Στις 5 Αυγούστου του 1962 ο Νέλσον Μαντέλα συνελήφθη και φυλακίστηκε από το ρατσιστικό καθεστώς του Απαρτχάιντ (δείτε συνέχεια) στη Νότια Αφρική.
Αρχικά καταδικάστηκε σε πενταετή φυλάκιση για παράνομη έξοδο από τη χώρα, ενώ ένα χρόνο αργότερα καταδικάστηκε μαζί με άλλους δέκα συντρόφους του σε ισόβια φυλάκιση για προδοσία. Πέρασε 27 χρόνια από τη ζωή του στις φυλακές της Πρετόρια, του Ρόμπεν Άιλαντ (Robben Island, που σημαίνει το «νησί με τις φώκιες») αλλά και μικρότερα διαστήματα σε άλλες φυλακές. Αποφυλακίστηκε τελικά τον Φλεβάρη του 1990, ενώ το 1994 έγινε ο πρώτος μαύρος πρόεδρος της χώρας με την κατάργηση του μισητού απαρτχάιντ.
Ο Μαντέλα αποτελεί σύμβολο του αγώνα ενάντια στις φυλετικές διακρίσεις και την άγρια εκμετάλλευση του μαύρου πληθυσμού της Νότιας Αφρικής, αλλά και παράδειγμα ανυποχώρητου αγώνα και αυτοθυσίας.
Την ίδια ώρα είναι γνωστός για τη στάση «συγχώρεσης» και συμφιλίωσης που επέλεξε να κρατήσει μετά την πτώση του απαρτχάιντ απέναντι στους καταπιεστές όχι μόνο του ίδιου και των συντρόφων του, αλλά και των μαύρων της Νότιας Αφρικής για τους οποίους αγωνίστηκε.
Ένα καθεστώς… «καλής γειτονίας»
Στα Αφρικάανς (τοπική γλώσσα της Νότιας Αφρικής σε μίξη με τα ολλανδικά), απαρτχάιντ (apartheid) σημαίνει «χωριστά», «σε απόσταση». Η λέξη αυτή επιλέχτηκε για να περιγράψει ένα καθεστώς «καλής γειτονίας» όπως το αποκαλούσε ο εμπνευστής του, Χέντρικ Φέρβεντ, πρωθυπουργός της Νότιας Αφρικής από το 1958 ως τη δολοφονία του το 1966, ή σκληρού φυλετικού διαχωρισμού και εκμετάλλευσης όπως ήταν στην πραγματικότητα. Ο κεντρικός διαχωρισμός ήταν ανάμεσα στη λευκή μειονότητα (περίπου 10% του πληθυσμού) και μια μεγάλη καταπιεσμένη πλειοψηφία που αποτελούνταν από μαύρους αλλά και από πολίτες ασιατικής καταγωγής, κ.α.
Ανάμεσα σε άλλα, στη Νότια Αφρική του Απαρτχάιντ, υπήρχαν ξεχωριστά παγκάκια και χώροι αναμονής για λευκούς και μαύρους, ξεχωριστά εστιατόρια, χωριστά νεκροταφεία, ήταν παράνομο να γίνονται μικτοί φυλετικά γάμοι, ενώ ο μαύρος πληθυσμός μπορούσε να διαμένει μόνο σε συγκεκριμένες περιοχές που είχαν οριστεί από την κυβέρνηση, βασικά σε παραγκουπόλεις στα προάστια των μεγάλων πόλεων.
Από το 1952 κάθε μαύρος Νοτιοαφρικανός ήταν υποχρεωμένος να κυκλοφορεί παντού και πάντα με ένα «εσωτερικό διαβατήριο» πάνω στο οποίο αναγραφόταν η ακριβής του θέση στην αυστηρά διαχωρισμένη κοινωνία της χώρας, αλλά και οι κινήσεις του.
Από αυτό το καθεστώς «καλής γειτονίας», πέρα από τη λευκή ελίτ της χώρας, βασικοί κερδισμένοι ήταν και οι ιδιοκτήτες των μεγάλων εταιρειών εξορύξεων διαμαντιών, χρυσού και πλατίνας, που αποτελούν βασικό κομμάτι της οικονομίας της Νότιας Αφρικής. Κατά τη διάρκεια του μισητού ρατσιστικού καθεστώτος οι μισθοί των μαύρων μεταλλωρύχων ήταν ως και 15 φορές μικρότεροι από αυτούς των λευκών, ενώ οι εργασιακές συνθήκες ήταν ανυπόφορες και ο συνδικαλισμός απαγορευμένος.
Το ΕΑΚ και ο Μαντέλα
Το 1944 ο Νέλσον Μαντέλα έγινε μέλος του Εθνικού Αφρικανικού Κονγκρέσου (ΕΑΚ), ενός κινήματος που στόχευε στην απελευθέρωση του μαύρου πληθυσμού από την εκμετάλλευση και τις διακρίσεις, αλλά διακήρυττε ότι οι απαιτούμενες αλλαγές μπορούσαν να έρθουν μόνο μέσα από την ειρηνική διαμαρτυρία και την προσπάθεια να πειστούν οι καταπιεστές ότι αυτό που κάνουν είναι λάθος.
Ο Μαντέλα, μαζί με άλλα στελέχη του κόμματος όπως ο Γουόλτερ Σισούλου και ο Όλιβερ Τάμπο, κατάφεραν να το στρέψουν σε πιο ριζοσπαστική κατεύθυνση ελέγχοντας αρχικά τη νεολαία του κόμματος και στη συνέχεια παίρνοντας την ηγεσία του. Σταδιακά οι ειρηνικές διαμαρτυρίες έδωσαν τη θέση τους σε καλέσματα για μαζική δράση, που συχνά δέχονταν βίαιη καταστολή.
Το 1960 ξέσπασε ένα μαζικό κίνημα με τους μαύρους διαδηλωτές να βγαίνουν στους δρόμους ενάντια στο απαρτχάιντ και να καίνε τα «εσωτερικά διαβατήρια» τους. Σε μια από τις διαδηλώσεις η αστυνομία άρχισε να πυροβολεί ενάντια στους διαδηλωτές σκοτώνοντας 69 άτομα. Το περιστατικό που έμεινε γνωστό ως η «σφαγή του Σάρπβιλ» προκάλεσε ακόμη μεγαλύτερη οργή στον μαύρο πληθυσμό της χώρας.
Για το ΕΑΚ και τα βασικά του στελέχη ξεκινούσε μια περίοδος παρανομίας και φυλακίσεων. Ήταν όμως και η περίοδος κατά την οποία η ηγεσία του κινήματος και του ΕΑΚ αναγκάστηκε να εγκαταλείψει κάθε ιδέα για ειρηνική απελευθέρωση του μαύρου πληθυσμού από το απαρτχάιντ:
«Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που αισθάνονται ότι είναι άχρηστο και μάταιο να συνεχίσουμε να μιλάμε για ειρήνη και μη βία απέναντι σε μια κυβέρνηση που απαντάει μόνο με βάναυσες επιθέσεις ενάντια σε άοπλους και ανυπεράσπιστους ανθρώπους. Πιστεύω ότι έχει έρθει η ώρα να σκεφτούμε … αν η μέθοδος που έχουμε εφαρμόσει μέχρι τώρα είναι επαρκής».
Έχοντας καταλήξει σε αυτό το συμπέρασμα, ο Μαντέλα ξεκίνησε να ταξιδεύει σε μια σειρά αφρικανικές χώρες αναζητώντας συμμαχίες και προσπαθώντας να μάθει από την εμπειρία τους στον ένοπλο αγώνα ενάντια στην αποικιοκρατία.
Αυτά τα «παράνομα» ταξίδια ήταν η τυπική αιτία για τη σύλληψη και τη φυλάκισή του στις 5 Αυγούστου του 1962.
Μία από τις σημαντικότερες στιγμές στην πρόσφατη ιστορία της Νότιας Αφρικής και ίσως το πιο σημαντικό πλήγμα στο καθεστώς του απαρτχάιντ ήταν η εξέγερση του Σοβέτο τον Ιούνιο του 1976. Δεκάδες χιλιάδες μαθητές βγήκαν στους δρόμους διαδηλώνοντας ενάντια στην προσπάθεια του καθεστώτος να αλλάξει τη γλώσσα διδασκαλίας από τα αγγλικά στα αφρικάανς. Το μαθητικό κίνημα, που σύντομα αγκαλιάστηκε από όλη την τοπική κοινωνία, βρήκε μπροστά του την άγρια καταστολή του καθεστώτος, που οδήγησε στον θάνατο εκατοντάδων ανθρώπων από τα πυρά της αστυνομίας. Η διεθνής κατακραυγή για την αγριότητα του καθεστώτος απέναντι σε άοπλους μαθητές σηματοδότησε την αρχή του τέλους του Απαρτχάιντ.
Ο Μαντέλα παρέμεινε στη φυλακή μέχρι το 1990, όταν πλέον η διεθνής κατακραυγή ενάντια στο καθεστώς του Απαρτχάιντ και τις μεθόδους του είχε πάρει εκρηκτικές διαστάσεις. Εκρηκτικές όμως ήταν και οι συνθήκες μέσα στην ίδια τη χώρα: η συντριπτική πλειοψηφία του μαύρου και έγχρωμου πληθυσμού κάποια στιγμή θα ανέτρεπε το καθεστώς. Η άρχουσα τάξη της Ν. Αφρικής είχε αρχίσει να μελετά το ενδεχόμενο της ελεγχόμενης κατάργησης του Απαρντχάιντ, αναζητώντας τρόπους να στηριχτεί στη δημιουργία μιας νέας ελιτ από τις κοινότητες των μαύρων και των έγχρωμων.
Έτσι, λίγα χρόνια αργότερα το Απαρτχάιντ καταργήθηκε και ο Μαντέλα έγινε ο πρώτος μαύρος πρόεδρος της Νότιας Αφρικής, έχοντας κερδίσει απεριόριστο σεβασμό εξαιτίας της ακλόνητης στάσης που κράτησε κατά τη διάρκεια της φυλάκισής του.
Διακυβέρνηση και συμφιλίωση
Υπό την ηγεσία του Μαντέλα, το ΕΑΚ που μέχρι την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης είχε ένα φιλοσοβιετικό, αριστερό προφίλ, υιοθέτησε ένα αρκετά ριζοσπαστικό πρόγραμμα που περιλάμβανε εθνικοποιήσεις των στρατηγικών τομέων της οικονομίας, βαριά φορολογία στην οικονομική ελίτ και ισότητα ανάμεσα σε όλους τους πολίτες της χώρας, ανεξαρτήτως καταγωγής και χρώματος.
Ενώ όμως κατά τη διάρκεια της προεδρίας του Μαντέλα ο φυλετικός διαχωρισμός τερματίστηκε, μόνο όμως τυπικά, το οικονομικό πρόγραμμα του ΕΑΚ δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Ο «ρεαλισμός» επικράτησε και η νέα κυβέρνηση στην οποία βάσισαν τις ελπίδες τους οι φτωχοί και οι καταπιεσμένοι της Νότιας Αφρικής συμφώνησε, πριν ακόμη εκλεγεί, με τους εκπροσώπους του ΔΝΤ ότι θα πειθαρχήσει στους όρους του, προκειμένου να «ξαναχτίσει» τη χώρα.
Ακόμη και σε συμβολικό επίπεδο, η διάθεση συμφιλίωσης όχι απλά με τη λευκή κοινότητα της χώρας, αλλά με εκπροσώπους του καθεστώτος του Απαρτχάιντ έκαναν τον Μαντέλα συμπαθή περισσότερο στο σύστημα παρά στους καταπιεσμένους μαζί με τους οποίους πάλεψε για δεκαετίες.
Ποιος κυβερνάει τη Νότια Αφρική σήμερα;
Σύμφωνα με έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας τον Μάρτη του 2022 η Νότια Αφρική είναι η χώρα με τη μεγαλύτερη ανισότητα στον κόσμο.
Για τη μεγάλη πλειοψηφία των φτωχών τα πράγματα δεν δείχνουν καμία βελτίωση. Στα ορυχεία χρυσού και πλατίνας οι συνθήκες εξακολουθούν να είναι άθλιες παρά τους μεγάλους αγώνες που έδωσαν οι μεταλλωρύχοι στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 2010. Πάνω από 400 εγκαταλελειμμένα ορυχεία άνθρακα σε ολόκληρη τη χώρα αποτελούν καθημερινό κίνδυνο για τη δημόσια υγεία, το περιβάλλον και τους κατοίκους της, με τις μεγάλες εξορυκτικές εταιρείες όπως η Anglo American, αλλά και την κυβέρνηση της χώρας να σφυρίζουν αδιάφορα.
Παρά τις μεγάλες κατακτήσεις, οι πολυεθνικές εξακολουθούν μέχρι και σήμερα να ελέγχουν τον πλούτο της Νότιας Αφρικής, όπως και ολόκληρης της ηπείρου, αφήνοντας τους κατοίκους να ζουν στη φτώχεια και την εξαθλίωση. Ο αγώνας για την απελευθέρωση των ντόπιων πληθυσμών από τους απογόνους των αποικιοκρατών μπορεί να τελειώσει μόνο με την ανατροπή της κυριαρχίας του συστήματος του κέρδους.
