Σαν σήμερα, στις 4 Αυγούστου του 1936, ο –ήδη τότε επί 5 μήνες τοποθετημένος από τον βασιλιά Γεώργιο Β’ σε αυτή τη θέση– πρωθυπουργός Ιωάννης Μεταξάς, με την στήριξη του παλατιού, διάλυσε τη βουλή και κατάργησε μια σειρά βασικά άρθρα του Συντάγματος, εγκαθιδρύοντας ένα δικτατορικό καθεστώς.
Έτσι, ένας άνθρωπος που λίγους μήνες πριν βρισκόταν επικεφαλής του –μικροσκοπικού– Κόμματος Ελευθεροφρόνων που είχε λάβει μόλις 50.000 ψήφους και ποσοστό λιγότερο από 4%, κατείχε πλέον δικτατορικές εξουσίες. Το πρόσχημα για την επιβολή δικτατορίας δεν ήταν άλλο από τον «κομμουνιστικό κίνδυνο». Την επόμενη μέρα άλλωστε, στις 5 Αυγούστου, ήταν προγραμματισμένο να πραγματοποιηθεί πανελλαδική Γενική Απεργία.
Ο «κομμουνιστικός κίνδυνος»
Στην πραγματικότητα το γεγονός που έπεισε τα αστικά επιτελεία και τον Βασιλιά ότι είχε έρθει η ώρα του πραξικοπήματος ήταν η εργατική εξέγερση στη Θεσσαλονίκη τον Μάη του 1936 η οποία καταστάληκε βάναυσα από τον στρατό και την χωροφυλακή, που σκότωσαν 12 εργάτες και τραυμάτισαν εκατοντάδες άλλους.
Τα χρόνια που ακολούθησαν, χιλιάδες αντιφρονούντες (κυρίως κομμουνιστές, αλλά όχι μόνο) εξορίστηκαν, φυλακίστηκαν, βασανίστηκαν ή δολοφονήθηκαν από το καθεστώς. Επί Μεταξά ήταν που καθιερώθηκε και το «πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημάτων», ενώ το πνεύμα καταδόσεως υπόπτων για κομμουνιστική δράση καλλιεργήθηκε συστηματικά. Τρεις μήνες μάλιστα μετά τον θάνατο του Μεταξά, εκατοντάδες από τους κρατούμενους και εξόριστους κομμουνιστές θα παραδίνονταν στις γερμανικές αρχές ασφαλείας.
Παρά τους (άκρως διαδεδομένους) ακροδεξιούς μύθους περί «φιλολαϊκού καθεστώτος» (όπως, για παράδειγμα, ότι το καθεστώς Μεταξά ίδρυσε το ΙΚΑ ή καθιέρωσε το 8-ωρο – δείτε σχετικά εδώ και εδώ), το καθεστώς Μεταξά ήταν μια βάναυση δικτατορία του μεγάλου κεφαλαίου.
Ήταν φασιστικό το καθεστώς Μεταξά;
Παρότι μια σειρά χαρακτηριστικά της δικτατορίας Μεταξά προσομοίαζαν με αυτά του Γ’ Ράιχ ή του φασισμού του Μουσολίνι, το καθεστώς της 4ης Αυγούστου δεν μπορεί να χαρακτηριστεί, αυστηρά μιλώντας, φασιστικό.
Η βασική διαφορά ήταν ότι το καθεστώς Μεταξά δεν στηριζόταν σε ένα μαζικό κίνημα μικροαστικών στρωμάτων της πόλης (όπως τα καθεστώτα Χίτλερ και Μουσολίνι) αλλά… στις διαθέσεις του παλατιού και των Βρετανών. Η πρόσδεση στον βρετανικό ιμπεριαλισμό ήταν άλλωστε και ένας από τους βασικούς λόγους που το καθεστώς Μεταξά δεν θα μπορούσε να μετατραπεί σε αμιγώς φασιστικό, σε μια περίοδο που ναζιστική Γερμανία και Βρετανία βρίσκονταν στα πρόθυρα πολέμου.
Οι δεσμεύσεις άλλωστε του Μεταξά προς τους Βρετανούς φάνηκαν λίγο μετά την επιβολή της δικτατορίας, στις 20 Αυγούστου 1936, όταν σύναψε συμφωνία με τους Άγγλους κατόχους ελληνικών ομολόγων, με την οποία αύξησε το τοκοχρεολύσιο του εξωτερικού δημοσίου χρέους από 30% που προβλεπόταν για τη διετία 1935-1937 σε 40%.
Παρόλα αυτά ο Μεταξάς αντέγραψε μια σειρά χαρακτηριστικά των φασιστικών καθεστώτων. Μιλούσε για τον «Γ’ Ελληνικό Πολιτισμό» (κατ’ αναλογία του Γ’ Ράιχ) ίδρυσε την Εθνική Οργάνωση Νεολαίας (ΕΟΝ) –η συμμετοχή στην οποία ήταν κατ’ ουσία υποχρεωτική– μια ιδέα παρμένη από τις αντίστοιχες φασιστικές οργανώσεις νεολαίας σε Γερμανία και Ιταλία, υιοθέτησε τον φασιστικό χαιρετισμό, οργάνωσε μαζικές καύσεις βιβλίων κοκ.
Ο Μεταξάς και το ΟΧΙ
Στη συνείδηση μεγάλης μερίδας των Ελλήνων, ο Μεταξάς, αν και δικτάτορας, «πιστώνεται» την άρνηση του να δεχτεί το τελεσίγραφο της ιταλικής κυβέρνησης με το περίφημο ΟΧΙ.
Στην πραγματικότητα η άρνηση του Μεταξά να υποταχθεί στις αξιώσεις του Μουσολίνι δεν πήγαζε ούτε από φιλοπατρία ούτε από κάποιου είδους αντιιμπεριαλιστική διάθεση. Απόδειξη για αυτό αποτελεί η σιγή ιχθύος με την οποία το καθεστώς αντέδρασε στην πρόκληση του τορπιλισμού της «Έλλης», τον Αύγουστο του 1940, από ιταλικό υποβρύχιο. Παρ’ ότι από την πρώτη στιγμή αποδείχθηκε ότι επρόκειτο για ιταλική ενέργεια, μια ενέργεια που στις περισσότερες περιπτώσεις της παγκόσμιας ιστορίας ισοδυναμούσε με άμεση κήρυξη πολέμου, η ελληνική κυβέρνηση προτίμησε να το κάνει «γαργάρα» κατά το κοινώς λεγόμενο. Και έδωσε στη δημοσιότητα τις αποδείξεις της ιταλικής επίθεσης μόνο μετά την 28η Οκτωβρίου…
Ο βασικότερος λόγος της άρνησης του Μεταξά να υποταχθεί στην Ιταλία ήταν απ’ τη μια η ταύτιση με τα συμφέροντα της Μ. Βρετανίας και από την άλλη κυρίως η κατανόηση ότι σε διαφορετική περίπτωση το καθεστώς του δεν θα μπορούσε ν’ αντέξει ούτε 24 ώρες.
Με τον στρατό να ελέγχεται σχεδόν απόλυτα από τον Βασιλιά και με τον λαό να αντιμετωπίζει μια τέτοια στάση σαν ανοιχτή προδοσία, σε ποιες δυνάμεις θα μπορούσε ποτέ να στηριχθεί ο Μεταξάς για να συνεχίσει να κυβερνάει;
Συμπερασματικά
Η συνειδητή προσπάθεια ακροδεξιών (και όχι μόνο) κύκλων να αποδώσουν στο καθεστώς Μεταξά χαρακτηριστικά που δεν είχε (φιλολαϊκότητα, πατριωτισμό) «σκοντάφτει» στα πραγματικά γεγονότα. Το καθεστώς Μεταξά ανήλθε στην εξουσία μόνο και μόνο γιατί το μεγάλο κεφάλαιο και το παλάτι χρειάζονταν μια «σιδερένια φτέρνα» για να συντρίψουν το ανερχόμενο εργατικό κίνημα. Όσο έμεινε στην εξουσία –και παρά την «αντιπλουτοκρατική» του δημαγωγία– εξυπηρετούσε πλήρως τα συμφέροντα της άρχουσας τάξης. Η «κανονικοποίηση» ενός τέτοιου καθεστώτος από μια σειρά αστικά κέντρα δεν δείχνει παρά την εξής απλή αλήθεια: αν αύριο οι μεγαλοκαπιταλιστές το κρίνουν απαραίτητο και μπορούν δεν θα διστάσουν να επιβάλλουν ξανά δικτατορία – αυτό δεν πρέπει να το ξεχνάμε ποτέ.
