Σαν σήμερα, στις 12 Φλεβάρη του 1809, γεννήθηκε ο Κάρολος Δαρβίνος, θεμελιωτής της θεωρίας της εξέλιξης. Με αυτή την αφορμή επαναδημοσιεύουμε άρθρο για το έργο του και την σημασία του, που πρωτοδημοσιεύτηκε στο «Ξ», το 2009.
Toυ Σάββα Στρούμπου
Στις 12 Φεβρουαρίου του 1809, γεννήθηκε στην Αγγλία ο Κάρολος Ροβέρτος Δαρβίνος. Σε ηλικία 50 χρόνων, δημοσίευσε το βιβλίο του «Η καταγωγή των ειδών μέσω της φυσικής επιλογής». Εδώ ο Δαρβίνος διδάσκει ότι ο ζωντανός κόσμος έχει συνεχή δική του ιστορία, ότι τα ζώα και τα φυτά διαφοροποιήθηκαν από άλλα με βαθμιαίες μεταβολές, όπως και ότι οι ήπειροι και οι θάλασσες, που βρέχουν και χωρίζουν τις ηπείρους, προέρχονται από τελείως διαφορετικό αρχαίο σχηματισμό του γήινου φλοιού[1]. Πρόκειται, δηλαδή, για τις βασικές αρχές της εξελικτικής θεωρίας των ειδών και της θεωρίας της φυσικής επιλογής.
Πρέπει να σημειώσουμε ότι η θεωρία της εξέλιξης των όντων και του πλανήτη προϋπήρξε του Δαρβίνου. Ήδη, ο Ηράκλειτος (6ος αιώνας π.Χ.), με το γνωστό φιλοσοφικό του απόφθεγμα «Τα πάντα ρεί», προσπάθησε να εξηγήσει ότι τίποτα στη φύση δεν είναι σταθερό, όλα κινούνται και όλα μεταβάλλονται. Ο κόσμος, έλεγε, είναι σαν το ρεύμα του ποταμού που συνέχεια μεταβάλλεται και δεν μπορείς να το δεις δυο φορές και να είναι το ίδιο[2]. Επίσης, ο Εμπεδοκλής, στο σύγγραμμα του «Περί φύσεως», τονίζει ότι τα φυτά εμφανίστηκαν στη γη πρώτα από τα ζώα και πως ζώα και φυτά διαμορφώθηκαν εξελικτικά σε διάφορα είδη[3].
Η θεωρία της εξέλιξης ουσιαστικά υποστηρίζει ότι τα πάντα στον κόσμο με την πάροδο του χρόνου υπόκεινται σε διαρκείς και σταδιακές αλλαγές και αλλοιώσεις, σε μια αέναη διαδικασία μεταβολής και εξέλιξης από ατελέστερες σε τελειότερες μορφές. Βέβαια, η διαδικασία αυτή δεν είναι γραμμική. Αντίθετα, είναι γεμάτη πισωγυρίσματα και διάφορα ζικ-ζακ, αποτέλεσμα χιλιάδων φυσικών, κοινωνικών, ιστορικών παραγόντων που παίζουν κι αυτοί το ρόλο τους.
Η δημοσίευση του βιβλίου του Δαρβίνου προκάλεσε επανάσταση στον τρόπο με τον οποίο γινόταν μέχρι τότε αντιληπτή η εξέλιξη του ανθρώπινου είδους στον χώρο των φυσικών επιστημών. Ουσιαστικά νομιμοποίησε την ιδέα που υπήρχε αρκετά χρόνια πριν τη δημοσίευση του, ότι οι άνθρωποι έχουν πολλά κοινά με ορισμένους ανθρωποειδείς πιθήκους.
Στα 1856, τρία χρονιά πριν τη δημοσίευση της Καταγωγής των ειδών, έχουμε την ανακάλυψη του ανθρώπου του Νεάντερταλ. Το Νεάντερταλ είναι μια μικρή κοιλάδα που βρίσκεται ανατολικά του Ντίσελντορφ της Γερμανίας. Το 1856 μερικοί εργάτες βρήκαν μέσα στη σπηλιά Φελιτχόφερ της κοιλάδας ένα απολιθωμένο ανθρώπινο κρανίο και μερικά οστά ανθρώπινου σκελετού, που τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους δεν έμοιαζαν με τα χαρακτηριστικά καμιάς σύγχρονης ανθρώπινης φυλής. Όταν αργότερα παρόμοιοι σκελετοί βρέθηκαν σε διάφορες περιοχές της Ευρώπης, της Ασίας και της Αφρικής, αποδείχτηκε πως οι σκελετοί αυτοί ανήκαν σε μία ιδιαίτερη ομάδα ανθρώπων, διαφορετική από την ομάδα του hοmο sapiens (σοφού ανθρώπου), στην οποία ανήκουν οι σύγχρονοι άνθρωποι. Ο άνθρωπος αυτός, επειδή τα οστά του σκελετού του ήταν χοντρά, ονομάστηκε και hοmο primigenus (πρωτογενής άνθρωπος). Σήμερα η ονομασία «Νεάντερταλ» γενικεύτηκε και αναφέρεται σ` όλους τους πρωτόγονους ανθρώπους που εμφανίστηκαν στη Γη πριν από εκατό μέχρι διακόσιες χιλιάδες χρόνια[4]. Πρόγονος του ανθρώπου του Νεάντερταλ είναι ο Αυστραλοπίθηκος. Πρόκειται για ανθρωποειδή πίθηκο, του οποίου οστά βρέθηκαν στη νότια και την ανατολική Αφρική. Το κρανίο του δε διαφέρει από των πιθήκων, τα σαγόνια με τις οδοντοστοιχίες τους όμως παρουσιάζουν ορισμένα ανθρώπινα χαρακτηριστικά.
Σήμερα ο κλάδος της Παλαιοντολογίας αναφέρει ότι τα πρώτα ανθρωποειδή, που ονομάστηκαν Ardipithecus, εμφανίστηκαν πριν από περίπου 4 δισεκατομμύρια χρόνια στην Αφρική, ενώ μεταξύ αυτών και του σημερινού τύπου ανθρώπου, του Homo sapiens, μεσολαβούν άλλα είκοσι δύο είδη ανθρωποειδών. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα παρακάτω: Australopithecus africanus, Paranthropus aethiopicus Homo habilis, Homo erectus, Homo floresiensis[5].
Φυσική Επιλογή
Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η θεωρία της φυσικής επιλογής είναι ένα από τα δύο βασικά συστατικά μέρη της Καταγωγής των Ειδών του Δαρβίνου. Πρόκειται για τη διαδικασία εξέλιξης των ειδών μέσω της οποίας οι οργανισμοί που είναι καλύτερα προσαρμοσμένοι στο περιβάλλον αφήνουν περισσότερους απογόνους από εκείνους που είναι λιγότερο προσαρμοσμένοι, οι οποίοι σταδιακά εκλείπουν. Στηρίζεται στην παρατήρηση πως ορισμένες διαφορές μεταξύ των ατόμων σε έναν πληθυσμό είναι κληρονομήσιμες από γενιά σε γενιά[6].
Αν λοιπόν ένα κληρονομήσιμο γνώρισμα προσφέρει πλεονέκτημα προσαρμογής σε συγκεκριμένες συνθήκες στο φορέα του, αυτός αφήνει περισσότερους απογόνους. Αυτό συμβαίνει είτε γιατί το άτομο αυτό επιβιώνει περισσότερο, είτε γιατί επιλέγεται περισσότερο από τα άτομα του άλλου φύλου, σε σύγκριση με όσους δεν το φέρουν. Σαν αποτέλεσμα, όμως, έχουμε τη μεταβίβαση του συγκεκριμένου γνωρίσματος με αυξημένη συχνότητα στα άτομα της επόμενης γενιάς. Με τον τρόπο αυτό συσσωρεύονται από γενιά σε γενιά τα ευνοϊκά για την επιβίωση γνωρίσματα, κάτι που μπορεί να οδηγήσει βαθμιαία στη δημιουργία ενός νέου είδους. Με τη διαδικασία αυτή, έχει επιτευχθεί η εξέλιξη των σύνθετων οργανισμών από απλούστερους. Η θεωρία της φυσικής επιλογής δεν απέδειξε απλώς την ύπαρξη της εξέλιξης, αλλά εξήγησε και το πώς έχει συμβεί η διαδικασία της εξέλιξης.
Αγώνας για την Επιβίωση
Σύμφωνα με τον Δαρβίνο, η αλληλεπίδραση των οργανισμών με το γύρω περιβάλλον εκφράζεται στον αγώνα τους για την επιβίωση. Το φαινόμενο αυτό οφείλεται στην ανεπάρκεια των ζωτικών πόρων, όπως τροφή, φως, ζωτικός χώρος, στέγη, για τα άτομα ενός δεδομένου είδους. Στον αγώνα των ατόμων για την επιβίωση, εκείνα που αποδεικνύονται λιγότερο προσαρμοσμένα στις εκάστοτε δεδομένες συνθήκες του περιβάλλοντος, κινδυνεύουν να υποστούν μείωση της γονιμότητας ή και να πεθάνουν. Όσο στενότερη σχέση έχουν οι οργανισμοί που ζουν σε μια περιοχή, τόσο οξύτερος είναι ο μεταξύ τους ανταγωνισμός και τόσο μεγαλύτερος ο αριθμός αυτών που στο τέλος πεθαίνουν. Επιβιώνουν τα άτομα που μπορούν να τρώνε και διαφορετική τροφή, να αναπτύσσουν και διαφορετικούς τρόπους άμυνας και γενικά επιβίωσης.
Με άλλα λόγια, τα άτομα που μπορούν και αποκτούν διαφορετικά χαρακτηριστικά. Ως αποτέλεσμα, σε μια σειρά γενεών προκύπτει μια διαφοροποίηση των χαρακτηριστικών, που τελικά οδηγεί στη διάσπαση του αρχικού είδους σε ποικιλίες. Οι παραλλαγές που δεν ανταποκρίνονται στις συνθήκες του περιβάλλοντος δεν διατηρούνται. Οι διασταυρώσεις που πραγματοποιούνται κατά τη διαδικασία της φυσικής επιλογής, οδηγούν στη βαθμιαία εξάπλωση των νέων προσαρμογών σε όλα τα άτομα που αποτελούν ένα σύνολο κάποιου δεδομένου είδους. Η βαθμιαία αλλαγή στη δομή των οργανισμών που ανταποκρίνονται στους δεδομένους παράγοντες του εξωτερικού περιβάλλοντος οδηγούν στον σχηματισμό νέων ειδών[7].
Αντιδράσεις από τον κόσμο της θρησκείας
Οι νέες απόψεις για την καταγωγή του ανθρώπου και γενικότερα την εξέλιξη των ειδών, προκάλεσαν έντονες αντιδράσεις στο χώρο των πιστών της χριστιανικής θρησκείας. Ουσιαστικά έθεταν υπό αμφισβήτηση την ιδέα της δημιουργίας του κόσμου από τον Θεό, όπως αυτή περιγράφεται στη Γένεση:
«Eν αρχή εποίησεν ο θεός τον ουρανόν και την γην (1) και είπεν ο θεός γενηθήτω φως και εγένετο φως (4) και είπεν ο θεός γενηθήτω στερέωμα εν μέσω του ύδατος (6) και εποίησεν ο θεός τα θηρία της γης κατά γένος και τα κτήνη κατά γένος αυτών και πάντα τα ερπετά της γης κατά γένος (25) και εποίησεν ο θεός τον άνθρωπον κατ΄ εικόνα θεού εποίησεν αυτόν άρσεν και θήλυ εποίησεν αυτούς (27). [8]
Συγκρίνοντας τα αποσπάσματα από το πρώτο κεφάλαιο της Γένεσης, με τα όσα αναφέραμε παραπάνω περί εξέλιξης και φυσικής επιλογής, μπαίνει το εξής κρίσιμο ερώτημα: τα ζώα, τα φυτά, ο άνθρωπος, αλλά και η φύση ολόκληρη δημιουργήθηκαν από το Θεό ή είναι προϊόν της εξέλιξης της ζωής στον πλανήτη γη;
Την απάντηση, βέβαια, μας τη δίνουν οι ανακαλύψεις της σύγχρονης βιολογίας. Όπως λένε οι ειδικοί επιστήμονες, ποτέ μέχρι σήμερα, ούτε κατά τη διάρκεια της ζωής του Δαρβίνου, οι απόψεις του δεν ήταν τόσο επίκαιρες. Η αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου γονιδιώματος επιβεβαιώνει την κοινή καταγωγή ανθρώπου και ζώων, και οι εξελικτικές αλλαγές του DNA ερμηνεύουν την προοδευτική πολυπλοκότητα στο γονιδίωμα των ειδών[9].
Παρ’ όλα αυτά, οι εκκλησιαστικοί παράγοντες όλων των δογμάτων δυσκολεύονται να συμβιβαστούν με την ιδέα ότι υπάρχει «φυσική» και όχι «θεία» επιλογή. Μάλιστα, οι πιο φανατικοί δεν είναι διατεθειμένοι ούτε καν να συζητήσουν ότι τα αποσπάσματα της Γενέσεως, που περιέχει η Παλαιά Διαθήκη, δεν είναι επιστημονικά θέσφατα. Στην Αμερική υπάρχουν σήμερα τουλάχιστον 2000 σχολεία, στα οποία το μάθημα της φυσικής ιστορίας έχει αντικατασταθεί από τη διδασκαλία της creation science, της «επιστήμης της δημιουργίας», η οποία επιχειρεί να δώσει επιστημονική τεκμηρίωση στις διατυπώσεις της Βίβλου. Πρόσφατα, στην πολιτεία Πενσυλβάνια των ΗΠΑ ο Δαρβίνος βρέθηκε για πολλές εβδομάδες στο προσκήνιο, λόγω της εμφάνισης της θεωρίας του «ευφυούς σχεδιασμού». Η θεωρία αυτή επιχειρεί να καταρρίψει τις ιδέες του Δαρβίνου για την καταγωγή και την εξέλιξη των ειδών με φυσική επιλογή επικαλούμενη τον ισχυρισμό ότι επειδή οι μορφές της ζωής είναι πολύ περίπλοκες για να έχουν διαμορφωθεί μέσα από φυσικές διαδικασίες, θα πρέπει να έχουν σχεδιαστεί από κάποια ανώτερη ευφυΐα, η οποία, σύμφωνα με τους οπαδούς της θεωρίας, δεν είναι άλλη από τον Θεό… [10]
Κοινωνικός Δαρβινισμός και Ευγονισμός: Οι αδύνατες πλευρές της Εξελικτικής θεωρίας
Ο Κοινωνικός Δαρβινισμός επιδιώκει την πολιτική εφαρμογή της θεωρίας της φυσικής επιλογής του Δαρβίνου στην κοινωνία. Θεωρεί ότι οι άνθρωποι γεννιούνται άνισοι και με διαφορετικές «έμφυτες» (γενετικές) ικανότητες («ανώτερες» και «κατώτερες»), και ότι η ζωή είναι ένας αμείλικτος «αγώνας για επιβίωση». Έτσι, θεωρεί ως φυσικό, βιολογικό νόμο το ότι «οι πιο ικανοί» πλουτίζουν, κατέχουν, διευθύνουν επιχειρήσεις και κρατούν τα ηνία της οικονομικής και πολιτικής εξουσίας, και ότι οι «λιγότερο ικανοί» είναι εκτελεστικά όργανα ή φτωχοί και άνεργοι ανάξιοι επιβίωσης[11].
Σε πολλές περιπτώσεις, οι θεμελιωτές του Κοινωνικού Δαρβινισμού χρησιμοποίησαν άμεσα τις ιδέες του Δαρβίνου για να τεκμηριώσουν τις αντιδραστικές του απόψεις: Στο άλλο σημαντικό έργο του, «Η καταγωγή του ανθρώπου», ο Δαρβίνος υποστηρίζει την ύπαρξη μιας ιεραρχίας στις φυλές, που έχει προκύψει εξελικτικά μέσω της φυσικής επιλογής: στις κατώτερες φυλές κατατάσσει τους «άγριους» Αφρικανούς, Ινδιάνους κ.ά., και στις ανώτερες τους «πολιτισμένους» Ευρωπαίους. Το ίδιο πίστευε και για τους ανθρώπους γενικά, τους οποίους διέκρινε σε πνευματικά ανώτερους και κατώτερους, υποστηρίζοντας ότι τα μέλη του ενός και του άλλου φύλου θα έπρεπε να αποφεύγουν να παντρεύονται σε περίπτωση κατωτερότητας, σωματικής ή πνευματικής[12]. Η «επιβίωση του ικανότερου» είναι ιδέα του Η. Spencer, που θα συνδέσει τον Κοινωνικό Δαρβινισμό με την οικονομική και πολιτική ασυδοσία, με τις ρατσιστικές ιδέες και τον Ευγονισμό[13]. Ο τελευταίος ως δόγμα θεμελιώθηκε από τον ξάδερφο του Δαρβίνου, F. Galton, προκειμένου να βελτιωθεί η «βρετανική φυλή» μέσω αποθάρρυνσης της αναπαραγωγής των λιγότερο ικανών και με χαμηλή ευφυΐα.
Δε θα ήταν απόλυτα σωστό να κατηγορήσουμε αμέσως τον Δαρβίνο ως ρατσιστή μιας και στο ίδιο το βιβλίο που αναφερθήκαμε και προηγουμένως, «Η καταγωγή του ανθρώπου», φαίνεται να παίρνει τελείως διαφορετική θέση στα επίμαχα ζητήματα. Μιλάει για την εξελιγμένη εκδοχή της φυσικής επιλογής, που δεν απαιτεί τον ελεύθερο ανταγωνισμό όλων κι εξηγεί ότι στα πλαίσια της ανθρώπινης εξέλιξης, η φυσική επιλογή ευνόησε στην ουσία την ανάπτυξη των ορθολογιστικών δυνατοτήτων και των κοινωνικών ενστίκτων, που αποτελούν τις καταβολές της συμπάθειας, της αλληλεγγύης, της συμπαράστασης στους αδύνατους, της βοήθειας προς τους κατατρεγμένους[14].
Ο Φ. Ένγκελς για τον Δαρβίνο και τον Δαρβινισμό
Ο Ένγκελς υποδέχτηκε με ενθουσιασμό τις θετικές και προοδευτικές πλευρές των επιστημονικών ανακαλύψεων του Δαρβίνου και ταυτόχρονα άσκησε δριμεία κριτική στις αδύναμες πλευρές τους.
Ο Ένγκελς στο έργο του «Η Διαλεκτική της Φύσης», μιλάει για «μια φύση που δεν είναι, αλλά γίνεται και εξαφανίζεται»[15], εξηγεί ότι όσο προχωρούν σε βάθος οι επιστημονικές ανακαλύψεις «τόσο πιο πολύ καταρρέει το αλύγιστο σύστημα μια οργανικής φύσης αμετάβλητα σταθερής […] Η ακαμψία έχει διαλυθεί, εξατμίστηκε η σταθερότητα, έγινε μεταβατικό ό,τι νομιζόταν αιώνιο. Αποδείχτηκε πως η φύση ολόκληρη βρίσκεται σε άμεση ροή και σε κυκλική πορεία»[16].
Στο κείμενο του «Ο ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου» εκκινεί από τις ιδέες του Δαρβίνου, για να αποδείξει ότι κινητήρια δύναμη στη χειραφέτηση των τριχωτών μας προγόνων και άμεσος παράγοντας για το πέρασμα από το βασίλειο των ζώων στην κοινωνική ζωή, είναι η εργασία:
«Πρώτα η εργασία κι ύστερα απ’ αυτήν και σε συνέχεια μ’ αυτήν η γλώσσα, είναι τα δυο ουσιαστικά ερεθίσματα, που κάτω απ’ την επίδραση τους μεταμορφώθηκε σιγά-σιγά ο πιθηκίσιος εγκέφαλος σ’ ανθρώπινο, που παρ’ όλες τις ομοιότητες του με τον πρώτο, είναι πιο μεγάλος και τέλειος»[17].
Όπως είπαμε και παραπάνω, ο Ένγκελς ασκεί κριτική στα σημεία αυτά που βλέπει πως η θεωρία του Δαρβίνου μπορεί να γίνει αντικείμενο αντιδραστικών παρερμηνειών, όπως κι έγινε εξάλλου.
Αγώνας για τη ζωή: […] Η αλληλεπίδραση των σωμάτων στην άζωη φύση, περιλαμβάνει και την αρμονία και τη σύγκριση. Η αλληλεπίδραση των έμβιων όντων περιλαμβάνει τη συνειδητή και ασυνείδητη συνεργασία καθώς και τον συνειδητό και ασυνείδητο αγώνα. […] Είναι εντελώς παιδαριώδες να θέλουμε να συγκεφαλαιώσουμε ολόκληρη την πολλαπλή ποικιλία της ιστορικής εξέλιξης και περιπλοκότητας στη φτωχή και μονόπλευρη φράση: «αγώνας για την ύπαρξη» Ολόκληρη η δαρβινική θεωρία του αγώνα για την ύπαρξη, είναι απλώς μεταφορά από την κοινωνία στην οργανική φύση της […] αστικής οικονομικής θεωρίας του συναγωνισμού[18].
