«Το ζήτημα δεν είναι να είσαι αιχμάλωτος. Το να μην παραδίνεσαι, αυτό είναι»
Σαν σήμερα, 28/12 του 2019 πέθανε ο συνθέτης Θάνος Μικρούτσικος. Η μάχη για τη ζωή που έδωσε συγκίνησε το ελληνικό κοινό που παρακολουθούσε τη δουλειά του πιστά για δεκαετίες. Σε μία ανάρτησή του μέσω facebook, λίγο καιρό πριν πεθάνει, ο συνθέτης έστειλε ένα αισιόδοξο και αποφασιστικό μήνυμα για τον αγώνα του:
«…Σας γράφω σήμερα γιατί αισθάνομαι πιο δυνατός κι είμαι σίγουρος ότι θα σας συναντήσω σύντομα. “Το ζήτημα δεν είναι να είσαι αιχμάλωτος. Το να μην παραδίνεσαι αυτό είναι”, που λέει και ο αγαπημένος μου Χικμέτ».
Ο Θάνος Μικρούτσικος ήταν χωρίς αμφιβολία ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους Έλληνες συνθέτες, με πολύ πλούσιο και αξιόλογο έργο. Στα 45 χρόνια της καριέρας του κυκλοφόρησε πάνω από 70 δίσκους, κάποιοι εκ των οποίων με σπουδαίο πολιτικό στίγμα (ο ίδιος άλλωστε έχει περάσει μεγάλο κομμάτι της ζωής του στρατευμένος στην Αριστερά). Κορυφαία δείγματα αυτής της δουλειάς του αποτελούν κυρίως οι δίσκοι που κυκλοφόρησε τη δεκαετία του ’70 «Πολιτικά Τραγούδια», «Καντάτα για τη Μακρόνησο / Σπουδή σε ποιήματα του Βλαδίμηρου Μαγιακόβσκη», «Τραγούδια της Λευτεριάς», «Μουσική Πράξη Στον Μπρεχτ», κ.ά.
Χάρη στο έργο του έχουμε ανακαλύψει και αγαπήσει δεκάδες σπουδαίους στιχουργούς και ποιητές που μας μιλούν για την Ελληνική Αντίσταση, τις επαναστάσεις της Λατινικής Αμερικής, τον Ισπανικό Εμφύλιο, τον αντιφασισμό, το διεθνισμό, την αλληλεγγύη, τους αγώνες των λαών.
Ο κόσμος μας έχει μεγαλύτερη ανάγκη από ποτέ από τέτοιους δημιουργούς που «ακολουθούν άλλες σημαίες». Τιμούμε το έργο του σπουδαίου συνθέτη σε ένα αφιέρωμα με 20+1 από τα καλύτερα, κατά τη γνώμη μας, πολιτικά του τραγούδια, σε επιμέλεια της Μαρίας Καπαράκη.
Φλεβάρης 1848
Στίχοι: Άλκης Αλκαίος, Δίσκος: «Τραγούδια της λευτεριάς», 1978
«Απόψε σμίξαν τις καρδιές μας σ’ έναν έστω
στιγμιαίο συντονισμό ίδιες ελπίδες
καθώς μας φώτιζαν το δρόμο οι σελίδες
απ’ το κομμουνιστικό μας μανιφέστο.»
Ποίημα του Άλκη Αλκαίου, διαποτισμένο από το πνεύμα του διεθνισμού και της αλληλεγγύης, που δημοσιεύτηκε το 1977 στην εφημερίδα Ριζοσπάστης. Εκεί το διάβασε ο Θάνος Μικρούτσικος και αποφάσισε να το μελοποιήσει, γεγονός που αποτέλεσε την έναρξη μίας μακρόβιας και σπουδαίας συνεργασίας. Στις 21 Φεβρουαρίου του 1848 δημοσιεύεται η πρώτη έκδοση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου των Καρλ Μαρξ και Φρίντριχ Ένγκελς, ενώ στις 22 Φεβρουαρίου, μία μέρα μετά, ξεσπά η «Φεβρουαριανή» Επανάσταση του 1848 που θα ανατρέψει τη συνταγματική μοναρχία του Λουδοβίκου Φίλιππου στη Γαλλία. Τα ονόματα που αναφέρονται στο ποίημα είναι υπαρκτές προσωπικότητες, αγωνιστές του παγκόσμιου εργατικού κινήματος.
Η δίκοπη ζωή
Στίχοι: Μάνος Ελευθερίου, Δίσκος: «Τροπάρια για φονιάδες», 1977
«Κρυφά και φανερά σ’ ακολουθούνε
οι συμμορίες κι οι βασανιστές
και ψάχνουν μέρα-νύχτα να σε βρούνε
μα δεν υπάρχει δρόμος να διαβούνε
γιατί ποτέ δεν ήταν ποιητές
το χώμα που πατούν να προσκυνούνε.»
Αναμφίβολα ένα από τα καλύτερα πολιτικά τραγούδια του Μάνου Ελευθερίου, ερμηνευμένο μοναδικά από τον Γιώργο Μεράντζα. Γραμμένο τη δεκαετία του 1970, μοιάζει να αγκαλιάζει με τους στίχους του τους διωκόμενους και βασανισμένους όλων των λαών, από τον ηττημένο λαό της Χιλής και των λοιπών χωρών της Λατινικής Αμερικής που μαστίζονταν από πραξικοπήματα και δικτατορίες, μέχρι τους αντιφρονούντες της ελληνικής χούντας.
Γερμανικό εγχειρίδιο πολέμου
Στίχοι: Μπέρτολτ Μπρέχτ, Δίσκος: «Μουσική πράξη στον Brecht», 1978
«Αυτοί που αρπάνε το φαΐ απ’ το τραπέζι
Κηρύχνουν τη λιτότητα
Αυτοί που παίρνουν όλα τα δοσήματα
Ζητάνε θυσίες
Οι χορτάτοι μιλάνε στους πεινασμένους
Για τις μεγάλες εποχές που θα’ ρθουν»
Ένα από τα δεκάδες ποιήματα του Μπέρτολτ Μπρέχτ που μελοποίησε ο Μικρούτσικος. Γράφτηκε μεταξύ του 1926 και 1938, όπως και τα υπόλοιπα ποιήματα της συλλογής «Ποιήματα του Σβέντμποργκ», που εκδόθηκε το 1939. Λίγα ποιήματα περιγράφουν τα βάσανα των λαών, τη ματαιότητα και την ταξικότητα του πολέμου με τον μοναδικό τρόπο που το κάνει ο Μπρεχτ σε αυτό το μικρό αριστούργημα. Και να σκεφτεί κανείς ότι ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν ακόμα προ των πυλών.
Ο φασισμός
Στίχοι: Φώντας Λάδης, Δίσκος: «Τραγούδια της λευτεριάς», 1978
«Μα πάλι θέ ν’ απλώσει σαν χολέρα
πατώντας πάνω στην ανεμελιά σου,
και δίπλα σου θα φτάσει κάποια μέρα
αν χάσεις τα ταξικά γυαλιά σου.
Το φασισμό βαθιά κατάλαβέ τον.
Δε θα πεθάνει μόνος, τσάκισέ τον.»
Οι συγκλονιστικοί στίχοι του Φώντα Λάδη γράφτηκαν το 1977 και παραμένουν πιο επίκαιροι από ποτέ. Ανήκουν σε μια σειρά 40 ποιημάτων που έγραψε τη δεκαετία του ’70 με τον τίτλο «Καθημερινός φασισμός», τα οποία αναφέρονται στην ελληνική χούντα, τα πραξικοπήματα της Λατινικής Αμερικής και κυρίως τη δράση των νεοφασιστών στην Ελλάδα τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης. «Ήταν η εποχή με τις βομβιστικές επιθέσεις των νεοφασιστών και τον ενεργό ρόλο του Μιχαλολιάκου, ο οποίος παραπέμφθηκε και σε δίκη», λέει ο Λάδης. Λίγο καιρό μετά τη δολοφονία του Παύλου Φύσσα ο στιχουργός δηλώνει σε συνέντευξή του: «Πάντα πίστευα ότι ο φασισμός μπορεί να ξαναζωντανέψει και να απειλήσει αν δεν ξεριζωθούν οι κοινωνικές και οι πολιτικές αιτίες που τον γεννούν».
Επιτάφιος για τη Ρόζα Λούξεμπουργκ
Στίχοι: Μπέρτολτ Μπρέχτ, Δίσκος: «Μουσική πράξη στον Brecht», 1978
«Η κόκκινη Ρόζα χάθηκε κι αυτή
Κανείς δεν ξέρει
Πού το κορμί της παραχώσαν
Έλεγε την αλήθεια στους φτωχούς
Γι’ αυτό κι οι πλούσιοι την σκοτώσαν»
Ο Μπέρτολτ Μπρέχτ αφιερώνει αυτό το σύντομο ποίημά του στην Εβραία μαρξίστρια επαναστάτρια Ρόζα Λούξεμπουργκ. Η Λούξεμπουργκ και ο κομμουνιστής ηγέτης Καρλ Λίμπκνεχτ δολοφονήθηκαν στις 15 Γενάρη του 1919 στο Βερολίνο, κατά την διάρκεια της εξέγερσης των Σπαρτακιστών, από παρακρατικές ακροδεξιές ομάδες που εστάλησαν από τη σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση. Το πτώμα της Ρόζας πετάχτηκε σε ένα κανάλι της πόλης και «ξεβράστηκε» σε μια όχθη μήνες αργότερα. Εκατοντάδες άλλοι αγωνιστές συνελήφθησαν, βασανίστηκαν και εκτελέστηκαν.
Η μπαλάντα του ξεσηκωμού
Στίχοι: Γιώργος Μιχαηλίδης, Δίσκος: «Φουέντε Οβεχούνα», 1977
«Μεγάλο ποτάμι φουσκωμένο,
η οργή του λαού,
κυλάει πάνω απ’ τα χωράφια,
ποιος τη σταματάει, ποιος τη σταματάει,
ποιος, ποιος τη σταματάει.»
Ο δίσκος «Φουέντε Οβεχούνα» περιλαμβάνει τη μουσική και τα τραγούδια που έγραψε ο συνθέτης για την ομώνυμη θεατρική παράσταση του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος κατά την περίοδο 1976-77. Τους στίχους των τραγουδιών έχει γράψει ο σκηνοθέτης της παράστασης Γιώργος Μιχαηλίδης. Πρόκειται για το κλασικό έργο του Ισπανού δραματουργού Λόπε δε Βέγα (1562-1635), ο οποίος υπήρξε κατά τα λεγόμενα ο μεγαλύτερος θεατρικός συγγραφέας της Ισπανίας μετά τον Θερβάντες. Το έργο βασίζεται σε πραγματικό γεγονός και πραγματεύεται την εξέγερση των κατοίκων ενός χωριού της μεσαιωνικής Ισπανίας εναντίον του καταπιεστή τοπικού άρχοντα, τον οποίο συλλαμβάνουν και σκοτώνουν, για να αναλάβουν στη συνέχεια συλλογικά τη διοίκηση του τόπου τους.
Έτσι πρέπει να γίνει
Στίχοι: Βολφ Μπίρμαν, Δίσκος: «Πολιτικά τραγούδια», 1975
«Έτσι κι αλλιώς η γη θα γίνει κόκκινη
Ή κόκκινη από ζωή ή κόκκινη από θάνατο
Θα φροντίσουμε εμείς γι’ αυτό
Έτσι πρέπει να γίνει
Έτσι θα γίνει»
Οι στίχοι του Βολφ Μπίρμαν εκφράζουν, μέσα από τη συγκλονιστική ερμηνεία της Μαρίας Δημητριάδη, την ιστορική νομοτέλεια ανατροπής του συστήματος, και παράλληλα την ανάγκη επιβολής του δικού μας κόσμου έναντι του κόσμου που μας επιβάλλεται. Δεκαετίες μετά, οι καθημερινές παγκόσμιες εξελίξεις επιβεβαιώνουν τον Μπίρμαν με τον τραγικότερο τρόπο. Το σύστημα αυτό προτιμά να δει τη γη να γίνεται κόκκινη από θάνατο, παρά να χάσει- έστω κατ’ ελάχιστο- κάτι από τα κέρδη ή την ισχύ του. Το σύνθημα «Ή εμείς ή αυτοί» δεν είναι απλά αγκιτάτσια, είναι μονόδρομος για την αξιοπρεπή επιβίωση της ανθρωπότητας. Και δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να φροντίσουμε εμείς γι’ αυτό.
Άννα μην κλαις (Γερμανικό τραγούδι)
Στίχοι: Μπέρτολτ Μπρέχτ, Δίσκος: «Μουσική πράξη στον Brecht», 1978
«Μιλάνε για νίκες που το μέλλον θα φέρει
(Άννα μην κλαις)
Εμένα δε με βάζουν στο χέρι.
Ο στρατός ξεκινά
(Άννα μην κλαις)
Σαν γυρίσω ξανά
θ’ ακολουθώ άλλες σημαίες.
Ο στρατός ξεκινά.»
Το μικρό αυτό ποίημα που έγραψε ο Μπρεχτ το 1936 αποτυπώνει με απλό και συγκλονιστικό τρόπο τη φτώχεια, και παράλληλα την υπερηφάνεια εργατικής τάξης και το πείσμα της για ελευθερία. Η πρώτη εκτέλεση από το Γιάννη Κούτρα περιλαμβανόταν στο δίσκο «Μουσική πράξη στον Brecht», όμως ένα μήνα μετά κυκλοφόρησε και η εμβληματική εκτέλεση με τη φωνή της Μαρίας Δημητριάδη στα «Τραγούδια της λευτεριάς».
Χρόνος
Στίχοι: Γιάννης Ρίτσος, Δίσκος: «Καντάτα για τη Μακρόνησο / Σπουδή σε ποιήματα του Βλαδίμηρου Μαγιακόβσκη», 1976
«Καθένας μας έχει στους ώμους του
Την κούραση δώδεκα ωρών από πέτρα
Την δίψα δώδεκα ωρών από ήλιο
Τον πόνο τόσων χρόνων
Την απόφαση μιας ολόκληρης ζωής.»
Ένα από τα πολλά, σπουδαία ποιήματά του Γιάννη Ρίτσου που γράφτηκαν στο κολαστήριο της Μακρονήσου, και περιλαμβάνονται στην συλλογή «Πέτρινος χρόνος, Μακρονησιώτικα» (1957).
«Το κείμενό του ο “Πέτρινος Χρόνος” ήταν για μένα γροθιά στο στομάχι. Το διάβαζα καθημερινά και δεν μπορούσα να κλείσω μάτι. Ήμουν τότε 27 χρονών και το μόνο που ήθελα ήταν να βρω τον μουσικό τρόπο να εκφράσω τον τρόμο του στρατοπέδου, τις άγριες νύχτες, τους σκοτωμένους, τη δύση στα ξυρισμένα κεφάλια των εξόριστων, την δίψα 12 ωρών από πέτρα και ήλιο, τη συντροφικότητα των φυλακισμένων, τη μοναξιά την αποτυπωμένη στα ηλεκτρικά φώτα του Λαυρίου, τις άγριες φωνές των φρουρών. Πρώτος ακροατής του έργου μετά την ολοκλήρωσή του στο στούντιο, ο Γιάννης Ρίτσος. Όσα χρόνια κι αν περάσουν, θα θυμάμαι πάντα με συγκίνηση την ακρόαση αυτή. Όσο διαρκούσε η ακρόαση ο Ρίτσος δεν μιλούσε διόλου. Μου κρατούσε το χέρι κι έμεινε αμίλητος μετά το τέλος του έργου. Με φίλησε στο μέτωπο κι άναψε τσιγάρο. Όταν έφυγα από το σπίτι του – δεν ντρέπομαι να το πω – έβαλα τα κλάματα». (απόσπασμα από συνέντευξη του Θάνου Μικρούτσικου, μιλώντας για το δίσκο «Καντάτα για τη Μακρόνησο»)
Τρόμος και αθλιότητα του Γ΄ Ράιχ
Στίχοι: Μπέρτολτ Μπρέχτ, Δίσκος: «Μουσική πράξη στον Brecht», 1978
«Έρχονται οι άλλοι
Με τα τσίγκινα φέρετρα
Που μέσα τους βάζουν
Τ’ ανθρώπινα σκέλεθρα
Που φέρουν αυτοί σε τέτοιο χάλι
Ήταν αυτοί που δεν υποταχτήκανε
Και στην πάλη απάνω σκοτωθήκανε
Στην μεγάλη των τάξεων πάλη.»
Απόσπασμα από το θεατρικό «Τρόμος και αθλιότητα του Γ΄ Ράιχ» που έγραψε ο Μπρεχτ εξόριστος την περίοδο 1935 – 1939. Το θεατρικό περιλαμβάνει 24 μονόπρακτα που παρουσιάζουν κομμάτι- κομμάτι τον τρόμο και την αθλιότητα που επικρατεί στη Γερμανία με την επιβολή του ναζισμού. Κι όλα αυτά πριν καν αποκαλυφθεί πλήρως η φρικαλεότητα του φασισμού και του ολοκαυτώματος. Διόλου τυχαία το ναζιστικό καθεστώς έριξε τα βιβλία του Μπρεχτ στην πυρά.
Ρόζα
Στίχοι: Άλκης Αλκαίος, Δίσκος: «Στου αιώνα την παράγκα», 1996
«Πώς η ανάγκη γίνεται ιστορία
πώς η ιστορία γίνεται σιωπή
τι με κοιτάζεις Ρόζα μουδιασμένο
συγχώρα με που δεν καταλαβαίνω
τι λένε τα κομπιούτερς κι οι αριθμοί»
– Η «Ρόζα» του ομότιτλου τραγουδιού είναι η Ρόζα Λούξεμπουργκ;
– Δεν θέλησε ποτέ, μα ποτέ, όσες φορές και αν τον ρώτησα (σ.σ. τον Άλκη Αλκαίο) να μου πει, αλλά προσωπικά είμαι εκατό τοις εκατό σίγουρος ότι ναι, είναι! (…) Για εμένα αναμφίβολα το τραγούδι έχει γραφτεί για την Λούξεμπουργκ. Το αποδεικνύει νομίζω και ο συγκλονιστικός στίχος “πώς η ανάγκη γίνεται Ιστορία / πώς η Ιστορία γίνεται σιωπή” ο οποίος συνοψίζει την συγκυρία καλύτερα από οποιονδήποτε άλλο στην ελληνική γλώσσα.»
(απόσπασμα από συνέντευξη του Θάνου Μικρούτσικου το 2014 στην εφημερίδα «Αυγή»)
