Όταν το 1955 ένας δημοσιογράφος ρώτησε τον μικροβιολόγο Τζόνας Σολκ, ο οποίος ανακάλυψε το εμβόλιο της πολιομυελίτιδας, «σε ποιον ανήκει η πατέντα για το εμβόλιο;» εκείνος απάντησε:
«Θα έλεγα ότι κάτοχοί του είναι όλοι οι άνθρωποι. Δεν υπάρχει πατέντα. Μπορείς να πατεντάρεις τον ήλιο;».
Το εμβόλιο κατά της πολιομυελίτιδας ήταν μια μόνο ένδειξη των απεριόριστων δυνατοτήτων που προσφέρει η επιστημονική γνώση προς όφελος της ανθρωπότητας, μιας και εξάλειψε την παραλυτική ασθένεια σε όλον τον κόσμο και εξαφάνισε μια επιδημία που είχε τεράστιο κόστος σε ανθρώπινες ζωές.
Σήμερα, η πανδημική κρίση έχει στρέψει το βλέμμα της κοινωνίας ξανά στην επιστημονική κοινότητα, στην οποία βλέπει τη μόνη ελπίδα να αποκρουστεί ο κίνδυνος του κορονοϊού. Εμπόδιο στην αντιμετώπιση του κορονοϊού όμως είναι το ίδιο το σύστημα και ο τρόπος που λειτουργεί. Και οι πατέντες, για τις οποίες έχει ανοίξει η συζήτηση, είναι η σημαντικότερη απόδειξη.
Ο Μητσοτάκης και ο Τσίπρας τσακώνονται…
Την προηγούμενη βδομάδα είδαμε Μητσοτάκη και Τσίπρα να τσακώνονται για το ποιος μίλησε πρώτος για τη δυνατότητα να ανοίξουν οι πατέντες των εμβολίων που μέχρι τώρα κρατούν οι μεγάλες φαρμακευτικές.
Αυτό που είχε προηγηθεί ήταν φυσικά η τοποθέτηση Μπάιντεν στις 4 Μάη όταν στήριξε το αίτημα της Ινδίας και της Νότιας Αφρικής για προσωρινή άρση των πατεντών για τα εμβόλια του Covid-19, προκειμένου να μπορούν να παραχθούν μαζικά.
Η δήλωση αυτή αντιμετωπίστηκε με αμηχανία στην αρχή αλλά τελικά αρνητικά από τις φαρμακευτικές εταιρείες.
Πιο σαφής άρνηση υπήρξε όμως από την ηγεσία της ΕΕ και κυρίως τον Μακρόν και τη Μέρκελ η οποία μάλιστα ήταν κατηγορηματική:
«η προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι η πηγή καινοτομίας και πρέπει να παραμένει έτσι».
Το βασικό επιχείρημα όλων αυτών είναι το εξής: Αν αρθούν οι πατέντες οι εταιρείες δεν θα έχουν κίνητρο να κάνουν έρευνα και να χρηματοδοτήσουν νέα εμβόλια, μια και τα κέρδη τους θα συρρικνωθούν. Θα την πληρώσουν μάλιστα, μας λένε, οι πιο φτωχές χώρες, επειδή αν δεν υπάρχει κέρδος θα μειωθεί και η παραγωγή.
Πρόκειται για ψέμα και υποκρισία.
Ο εμβολιαστικός εθνικισμός
Με το ξέσπασμα της πανδημίας όλες οι αφηγήσεις της άρχουσας τάξης για «αλληλεγγύη των λαών» και για «κοινή προσπάθεια» πήγαν περίπατο.
Η ίδια η ΕΕ που υποτίθεται έχει και κοινά οράματα και δεσμούς αλληλεγγύης των κρατών της έδειξε το δρόμο από την αρχή της υγειονομικής κρίσης στέλνοντας το μήνυμα «ο καθένας για την πάρτη του». Είναι ακόμα νωπές οι μνήμες από τις κυβερνήσεις Γερμανίας και Τσεχίας οι οποίες δέσμευαν υγειονομικό υλικό από τα αεροδρόμιά τους (μάσκες και γάντια) που ερχόντουσαν από την Κίνα και προορίζονταν για άλλες χώρες –συγκεκριμένα την Ιταλία την οποία χτύπησε σκληρά το πρώτο κύμα– προκειμένου να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες. Από την αρχή του 2021 η υποτιθέμενη αναλογική κατανομή μεταξύ των χωρών της ΕΕ πήγε περίπατο.
Την ίδια στιγμή οι πιο φτωχές χώρες του πλανήτη έμειναν μόνες στο έλεος της πανδημίας. Αρκεί σήμερα να ρίξουμε μια ματιά στην Ινδία που φτάνει πλέον τα 400.000 δηλωμένα κρούσματα ημερησίως, με τα νοσοκομεία της ανήμπορα να κάνουν οτιδήποτε μια και δεν έχουν καν επαρκή κάλυψη σε οξυγόνο και μόνη ελπίδα τη διεθνή παρέμβαση.
Ο ίδιος ο ΠΟΥ (Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας) έφτασε στο σημείο να απαιτήσει να σταματήσει ο εμβολιαστικός εθνικισμός και να προειδοποιεί ήδη από τον περυσινό Αύγουστο ότι «οι χώρες που βάζουν τα δικά τους συμφέροντα πάνω από αυτά των άλλων στην προσπάθειά τους να προμηθευτούν ένα πιθανό εμβόλιο κατά του κορονοϊού επιδεινώνουν την πανδημία».
Ποιος πληρώνει τα εμβόλια;
Όλη η επιχειρηματολογία για την υπεράσπιση των πατεντών βασίζεται σε ένα ψέμα. Ότι διαφορετικά οι φαρμακευτικές εταιρείες δεν θα έχουν κίνητρο να επενδύσουν στην παραγωγή τους. Αυτό το εξέφρασε με τον καλύτερο τρόπο ο πρωθυπουργός της Βρετανίας Μπόρις Τζόνσον σε ιδιωτική συνομιλία αλλά είναι αυτό στο οποίο συνομολογούν και οι απολογητές του συστήματος σε όλον τον κόσμο:
«η γρήγορη ανάπτυξη των εμβολίων έγινε χάρη στον καπιταλισμό, χάρη στην απληστία» φέρεται να είπε.
Η αλήθεια όμως είναι ότι για την ανάπτυξη των εμβολίων ενάντια στον κορονοϊό υπήρξε, από τη μια, τεράστια κρατική επιδότηση της έρευνας των φαρμακευτικών και, από την άλλη, εξασφαλισμένη αγορά, με τις παραγγελίες δισεκατομμυρίων εμβολίων από τις κυβερνήσεις του πλανήτη. Τεράστια κέρδη δεκάδων δισεκατομμυρίων δολαρίων/ευρώ για τις φαρμακευτικές ήταν έτσι απόλυτα εξασφαλισμένα.
Σίγουρα δηλαδή κέρδη χωρίς κανένα ρίσκο, με την έρευνα και την παραγωγή των εμβολίων να τη χρηματοδοτεί η ίδια η κοινωνία μέσα από τους φόρους της.
Το BBC έχει από το Δεκέμβρη δημοσιεύσει έναν πίνακα που αποδεικνύει αυτό ακριβώς: ότι όλα τα γνωστά μέχρι σήμερα εμβόλια βασίστηκαν σε κρατική χρηματοδότηση.
Είναι πολύ δύσκολο να προσδιορίσει κάποιος με ακρίβεια τη χρηματοδότηση των φαρμακευτικών μια και όλες οι συμβάσεις καλύπτονται με ένα πέπλο μυστηρίου και συμφωνητικά εμπιστευτικότητας. Ο πίνακας όμως του BBC δείχνει με αποκαλυπτικό τρόπο την τεράστια συμβολή των δημόσιων δαπανών στην έρευνα και τη διαδικασία παραγωγής των εμβολίων. Πάνω σε ποια βάση τότε δικαιολογούνται τα τεράστια κέρδη των πολυεθνικών του φαρμάκου αν οι δαπάνες γι’ αυτό γίνονται από την φορολόγηση των λαϊκών στρωμάτων;
Πέρα από τη δημοσίευση του BBC υπάρχουν κάποια συμπληρωματικά στοιχεία από άλλες πηγές. Συγκεκριμένα:
- Το εμβόλιο της Οξφόρδης (AstraZeneca) είναι το μόνο για το οποίο υπάρχουν αναλυτικά στοιχεία και αυτά μας λένε ότι χρηματοδοτήθηκε κατά 97% από κρατικά χρήματα.
- Η Moderna έχει λάβει ήδη από την κυβέρνηση των ΗΠΑ συμβόλαιο 955 εκ. δολαρίων προκειμένου να βγάλει το εμβόλιο.
- Η ΕΕ έχει δαπανήσει πάνω από 1 δισ. ευρώ στην έρευνα για το εμβόλιο και 2,9 δισ. ευρώ για την «ανάπτυξη της δυνατότητας παραγωγής» εμβολίων, παρόλο που είναι εντελώς ασαφές πόσα έχει πάρει ποια εταιρεία.
Πέρα από τις άμεσες αυτές χρηματοδοτήσεις, η έρευνα για το εμβόλιο κατά του κορονοϊού, όπως και για κάθε άλλο εμβόλιο ή φάρμακο, βασίστηκε σε ερευνητική δουλειά που έχει γίνει και γίνεται χρόνια τώρα στα πανεπιστήμια όλου του κόσμου. Με λίγα λόγια δεν είναι ούτε η «υγιής επιχειρηματικότητα», ούτε η «καινοτομία της ιδιωτικής πρωτοβουλίας» που κινητοποιεί τις εταιρείες να ανακαλύψουν τα εμβόλια. Αντίθετα είναι η πανεπιστημιακή ερευνητική δουλειά που γίνεται δεκαετίες τώρα και οι κρατικές χρηματοδοτήσεις που εξασφαλίζουν τα θετικά αποτελέσματα. Οι εταιρείες στη συνέχεια τα πατεντάρουν και μετά τα πωλούν με τους δικούς τους όρους και στην ουσία ανεξέλεγκτα.
Με ποιους όρους κλείνουν οι πατέντες;
Άλλο ένα πέπλο μυστηρίου καλύπτει τους όρους πώλησης και διανομής. Η AstraZeneca υποτίθεται ότι έχει δεσμευθεί δημόσια για «μη επιδίωξη κέρδους» μέχρι το τέλος της πανδημίας. Πότε όμως θα τελειώσει η πανδημία;
Η διαρροή της συμφωνίας της εταιρείας με την κυβέρνηση της Βραζιλίας είναι αποκαλυπτική για το τι συμβαίνει παγκόσμια: το πότε θα τελειώσει η πανδημία δεν θα το κρίνει ούτε ο ΠΟΥ ούτε και η κυβέρνηση, θα το κρίνει η ίδια η εταιρεία και θα μπορεί να το κάνει οποιαδήποτε στιγμή από τον Ιούνη του 2021 και μετά. Η τιμή των εμβολίων δηλαδή εξαρτάται από την καλή θέληση της εταιρείας. Τη θολούρα γύρω από τις συμφωνίες των φαρμακευτικών προσπάθησε να διερευνήσει και η εφημερίδα Times της Νέας Υόρκης. Παρά τα απόρρητα των συμβάσεων, η έρευνά των Times κατέληξε επίσης στο συμπέρασμα της απεριόριστης χρηματοδότησης από κρατικούς φορείς όλων των εταιρειών οι οποίες ενδιαφέρονται κυρίως να πατεντάρουν τα εμβόλια και στη συνέχεια να εξασφαλίζουν καλύτερες τιμές.
Ένας από τους πιο σημαντικούς όρους των συμβολαίων, η τιμή ανά δόση, κατά κανόνα αποσιωπάται καθώς οι εταιρείες το θεωρούν εμπορικό μυστικό. Το αποτέλεσμα είναι το ίδιο εμβόλιο της AstraZeneca να πωλείται 2,47 ευρώ η δόση στην ΕΕ, ενώ στη Νότια Αφρική σε τιμή υπερδιπλάσια. Στις ΗΠΑ το εμβόλιο της Pfizer κοστίζει 22 ευρώ, ενώ στην Ευρώπη 16,5 ευρώ.
Ακόμα και οι χρόνοι παράδοσης είναι αποκλειστικά στην ευχέρεια των εταιρειών. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό της AstraZeneca η οποία από τον Μάρτη ήδη είχε δηλώσει ότι δεν θα μπορέσει να παραδώσει τις συμφωνημένες ποσότητες στην ΕΕ, γεγονός που οδήγησε στις απειλές της ΕΕ για δημοσιοποίηση της σύμβασης και για μη πραγματοποίηση νέων παραγγελιών.
Να καταργηθούν οι πατέντες
Η συζήτηση για την άρση των πατεντών ανοίγει τώρα και ανοίγει από τον Μπάιντεν όχι επειδή νοιάζεται ξαφνικά για τα φτωχότερα στρώματα του παγκόσμιου πληθυσμού, στις φτωχές χώρες, τα οποία δεν έχουν πρόσβαση στα εμβόλια.
Επί της ουσίας η πρόταση του Μπάιντεν αντανακλά ένα σημαντικό κομμάτι του κατεστημένου το οποίο βλέπει την πραγματικότητα όπως είναι και όπως την έχει περιγράψει η επιστημονική κοινότητα: δεν έχει νόημα ένα κομμάτι του κόσμου να εμβολιάζεται ενώ στον υπόλοιπο κόσμο ο covid να θερίζει. Κι αυτό επειδή ο ιός μεταλλάσσεται, και δυναμώνει. Σαν αποτέλεσμα είναι αδύνατο σε ένα παγκοσμιοποιημένο σύστημα να μην μεταφερθεί και να ξεκινήσει εκ νέου η διασπορά.
Πέρα από αυτό βέβαια, σημαντικά κομμάτια της άρχουσας τάξης που κατέχουν σημαντικούς κλάδους (αερομεταφορές, τουριστική βιομηχανία) έχουν χάσει έδαφος στον ενδοκαπιταλιστικό ανταγωνισμό και πιέζουν για πιο «ριζικές λύσεις». Σε κάθε περίπτωση ο Μπάιντεν φρόντισε με τη δήλωσή του αυτή να είναι όσο ασαφής χρειαζόταν. Δεν διευκρίνισε αν όντως θα προχωρήσει στο σπάσιμο των πατεντών και με ποιο τρόπο. Με άλλα λόγια η δήλωση του δημιουργεί εντυπώσεις αλλά δεν ακολουθείται από συγκεκριμένα μέτρα.
Όμως το ζήτημα των πατεντών έχει ανοίξει σε δημόσια συζήτηση. Και αυτή αποκαλύπτει όλο και περισσότερο το τεράστιο σκάνδαλο που υπάρχει γύρω από τις μεγάλες φαρμακευτικές. Όσο η κρίση της πανδημίας κρατάει τόσο πιο επιτακτικά μπαίνει το ζήτημα για το πως αυτές οι εταιρείες θα φύγουν από τα χέρια του ιδιωτικού κεφαλαίου και των κερδοσκόπων της Υγείας και θα περάσουν στα χέρια της κοινωνίας, κάτω από συνθήκες κοινωνικού και εργατικού ελέγχου και διαχείρισης. Μόνο έτσι θα σπάσουν οι πατέντες και θα ενιαιοποιηθεί η επιστημονική έρευνα, για να εξυπηρετούνται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο η υγεία και γενικότερα οι ανθρώπινες ανάγκες.
