Μετάφραση άρθρου της Ετζεχάν Μπαλτά από το Internationalist Standpoint.
Στις 20 Αυγούστου 1940, ο πράκτορας του Λαϊκού Επιτροπείου Εσωτερικών Υποθέσεων (NKVD, η διαβόητη και μισητή μυστική αστυνομία του Στάλιν) Ραμόν Μερκαντέρ, ακολουθώντας τις εντολές του ίδιου του Στάλιν, επιτέθηκε στον Λεβ Νταβίντοβιτς Μπρονστάιν (γνωστό και ως Τρότσκι) με μια ορειβατική σκαπάνη. Ο Τρότσκι πέθανε την επόμενη μέρα, στις 21 Αυγούστου. Υπήρξε πρόεδρος του Σοβιέτ της Αγίας Πετρούπολης, μέλος του Πολιτικού Γραφείου του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης και ιδρυτής και Κομισάριος του Κόκκινου Στρατού. Εξορίστηκε επειδή οργάνωσε την Αριστερή Αντιπολίτευση στο εσωτερικό του Μπολσεβίκικου Κόμματος, το οποίο περιήλθε στην ηγεσία του Στάλιν, μετά τον θάνατο του Λένιν. Μέχρι τον θάνατό του, σύρθηκε από τη μια γωνιά του κόσμου στην άλλη, συνεχίζοντας τον αγώνα του για την οικοδόμηση μιας διεθνούς επαναστατικής ηγεσίας, όπου κι αν πήγαινε.
Η αποκατάσταση του Τρότσκι ως σημαντικής μορφής της επαναστατικής – μαρξιστικής παράδοσης, τόσο ως θεωρητικού όσο και ως επαναστάτη ηγέτη, απαιτεί βαθιά κατανόηση της ιστορίας. Το πιο σημαντικό είναι να κατανοήσουμε τις δύο βασικές «αποκλίσεις» από τη μαρξιστική σκέψη και θεωρία: η μία ξεκίνησε από εκπροσώπους της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας, όπως ο Λασάλ, ο Μπερνστάιν και ο Κάουτσκι – η απόκλιση αυτή ονομάστηκε αργότερα ρεφορμισμός. Η άλλη είναι ο σταλινισμός.
Η μάχη των ιδεών
Η γερμανική σοσιαλδημοκρατία ενσάρκωσε με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο τις ιδέες του ρεφορμισμού, οι οποίες οδήγησαν σε τεράστιες ήττες με πολύ σημαντικές απώλειες, μεταξύ των οποίων εκείνες της Ρόζα Λούξεμπουργκ και του Καρλ Λίμπκνεχτ. Αυτές οι πολιτικές εμπόδισαν ένα από τα σημαντικότερα βήματα προς τη σωτηρία της ανθρωπότητας – τη Γερμανική Επανάσταση του ’18-’23. Παρόλο που είναι ξεκάθαρο ότι οι ρεφορμιστές ευθύνονται για αυτές τις ιστορικές ήττες, αυτοί επέμεναν να ισχυρίζονται ότι είναι οι πραγματικοί εκπρόσωποι του μαρξισμού. Η απάντηση του διεθνούς επαναστατικού σοσιαλιστικού κινήματος σε αυτούς τους προδότες και πολεμοκάπηλους ήταν να εγκαταλείψει τις γραμμές της Δεύτερης Διεθνούς και να ιδρύσει μια νέα Διεθνή, την Τρίτη Διεθνή.
Η σύγκρουση ανάμεσα στον Τρότσκι και τον Στάλιν αντιπροσώπευε τη σύγκρουση μεταξύ των πιο συνεπών επαναστατικών παραδόσεων του σοσιαλιστικού κινήματος και της πιο αντιδραστικής, γραφειοκρατικής και ολοκληρωτικής απόκλισης από τον μαρξισμό. Αυτή η σύγκρουση οδήγησε επίσης τον Τρότσκι και το διεθνές επαναστατικό κίνημα που έδρασε μαζί του να εγκαταλείψει την Τρίτη Διεθνή και να ιδρύσει την Τέταρτη Διεθνή.
Ο Τρότσκι δεν αγωνιζόταν μόνο κατά του γραφειοκρατικού εκφυλισμού της ρωσικής επανάστασης, αλλά επίσης διεξήγαγε σκληρό αγώνα κατά του φασισμού και του καπιταλισμού. Αυτές οι τρεις μάχες ήταν άρρηκτα συνδεδεμένες μεταξύ τους. Πράγματι, ο φασισμός αναδύθηκε ως ένα μαζικό κίνημα που βασίστηκε στη μικροαστική τάξη για να καταστείλει το κίνημα της εργατικής τάξης. Αυτά τα δύο πολιτικά στρατόπεδα αντιπροσώπευαν δύο διαφορετικές απαντήσεις στην πιο σοβαρή (μέχρι τότε) κρίση του καπιταλισμού. Σε αντίθεση με τη σεχταριστική πολιτική της «Τρίτης Περιόδου» των Γερμανών κομμουνιστών και της Κομιντέρν, που έβλεπε τη σοσιαλδημοκρατία και τον φασισμό ως τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος, ο Τρότσκι υποστήριζε ότι έπρεπε να σχηματιστεί ένα ενιαίο μέτωπο με τους σοσιαλδημοκράτες ενάντια στον φασισμό. Τόνισε επίσης ότι ο αγώνας ενάντια στη σταλινική γραφειοκρατία ήταν παράλληλα ένας αγώνας ενάντια στον κίνδυνο της καπιταλιστικής παλινόρθωσης. Υποστήριξε ακόμα την αντίθεσή του στη μηχανιστική ερμηνεία του μαρξισμού που έβλεπε τη σοσιαλιστική επανάσταση ως το μόνο αναπόφευκτο μέλλον. Αντίθετα, τόνισε τον ρόλο του υποκειμενικού παράγοντα (της ανθρώπινης βούλησης) στη διαμόρφωση των αντικειμενικών συνθηκών, με διαλεκτικό τρόπο.
Αντιτάχθηκε σθεναρά στην ιδέα ότι «τα καθυστερημένα έθνη πρέπει πρώτα να περάσουν από το στάδιο του προηγμένου καπιταλισμού» και υποστήριξε ότι ο νόμος της άνισης και συνδυασμένης ανάπτυξης σήμαινε ότι η σοσιαλιστική επανάσταση ήταν δυνατή ακόμη και σε χώρες που ήταν υπανάπτυκτες, με βάση την ωρίμανση των αντικειμενικών συνθηκών σε διεθνές επίπεδο. Μερικές από τις βασικές ιδέες του ήταν ο διεθνισμός, η ανάγκη για εσωτερική δημοκρατία και το μεταβατικό πρόγραμμα. Τα τελευταία του χρόνια σημαδεύτηκαν από τον αδυσώπητο αγώνα του ενάντια στους μηχανισμούς των Κομμουνιστικών Κομμάτων που προσπαθούσαν να αντικαταστήσουν την εργατική τάξη και ενάντια στην παρακμή της Τρίτης Διεθνούς (Κομιντέρν), η οποία είχε γίνει δορυφόρος του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης.
Αν ο Τρότσκι είχε απλώς αγνοήσει όσα συνέβαιναν και είχε καθίσει ήσυχος στον τόπο της εξορίας του, ίσως σήμερα να είχε πάρει τη θέση του στην επίσημη ιστορία ως Κομισάριος του Κόκκινου Στρατού και Πρόεδρος του Σοβιέτ της Αγίας Πετρούπολης. Ωστόσο, αν είχε επιλέξει αυτόν τον εύκολο δρόμο, όσοι/ες σήμερα αγωνίζονται ενάντια στις διαστρεβλώσεις και τις αποκλίσεις από τον μαρξισμό δεν θα είχαν τόσες γνώσεις και τόσο καλά ακονισμένα αντανακλαστικά όσο έχουν τώρα.
Ακόμα και σήμερα, τόσο από τα «αριστερά» όσο και από τα «δεξιά» μέσα στο κίνημα, υπάρχουν εκείνοι που περιγράφουν τον τροτσκισμό ως απόκλιση από τον μαρξισμό. Οι ιδέες του Τρότσκι δέχονται επιθέσεις με όλους τους τρόπους. Υπάρχουν εκείνοι που ισχυρίζονται ότι η παγκόσμια επανάσταση είναι αδύνατη, εκείνοι που ισχυρίζονται ότι η εργατική αυτοδιαχείριση είναι ουτοπική, εκείνοι που αμφισβητούν ότι ο Τρότσκι δολοφονήθηκε από έναν επίσημο πράκτορα της ΕΣΣΔ, εκείνοι που αμφισβητούν τις Δίκες της Μόσχας και την αισχρή μεταχείριση σχεδόν ολόκληρης της παλιάς ηγεσίας των Μπολσεβίκων – εκτός από τον Στάλιν, τον Καλίνιν και τον Μολότοφ. Αλλά η αλήθεια δεν μπορεί να κρυφτεί πια.
Τι σημαίνει να είσαι τροτσκιστής σήμερα
Το να είσαι τροτσκιστής σήμερα δεν σημαίνει να σκάβεις στα απομεινάρια της Σοβιετικής Ένωσης ή να αναμετριέσαι με το παρελθόν. Το να είσαι τροτσκιστής επίσης δεν σημαίνει μόνο ότι δεν είσαι σταλινικός. Το να είσαι τροτσκιστής σήμερα σημαίνει να επιμένεις στην ανάγκη να διατηρήσεις τα βασικά ζητήματα που έθεσαν ο Μαρξ και ο Ένγκελς από τη δεκαετία του 1840, σχετικά με τα στρατηγικά προβλήματα της επανάστασης. Το να είσαι τροτσκιστής δεν έχει καμία σχέση με την προσωπολατρία. Το να είσαι τροτσκιστής σημαίνει να οραματίζεσαι την επανάσταση αφοσιωμένος/η στην ιστορική και διαλεκτική υλιστική μέθοδο.
Οι Σοσιαλδημοκράτες της εποχής χαρακτήριζαν τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης του Τρότσκι ουτοπική. Σύμφωνα με τη μηχανιστική τους ανάλυση, οι «αντικειμενικοί νόμοι της κοινωνικής ανάπτυξης» καταδίκαζαν τη ρωσική επανάσταση να είναι πρωτίστως μια αντιφεουδαρχική επανάσταση, με στενά δημοκρατικό και αντι-αυτοκρατικό χαρακτήρα. Ωστόσο, ο Τρότσκι προέβλεψε ότι μια σοσιαλιστική επανάσταση ήταν όχι μόνο δυνατή αλλά και αναγκαία για την εκπλήρωση ακόμη και των βασικών δημοκρατικών αιτημάτων.
Και πράγματι, τον Οκτώβριο του 1917 πραγματοποιήθηκε η πρώτη επιτυχημένη προλεταριακή επανάσταση στην ιστορία, διαψεύδοντας τις σοσιαλδημοκρατικές εκτιμήσεις. Για αυτούς, ήταν μια «αδύνατη» επανάσταση. Ο Τρότσκι όμως είχε δίκιο: δεν υπήρχε κάποιος απαράβατος νόμος της επαναστατικής διαδικασίας που όριζε ότι πρέπει να ακολουθεί μια σταδιακή διαδικασία, επαναλαμβάνοντας τον τρόπο με τον οποίο εξελίχθηκαν οι προηγμένες καπιταλιστικές χώρες. Αυτή η ιδέα/πρόβλεψη αποδείχθηκε ότι δεν ήταν ουτοπία, καθώς βασίζεται στο νόμο της άνισης και συνδυασμένης ανάπτυξης, που αντιπαραθέτει τον αρχαϊκό κόσμο με τη βιομηχανική σύγχρονη ζωή και επιβεβαιώθηκε μέσα από τη διαδικασία της Οκτωβριανής Επανάστασης.
Ωστόσο, η άρνηση συνεχίστηκε. Αυτή τη φορά, η ίδια η Οκτωβριανή Επανάσταση χαρακτηρίστηκε ως απόκλιση της ιστορίας.
Οδηγός για τις επόμενες μάχες
Τα παραπάνω δεν είναι ζητήματα ακαδημαϊκού ενδιαφέροντος για το κατά πόσο ο Τρότσκι είχε δίκιο ή όχι. Αναδεικνύονται και στις σημερινές συζητήσεις και διαμάχες μεταξύ των δυνάμεων της επαναστατικής Αριστεράς για τα καθήκοντά της. Ο Τρότσκι αντιπροσωπεύει επίσης τη ρήξη με την αντίληψη της Σοσιαλδημοκρατίας ότι η σοσιαλιστική επανάσταση είναι «φυσική εξέλιξη» και άρα αρκεί να διεκδικούμε μεταρρυθμίσεις που θα βελτιώσουν την καθημερινότητά μας. Στην πραγματικότητα, η θέση του Τρότσκι είναι μια επιστροφή στον μαρξισμό. Σύμφωνα με αυτόν, η «γραμμή της προόδου είναι καμπύλη, τεθλασμένη, ζιγκ-ζαγκ». Ο σοσιαλισμός δεν είναι ένα αναπόφευκτο προϊόν των φυσικών νόμων της ιστορίας, επομένως η εργατική τάξη δεν αρκεί απλά να περιμένει να έρθει η ώρα της για να πάρει την εξουσία. Επομένως, το να είσαι τροτσκιστής σημαίνει να μην κάθεσαι να περιμένεις αυτό που αναπόφευκτα έρχεται, να περιμένεις απλώς την ημέρα της επανάστασης, αλλά να αγωνίζεσαι μέσα στο εργατικό κίνημα για να αλλάξεις την πορεία της ιστορίας.
Όπως γράφει ο Τρότσκι στην Ιστορία της Ρωσικής Επανάστασης:
«Η ιστορία της επανάστασης είναι για μας πριν απ’ όλα η ιστόρηση της βίαιης εισβολής των μαζών εκεί όπου ρυθμίζεται το δικό τους πεπρωμένο(…) Οι μάζες δεν ρίχνονται στην επανάσταση με ένα πανέτοιμο σχέδιο κοινωνικής αλλαγής, μα με το στυφό αίσθημα ότι δεν μπορούν πια να υποφέρουν άλλο το παλιό καθεστώς. Μόνον ο καθοδηγητικός κύκλος της τάξης τους κατέχει ένα πολιτικό πρόγραμμα, που χρειάζεται ωστόσο να επαληθευτεί από τα γεγονότα και να επιδοκιμαστεί από τις μάζες. Η ουσιαστική πολιτική διαδικασία μιας επανάστασης βρίσκεται ακριβώς σε αυτό, ότι η τάξη αποκτά συνείδηση των προβλημάτων που βάζει η κοινωνική κρίση, και ότι οι μάζες προσανατολίζονται ενεργά σύμφωνα με τη μέθοδο των διαδοχικών προσεγγίσεων».
Η επανάσταση είναι «το άλμα της τίγρης στο παρελθόν» (Βάλτερ Μπένγιαμιν – W. Benjamin). Είναι η ανάκτηση αυτού που έχει αφαιρεθεί, κυρίως της ελευθερίας.
Η επανάσταση δεν είναι μια διαδικασία κατά την οποία το πρωτοπόρο κόμμα επιστρέφει στις μάζες ό,τι τους πήρε η άρχουσα τάξη. Σε αυτό το πλαίσιο, η επανάσταση είναι η πιο δημοκρατική κοινωνική διαδικασία. Όταν συμβαίνει μια επανάσταση, δεν είναι πλέον οι ειδικοί που γράφουν ιστορία αλλά οι ίδιες οι μάζες. Από την εποχή του Μαρξ, γνωρίζουμε ότι η δημοκρατία είναι ένα σύστημα με ταξικά χαρακτηριστικά σε μια ταξική κοινωνία. Ωστόσο, εμείς, οι προλετάριοι/ες, χρειάστηκε να αγωνιστούμε για να αποκαταστήσουμε την έννοια της προλεταριακής δημοκρατίας, επειδή είχε σπιλωθεί και αμαυρωθεί από τους σταλινικούς και τους σοσιαλδημοκράτες.
Ακόμα και πριν ο Λένιν κατακρίνει τον ορισμό του Κάουτσκι για μια «καθαρή δημοκρατία» που βασίζεται στην «καθολική ψηφοφορία» (την οποία ο Κάουτσκι απέδωσε πονηρά στην Παρισινή Κομμούνα), ο Μαρξ είχε κατακρίνει τους υποστηρικτές της τακτικής του «κοινοβουλευτικού δρόμου».
Σήμερα, ο τροτσκισμός συνεχίζει να εστιάζει στη δύναμη των αποφάσεων που βασίζονται στην εμπειρία και όχι στην απομνημόνευση. Δεν θέλουμε να δημιουργήσουμε έναν κόσμο για τους καταπιεσμένους, για όλους εκείνους που ζουν «πίσω από τις κουρτίνες», αλλά να δημιουργήσουμε έναν κόσμο μαζί τους.
Η πρόσφατη άνοδος των ακροδεξιών κομμάτων διεθνώς υπογραμμίζει τη σημασία και τη σπουδαιότητα ενός ενιαίου εργατικού μετώπου κατά του φασισμού. Τα Ενιαία Μέτωπα έρχονται σε αντίθεση με τα Λαϊκά Μέτωπα, που δημιουργήθηκαν από τους σταλινικούς σε όλη την Ευρώπη στα μέσα της δεκαετίας του 1930. Ενώ η τακτική του ενιαίου μετώπου, όπως αρχικά προτάθηκε από τον Λένιν και τον Τρότσκι, ήταν συμμαχίες εργατικών κομμάτων ανεξάρτητων από την άρχουσα τάξη, τα Λαϊκά Μέτωπα ήταν καταστροφικές συμμαχίες μεταξύ εργατικών κομμάτων και τμημάτων της άρχουσας τάξης.
Επαναστατικές συνθήκες αγνοήθηκαν ή συνειδητά σαμποταρίστηκαν προκειμένου να μην σπάσει η συμμαχία με τους καπιταλιστές. Αυτό συνέβη στην Ισπανία και τη Γαλλία, με την Αριστερά να προσχωρεί σε καπιταλιστικές κυβερνήσεις. Σήμερα, ο τροτσκισμός εξακολουθεί να μας υπενθυμίζει ότι δεν πρέπει να εγκαταλείψουμε τον θεμελιώδη αγώνα της εργατικής τάξης για σοσιαλιστική αλλαγή, αλλάζοντας στόχους κατά περιόδους προκειμένου να επιτύχουμε βραχύβια κέρδη. Αυτή είναι μια καταστροφική πορεία την οποία η εργατική τάξη έχει πληρώσει με εκατομμύρια ζωές.
Ο τροτσκισμός, 80 και πλέον χρόνια μετά τον θάνατο του Τρότσκι, εξακολουθεί να παραμένει ένα ισχυρό σύνολο ιδεών, το οποίο μπορεί να μας βοηθήσει να δούμε πιο καθαρά και να χτίσουμε επαναστατικές δυνάμεις σε γερές βάσεις. Σε κάθε ιστορικό πείραμα, σε κάθε εποχή, η ορθότητα και η σπουδαιότητα αυτών των προσεγγίσεων έχει αποδειχθεί αναγκαία ξανά και ξανά. Η ανάγκη για προλεταριακή δημοκρατία ενάντια στον γραφειοκρατικό εκφυλισμό, ο διεθνισμός ενάντια στην αντίληψη του σοσιαλισμού σε μια χώρα, το μεταβατικό πρόγραμμα ενάντια σε σεχταριστικές προγραμματικές αντιλήψεις, το ενιαίο εργατικό μέτωπο ενάντια στα λαϊκά μέτωπα. Όλα αυτά τα σημεία είναι κρίσιμα για το οπλοστάσιο των επαναστατικών δυνάμεων στην εποχή μας.
Επομένως, όλοι οι επαναστάτες μαρξιστές που αρνούνται να υποκύψουν και να αποδεχτούν τις αντεπαναστατικές αποκλίσεις του σταλινισμού και του ρεφορμισμού, θα πρέπει να βαδίσουν στα βήματα του Μαρξ, του Λένιν, του Γκράμσι, της Λούξεμπουργκ και του Τρότσκι. Θα πρέπει να συνεχίσουμε να εξελίσσουμε τις ιδέες τους και να αγωνιζόμαστε για τη διεθνή επανάσταση της εποχής μας – και, κατά συνέπεια, για την πραγματική προλεταριακή δημοκρατία.
