητες παρέμβασης. Αυτό που συμβαίνει είναι ότι στις Επιτροπές Επαγρύπνησης κυριάρχησαν, όπως ήταν φυσιολογικό, τα πιο μαχητικά στρώματα του Παρισιού και ανάμεσα σε αυτά αναδείχθηκαν οπαδοί του Προυντόν, του Μπλανκί και του Μπακούνιν.
Η κατάσταση στο Παρίσι πήρε εξεγερσιακά χαρακτηριστικά, αλλά δεν ήταν μόνο το Παρίσι. Είχαν προηγηθεί η Μασσαλία και πριν από αυτή η Λυών.
Ο Μπακούνιν στη Λυών
Στη Λυών, στις αρχές του Σεπτέμβρη του 1870, οργανώθηκε εξέγερση που ανακήρυξε τη Δημοκρατία και δημιούργησε την Κομμούνα της πόλης, καθοδηγούμενη κυρίως από μέλη της Πρώτης Διεθνούς, που ήταν οπαδοί του Μπακούνιν (ανήκε στην Πρώτη Διεθνή όπως ο Μαρξ και ο Ένγκελς) .
Ήταν τέτοια η γοητεία που άσκησε η εξέγερση της Λυών στον ίδιο τον Μπακούνιν που έφυγε από την Ελβετία και πήγε στη Λυών. Εκεί όμως οι αναρχικές του αντιλήψεις, έδειξαν τα όρια τους.
Γράφουν γι’ αυτό το γεγονός ο Μαρξ και ο Ένγκελς:
«Ο Μπακούνιν έσπευσε να βοηθήσει τον ανθυπολοχαγό του, Αλμπέρ Ρισάρ, και τους υπαξιωματικούς του Μπαστελικά και Γκασπάρ Μπλαν. Στις 28 Σεπτεμβρίου, την ημέρα που έφτασε εκεί, ο λαός είχε καταλάβει το Δημαρχείο. Ο Μπακούνιν εγκαταστάθηκε σε αυτό. Ιδού, λοιπόν, έφθασε η κρίσιμη στιγμή που περίμεναν τόσα χρόνια, η στιγμή που ο Μπακούνιν απέκτησε τη δυνατότητα να εκτελέσει την πιο επαναστατική πράξη που είδε ποτέ ο κόσμος: εξέδωσε διάταγμα για την κατάργηση του Κράτους».
Τα γεγονότα στη Λυών υπήρξαν ενδεικτικά της αντίληψης του Μπακούνιν για την κατάργηση του κράτους. Το διάταγμα που εξέδωσε έλεγε:
«Οι αντιπρόσωποι των Ομοσπονδιακών Επιτροπών για τη Σωτηρία της Γαλλίας και η Κεντρική τους Επιτροπή προτείνουν την άμεση υιοθέτηση των ακόλουθων ψηφισμάτων:
- Ο διοικητικός και κυβερνητικός μηχανισμός έχοντας καταστεί ανίκανος καταργείται
- Όλα τα ποινικά και αστικά δικαστήρια καταργούνται και αντικαθίστανται από τη λαϊκή δικαιοσύνη
- Καταργείται η πληρωμή φόρων και δόσεων δανείων
- Όλα τα διοικητικά σώματα καταργούνται
- Οι επιτροπές της πρωτεύουσας κάθε νομού θα στείλουν από δυο αντιπροσώπους στο συνέδριο για τη σωτηρία της Γαλλίας»
Όμως η εξέγερση δεν θα ήταν δυνατό να πετύχει με ένα απλό διάγγελμα. Ο ίδιος ο Μπακούνιν φυγαδεύτηκε λίγο πριν παρέμβει ο γαλλικός στρατός και αποτύπωσε την απογοήτευσή του αυτή αργότερα σε μια επιστολή:
«… δεν πιστεύω πια καθόλου στην Επανάσταση στη Γαλλία. Ο λαός αυτός έχει πάψει να είναι πια επαναστάτης. Ο ίδιος ο λαός έγινε δογματικός, υπολογιστής και αστικός σαν τους αστούς. Εγκαταλείπω αυτή τη χώρα κατεχόμενος από βαθιά απογοήτευση».
Τα γεγονότα της Κομμούνας του Παρισιού λίγους μήνες μετά θα έρθουν να τον διαψεύσουν.
Ο Μαρξ και ο Ένγκελς αποτύπωσαν την επίσκεψη του Μπακούνιν στη Λυών με τον εξής τρόπο:
«Τα γεγονότα στη Λυών απέδειξαν ότι ένα σκέτο διάταγμα για την κατάργηση του κράτους δεν είναι διόλου αρκετό για να εκπληρωθούν όλες αυτές οι θαυμάσιες επαγγελίες. Αντίθετα, δυο λόχοι του στρατού αποδείχθηκαν αρκετοί για να διαλύσουν αυτή την υπέροχη οπτασία και να αναγκάσουν τον Μπακούνιν, με το θαυματουργό διάταγμα στην τσέπη, να το βάλει στα πόδια για τη Γενεύη».
