Για τις σημερινές γενιές των νέων αγωνιστών/αγωνιστριών, το όνομα του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, τελευταίου γενικού γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης (ΚΚΣΕ) και τελευταίου προέδρου της Σοβιετικής Ένωσης, δεν σηματοδοτεί κάτι. Το πολιτικό του τέλος είχε προηγηθεί κατά πολλά χρόνια του βιολογικού. Αυτό πιστοποιείται κι από τον αντιφατικό αντίκτυπο του θανάτου του στα διαφορετικά στρώματα στη Ρωσία και διεθνώς.
Ύμνοι, αναθέματα και λήθη
Μόλις λίγες χιλιάδες Ρώσοι παραβρέθηκαν στο προσκύνημα στη μεγάλη Αίθουσα των Κιόνων στη Μόσχα, που ανακοινώθηκε ως «λαϊκό», αλλά δεν ήταν. Ο Β. Πούτιν δεν συμμετείχε καν. H στάση αυτή ήταν συνεπής με τις δηλώσεις του πως η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991 ήταν η μεγαλύτερη γεωπολιτική καταστροφή του 20ου αιώνα, την οποία και χρεώνει στον Μ. Γκορμπατσόφ. Eπίσης δεν κοντράρει και με την εικόνα που χτίζει του νικηφόρου ηγέτη στο μέτωπο της Ουκρανίας – τόσο αντίθετη με την εικόνα του «ηττημένου» Γκορμπατσόφ…
Από την άλλη, οι καπιταλιστές ηγέτες διεθνώς τον αποχαιρέτησαν τιμητικά. Πιο πολύ για να το πιστέψουν οι ίδιοι, τον ευχαρίστησαν για την συνεισφορά του στη «δημοκρατία», την «ειρήνη», την «ελευθερία» που… απολαμβάνει υποτίθεται ο πλανήτης, για τον «αναίμακτο τερματισμό του Ψυχρού Πολέμου» κι άλλα τέτοια.
Δεν χρειάζεται να ασχοληθούμε άλλο με αυτή την οπερέτα υποκρισίας, ειδικά καθώς ο πόλεμος στην Ουκρανία, η εκτράχυνση των ιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών, η καταστολή των κινημάτων και η ενίσχυση του αυταρχισμού, η άνοδος της Ακροδεξιάς διεθνώς κλπ, κάνουν όλα τα παραπάνω να ακούγονται σαν τραγέλαφος.
Και η ελληνική Αριστερά;
Κάποιες ηγεσίες κομμάτων της ελληνικής Αριστεράς είχαν αρκετά προβλέψιμες αντιδράσεις.
Η ηγεσία του ΚΚΕ, με πολιτικό σχόλιο στη στήλη του Ριζοσπάστη «ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΙΚΑ», την 1η Σεπτέμβρη, επιμένει τριάντα ένα χρόνια μετά την κατάρρευση του σταλινισμού, να συνεχίζει να εκπαιδεύει μέλη και στελέχη με το θεώρημα της «ανατροπής» και με το εύκολο ανάθεμα στον Γκορμπατσόφ.
«Το όνομά του συνδέθηκε με την τελευταία πράξη της αντεπανάστασης στη Σοβιετική Ενωση, με την ανατροπή του σοσιαλισμού και την παλινόρθωση του καπιταλισμού… Η ανάδειξη του ιδίου στην ηγεσία του ΚΚΣΕ και της Σοβιετικής Ενωσης, συνολικότερα η ολοκληρωτική επικράτηση των αντεπαναστατικών δυνάμεων και τελικά τα γεγονότα της περιόδου 1989 – 1991 αποτέλεσαν την ολοκλήρωση μιας μακρόχρονης διαδικασίας απώλειας των επαναστατικών χαρακτηριστικών του Κ.Κ… Τη δεκαετία του ’80, ο οπορτουνισμός, που είχε αρχίσει σε προηγούμενες δεκαετίες να κυριαρχεί στη σκέψη και την πολιτική γραμμή του ΚΚΣΕ, ολοκληρώθηκε με την «περεστρόικα» και υπό την ηγεσία του Γκορμπατσόφ , σε προδοτική, αντεπαναστατική δύναμη».
Σήμερα αισθάνονται πιο σίγουροι ότι μια τέτοια τοποθέτηση δεν θα προκαλέσει τα παλιά δύσκολα ερωτήματα, που δεν απάντησαν ποτέ, όπως: Ποιοι ανέδειξαν τον Γκορμπατσόφ στην ηγεσία του ΚΚΣΕ και γιατί; Πότε ξεκίνησε η απώλεια των επαναστατικών χαρακτηριστικών των Κ.Κ.; Πότε κυριάρχησε ο οπορτουνισμός στην σκέψη και την γραμμή του ΚΚΣΕ; Υπήρξαν δυνάμεις που έδωσαν μάχες ενάντια σε αυτή την πορεία; Η Σοβιετική εργατική τάξη τι έκανε; Πότε η ηγεσία του ΚΚΕ εντόπισε αυτά τα φαινόμενα, ενημέρωσε τα μέλη της κι έδωσε τις δικές της πολιτικές μάχες;
Για την ιστορία βέβαια, την οποία δεν μπορεί να ξαναγράψει η ηγεσία του ΚΚΕ, ο Γκορμπατσόφ και οι πολιτικές του υμνολογούνταν από τους ίδιους μέχρι και την παραμονή της κατάρρευσης τον Δεκέμβρη του ’91! Για του λόγου το αληθές παραθέτουμε μόνο δύο χαρακτηριστικά αποσπάσματα από τις θέσεις για το 12ο (1987) και το 13ο (1991) συνέδριο του ΚΚΕ.
- – «…η Σ.Ε. [σημ: Σοβιετική Ένωση] χάραξε με το ιστορικό 27ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ [σημ: αυτό που ανέδειξε τον Γκορμπατσόφ] και εφαρμόζει τη δυναμική στρατηγική βαθιών αλλαγών για την επιτάχυνση της κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης στο δρόμο προς τον κομμουνισμό. Οι αλλαγές αυτές αποτελούν επιτακτική ανάγκη για να ξεπεραστούν ορισμένα αρνητικά φαινόμενα και καθυστερήσεις που εμφανίστηκαν στη δεκαετία του 1970 και στις αρχές της δεκαετίας του 1980 και για ν’ ανέβει η σοβιετική κοινωνία στο ποιοτικά ανώτερο επίπεδο που απαιτούν οι νέες συνθήκες».
- – «Η περεστρόικα έχει ήδη στο ενεργητικό της μια ιστορική προσφορά στην ανάπτυξη των σοσιαλιστικών ιδεών, στην ανάδειξη νέων αντιλήψεων για την πορεία των σοσιαλιστικών κοινωνιών».
Κουβέντα για τον Σταλινισμό ή για το τι είδους καθεστώτα ήταν η πρώην ΕΣΣΔ και οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Κουβέντα για το ποιο είναι το όραμα της κοινωνίας που έχουμε σήμερα ανάγκη…
Έτσι καταλήγουν να αναπαράγουν τον ίδιο φαύλο κύκλο της αναξιοπιστίας της Αριστεράς, του θολού σοσιαλιστικού οράματος που πήρε διαζύγιο από τις ιδέες των Μαρξ, Έγκελς, Λένιν, Τρότσκι, Λούξεμπουργκ και σταθερά υπολείπονται των αναγκών της εργατικής τάξης και της νεολαίας στην εποχή μας.
Το υπόβαθρο στην άνοδο του Γκορμπατσόφ
Ο Γκορμπατσόφ εκλέχτηκε Γενικός Γραμματέας του ΚΚΣΕ τον Μάρτη του 1985, σε μια περίοδο σοβαρότατης κρίσης στο εσωτερικό της χώρας.
Από τις αρχές της δεκαετίας του ’80 ο ετήσιος ρυθμός ανάπτυξης της οικονομίας είχε μηδενίσει! Είχε προηγηθεί μια δεκαετία χαμηλών ρυθμών – την περίοδο 1970-75 ο ρυθμός ανάπτυξης του ΑΕΠ ήταν 3,7% και την περίοδο 1975-80 ήταν 2,6%. Ως αποτέλεσμα άνθιζαν οι ελλείψεις, η παραοικονομία και η μαύρη αγορά, αλλά μόνο για τους εργαζόμενους και την κοινωνία. Όχι για τα στελέχη του κρατικού μηχανισμού ή τα επιτελεία του ΚΚΣΕ, αυτό το πολυπληθέστατο παρασιτικό στρώμα, που ο Λέον Τρότσκι στο μνημειώδες έργο του, «Προδομένη Επανάσταση», όρισε ως σταλινική γραφειοκρατία. Αυτό δεν ήταν βέβαια το μόνο πρόβλημα. Η οικονομική στασιμότητα, οι ατελείωτες ώρες στην ουρά για ψωμί ή άλλα αγαθά, η ανισότητα, ήταν φαινόμενα συνυφασμένα με την έλλειψη δημοκρατίας σε ένα καθεστώς το οποίο απαγόρευε την ύπαρξη άλλων κομμάτων και την ελευθερία έκφρασης. Παράλληλα είχαμε τεράστια περιβαλλοντικά προβλήματα – όπως φανερώνει η πυρηνική έκρηξη στο Τσέρνομπιλ η οποία κρατήθηκε μυστική για 18 μέρες, η μαζική μόλυνση της Κασπίας θάλασσας και της λίμνης Βαϊκάλης, η ουσιαστική εξαφάνιση της λίμνης Αράλης, κάποτε της τέταρτης μεγαλύτερης στον κόσμο κλπ. Τα εθνικά ζητήματα σιγόβραζαν κάτω από την επιφάνεια, καθώς το σταλινικό καθεστώς καταπίεζε για δεκαετίες τα εθνικά και τα δημοκρατικά δικαιώματα των εθνοτήτων που συναποτελούσαν την Σοβιετική Ένωση των 15 Δημοκρατιών και των 287 εκ. κατοίκων. Επιπλέον υπήρχε μια συνεχής οικονομική αιμορραγία εξαιτίας της εισβολής στο Αφγανιστάν το 1979 που κατέληξε σε ήττα και του σκληρού εξοπλιστικού ανταγωνισμού με την καπιταλιστική Δύση στα πλαίσια του Ψυχρού Πολέμου.
Ο Γκορμπατσόφ επιλέχθηκε από την κομματική ηγεσία, σ’ αυτές τις συνθήκες της γενικευμένης κρίσης σαν ο «σωτήρας» του καθεστώτος κι εξουσιοδοτήθηκε να πάρει μέτρα αποκλιμάκωσης της δυσαρέσκειας και αναζωογόνησης της οικονομίας για να αποφευχθεί μια έκρηξη/εξέγερση από τα κάτω (σύμφωνα με τα λόγια του ίδιου) όπως στην Ουγγαρία το 1956, την Τσεχοσλοβακία το 1968, την Πολωνία το 1980 κλπ. Αυτά τα πακέτα μέτρων έμειναν γνωστά ως «γκλάσνοστ» (διαφάνεια) και «περεστρόικα» (αναδιάρθρωση) και αποτελούσαν ένα συνδυασμό καταπολέμησης των πιο προκλητικών προνομίων της γραφειοκρατίας, και μερικής φιλελευθεροποίησης της οικονομίας με τη δυνατότητα δημιουργίας μικρών επιχειρήσεων ή συνεταιρισμών κλπ.
Το καπάκι άνοιξε…
Όμως η γραφειοκρατία και ο Γκορμπατσόφ απέτυχαν τους δηλωμένους σκοπούς τους. Στην οικονομία υπήρχε χάος. Ενώ οι σοβιετικές μάζες όταν είδαν όλα τα στοιχεία της κρίσης, όταν ενημερώθηκαν για την έκταση της διαφθοράς και των προνομίων της γραφειοκρατίας, άρχισαν να διαμαρτύρονται ανοικτά αντί να σκύβουν κι άλλο το κεφάλι. Η πίεση της σοβιετικής κοινωνίας από τα κάτω αντί να περιοριστεί πήρε ηφαιστειακές διαστάσεις.
Την κατάσταση επέτειναν δύο κορυφαίες εξελίξεις: η κατάρρευση του Ανατολικογερμανικού σταλινισμού και του τείχους στο Βερολίνο τον Νοέμβρη του 1989 ως προεόρτιο της καπιταλιστικής ενοποίησης της Γερμανίας και η κατάρρευση του Ρουμάνικου σταλινισμού με τη συνακόλουθη δημόσια εκτέλεση του Ν. Τσαουσέσκου τα Χριστούγεννα του 1989.
Σαν αποτέλεσμα η σοβιετική γραφειοκρατία διασπάστηκε. Μια πτέρυγα της, υπό τον Μπόρις Γιέλτσιν, μετέπειτα πρόεδρο της Ρωσικής Ομοσπονδίας μετά την διάλυση της ΕΣΣΔ σε 15 διαφορετικά κομμάτια, τάχθηκε υπέρ της άμεσης και γρήγορης καπιταλιστικής παλινόρθωσης προσδοκώντας την στήριξη της καπιταλιστικής Δύσης. Και μια άλλη υπό την ηγεσία των πιο σκληροπυρηνικών γραφειοκρατών και της KGB (Μυστική αστυνομία και Υπηρεσία Πληροφοριών) προσπάθησε να διασώσει το καθεστώς και να προχωρήσει με πιο αργά και ελεγχόμενα βήματα στα ανοίγματα στην οικονομία της αγοράς.
Ούτε οι μεν, ούτε οι δε, ούτε ο ίδιος ο Γκορμπατσόφ, είχαν προβλέψει αυτό που θα έρχονταν, όπως ούτε και οι καπιταλιστές αναλυτές. Τον Αύγουστο του 91, η σκληροπυρηνική πτέρυγα οργανώνει ένα αποτυχημένο πραξικόπημα κατά του Γκορμπατσόφ. Λίγες μέρες αργότερα ο Γκορμπατσόφ παραιτείται και παραδίδει την εξουσία στον Γιέλτσιν. Μέχρι τον Δεκέμβρη του ίδιου χρόνου, οι διαμάχες στις κορυφές της γραφειοκρατίας οδήγησαν στην αυτοδιάλυση του ΚΚΣΕ και της Σοβιετικής Ένωσης.
Ο Τρότσκι και η Αριστερή Αντιπολίτευση
Μόνο η Αριστερή Αντιπολίτευση στο σταλινικό σοβιετικό ΚΚ με κεντρική φυσιογνωμία τον Λέον Τρότσκι, ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1920, κατανόησε και ερμήνευσε την επικράτηση στον σοβιετικό κρατικό μηχανισμό και στο Μπολσεβίκικο Κόμμα της Γραφειοκρατίας, αυτών των παράσιτων που άρπαξαν την πολιτική εξουσία από τα χέρια των σοβιετικών εργαζομένων προς χάριν των δικών τους προνομίων. Κι επίσης ανέλυσε την φύση του σοβιετικού καθεστώτος αφήνοντας ανοικτά για το μέλλον δύο εξίσου πιθανά σενάρια (σ.σ. από το βιβλίο του Τρότσκι «Η θανάσιμη αγωνία του Καπιταλισμού και τα καθήκοντα της 4ης Διεθνούς»):
«Έτσι, η ΕΣΣΔ κλείνει μέσα της τρομερές αντιθέσεις. Παραμένει όμως ακόμα ένα εκφυλισμένο εργατικό κράτος. Αυτή είναι η κοινωνική διάγνωση. Η πολιτική πρόγνωση έχει ένα διαζευκτικό χαρακτήρα: είτε η γραφειοκρατία, καταντώντας όλο και περισσότερο όργανο της παγκόσμιας μπουρζουαζίας μέσα στο εργατικό κράτος, θα γκρεμίσει τις νέες μορφές ιδιοκτησίας και θα ρίξει τη χώρα στον καπιταλισμό, είτε η εργατική τάξη θα συντρίψει τη γραφειοκρατία και θ’ ανοίξει το δρόμο προς το σοσιαλισμό».
Στο σήμερα
Το πιο σημαντικό είναι πως για τις σημερινές γενιές των νέων αγωνιστών/αγωνιστριών, εκτός από το όνομα του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, που δεν σηματοδοτεί κάτι, ούτε ο Σταλινισμός μπορεί να ανακάμψει με τρόπο που να ξαναγίνει φρένο στην ιστορία. Αυτό ασφαλώς δεν μετατρέπει σε «περίπατο» το καθήκον του να ξαναχτίσουμε τις δυνάμεις της επανάστασης, του διεθνισμού και της εργατικής δημοκρατίας. Αλλά δημιουργεί προϋποθέσεις που βοηθούν ώστε να μην εκτροχιαστεί ξανά στην κατεύθυνση του Σταλινισμού η προσπάθεια να χτίσουμε μαζικές δυνάμεις της Μαρξιστικής-επαναστατικής Αριστεράς.
