Περίπου 160.000 άνθρωποι πεθαίνουν στον κόσμο κάθε μέρα από διάφορες αιτίες με βάση στοιχεία του 2019. Συνολικά υπολογίζεται πως τα τελευταία χρόνια η αναλογία θανάτων σε σχέση με τον παγκόσμιο πληθυσμό βρίσκεται κοντά στο 7/1.000, δηλαδή κάθε χρόνο πεθαίνει περίπου το 0,7% του παγκόσμιου πληθυσμού.
Ανάλογα με την περιοχή του πλανήτη, τη θρησκεία, τα έθιμα και τις παραδόσεις που επικρατούν από τόπο σε τόπο, υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί τρόποι με τους οποίους οι κοινωνίες διαχειρίζονται τα σώματα των νεκρών. Ανάμεσα στους Βουδιστές του Θιβέτ επικρατεί η παράδοση της «ουράνιας ταφής», κατά την οποία τα σώματα των νεκρών τοποθετούνται σε υψώματα για να καταναλωθούν από πτηνά και άλλα ζώα. Σε κάποιες περιοχές της Ινδονησίας εξακολουθεί να εφαρμόζεται η παράδοση της παραμονής του νεκρού σώματος στο σπίτι της οικογένειας για μήνες, ή ακόμη και χρόνια πριν την ταφή του.
Στον δυτικό κόσμο τις τελευταίες δεκαετίες η βιομηχανία των κηδειών έχει μετατραπεί σε μια επιχείρηση με τεράστια κέρδη για τους ιδιοκτήτες της και με μεγάλο κόστος για το περιβάλλον και ρίσκα για την ανθρώπινη υγεία, ιδιαίτερα των εργαζομένων που απασχολούνται στον κλάδο.
Η συντήρηση των νεκρών
Η προσπάθεια συντήρησης του νεκρού σώματος για το μεγαλύτερο δυνατό χρονικό διάστημα είναι μια πολύ παλιά ιδέα. Αρχαίοι πολιτισμοί από την Αίγυπτο μέχρι το Περού έχουν να παρουσιάσουν μοναδικά δείγματα νεκρών σωμάτων που έχουν συντηρηθεί ακόμη και για χιλιάδες χρόνια. Σε κάποιες περιπτώσεις, βέβαια, η συντήρηση νεκρών δε χρειάζεται ανθρώπινη παρέμβαση αλλά μπορεί να συμβεί με φυσικό τρόπο σε συγκεκριμένες κλιματικές συνθήκες, όπως για παράδειγμα σε ερήμους ή παγετώνες – όμως δεν είναι αυτό το θέμα σ’ αυτό το άρθρο.
Κατά τη διάρκεια του αμερικανικού εμφυλίου πολέμου, η ανάγκη να σταλθούν τα σώματα των νεκρών στρατιωτών πίσω στις οικογένειές τους –συχνά σε πολύ μεγάλες αποστάσεις– οδήγησε στην ιδέα της χημικής τους συντήρησης. Σύντομα η επιχείρηση άρχισε να γίνεται επικερδής, καθώς σε αρκετές περιπτώσεις οι στρατιώτες πλήρωναν προκαταβολικά για την ταρίχευση του σώματός τους, προκειμένου να εξασφαλίσουν ότι οι οικογένειές τους θα τους παραλάβουν στην καλύτερη δυνατή κατάσταση.
Από τα πεδία των μαχών, η χημική συντήρηση των νεκρών βρήκε το δρόμο της για τις πόλεις, ενώ σήμερα, τουλάχιστον στην Αμερική και την Ευρώπη αποτελεί βασικό στοιχείο της «φροντίδας» του νεκρού σώματος.
Η σύγχρονη αυτή εκδοχή της ταρίχευσης περιλαμβάνει τη χρήση επικίνδυνων χημικών ουσιών και δεν έχει καμία σχέση με τη διαδικασία που χρησιμοποιούνταν από πολιτισμούς όπως αυτός της αρχαίας Αιγύπτου, όπου τα όργανα αφαιρούνταν και το νεκρό σώμα συντηρούνταν σε ένα μίγμα από άλατα και βότανα.
Στα πρώτα στάδια της σύγχρονης ταρίχευσης, το βασικό υλικό που χρησιμοποιούνταν ήταν το αρσενικό, με αποτέλεσμα οι εργαζόμενοι που δραστηριοποιούνταν στο συγκεκριμένο επάγγελμα να παρουσιάζουν συχνά συμπτώματα δηλητηρίασης. Παρόλα αυτά η χρήση αρσενικού γνώρισε ένδοξες στιγμές μέχρι να εγκαταλειφθεί οριστικά. Στη Γαλλία του πρώτου μισού του 19ου αιώνα για παράδειγμα, η συντήρηση των νεκρών με διαλύματα που περιείχαν αρσενικό ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής ανάμεσα στις πιο ευκατάστατες οικογένειες.
Σήμερα, το βασικό συστατικό που χρησιμοποιείται στη διαδικασία της χημικής συντήρησης των νεκρών είναι η φορμαλδεΰδη. Αφού αφαιρεθεί το αίμα, το χημικό διάλυμα εγχέεται στο κυκλοφορικό σύστημα και στις κοιλότητες του σώματος προκειμένου να καθυστερήσει η αποσύνθεσή του. Όσο για την ίδια τη διαδικασία, είναι τόσο διαδεδομένη που συχνά θεωρείται αυτονόητο ότι ένα νεκρό σώμα θα πρέπει υποχρεωτικά να περάσει από αυτή πριν από την ταφή, σε κάποιες περιπτώσεις ακόμη και όταν πρόκειται να αποτεφρωθεί.
Υπολογίζεται ότι μόνο στις ΗΠΑ, μαζί με τους νεκρούς θάβονται κάθε χρόνο 20 εκατομμύρια λίτρα υγρών χημικών ταρίχευσης.
Η φορμαλδεΰδη στο περιβάλλον
Σύμφωνα με το περιοδικό «Journal of Environmental Health», το 2004 η «Διεθνής Υπηρεσία Έρευνας για τον Καρκίνο» πρόσθεσε την φορμαλδεΰδη στη λίστα με τα «γνωστά καρκινογόνα» χημικά, ενώ το «Εθνικό Αντικαρκινικό Ινστιτούτο των ΗΠΑ», αναφέρει πως η έκθεση σε αυτή μπορεί να αυξήσει το ρίσκο ανάπτυξης λευχαιμίας και καρκίνου του εγκεφάλου.
Ιδιαίτερα οι εργαζόμενοι των γραφείων τελετών που ασχολούνται συστηματικά με την ταρίχευση αντιμετωπίζουν ανάμεσα σε άλλα αυξημένο ρίσκο ανάπτυξης καρκίνων, καρδιοπαθειών, νεφρικής ανεπάρκειας, χρωμοσωμικών βλαβών, κίρρωσης του ήπατος, κα.
Η φορμαλδεΰδη καταλήγει σε μεγάλες ποσότητες στο έδαφος και τα υπόγεια νερά των περιοχών κοντά στα νεκροταφεία, ενώ στις περιπτώσεις των σωμάτων που ταριχεύονται πριν αποτεφρωθούν, απελευθερώνεται στην ατμόσφαιρα, όπου ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες μπορεί να παραμείνει μέχρι και για πάνω από 10 μέρες και να αναμιχθεί με την υγρασία του αέρα. Καρκινογόνες, αν και σε μικρότερο βαθμό, είναι και οι στάχτες του νεκρού που έχει υποστεί χημική συντήρηση.
Τεράστια κέρδη
Θα μπορούσε κανείς να αναρωτηθεί πόσο απαραίτητα είναι όλα τα παραπάνω. Πόσο απαραίτητη είναι για μια οικογένεια που πενθεί, η απατηλή εικόνα ενός ροδαλού, χημικά συντηρημένου προσώπου που κατά πάσα πιθανότητα θα δει για μερικά λεπτά;
Η απάντηση βρίσκεται σε μεγάλο βαθμό στα τεράστια κέρδη της βιομηχανίας κηδειών.
Σύμφωνα με στοιχεία του 2020, στις ΗΠΑ η συνολική αξία της βιομηχανίας κηδειών αγγίζει τα 21 δισ. δολάρια (περίπου 17 δισ. ευρώ) τον χρόνο, ενώ η μέση κηδεία κοστίζει 9.135 δολάρια (7.500 ευρώ). Το κόστος αυτό θα ήταν πολύ μικρότερο αν δεν περιλάμβανε όλα τα στοιχεία που σήμερα θεωρούνται βασικά συστατικά μιας «αξιοπρεπούς» κηδείας και που στην πραγματικότητα δεν είναι καθόλου απαραίτητα.
Σ’ αυτά τα κόστη παίζουν ρόλο και τα πανάκριβα πολυτελή φέρετρα που πολλές οικογένειες νοιώθουν πως είναι απαραίτητα για την ταφή. Για παράδειγμα ένα απλό βιοδιασπώμενο φέρετρο στις ΗΠΑ κοστίζει ανάμεσα σε 200-1.000 δολάρια, ενώ ένα «πολυτελές» ξεκινάει από τα 1.000 και φτάνει τα 10.000. Πέρα από το κόστος τα πολυτελή φέρετρα προκαλούν μεγαλύτερη περιβαλλοντική ρύπανση καθώς πολλά από αυτά αποτελούνται εν μέρει, ή και αποκλειστικά από μεταλλικά στοιχεία, με αποτέλεσμα να απελευθερώνουν στο έδαφος βαρέα μέταλλα. Επιπλέον, περιέχουν μεγάλες ποσότητες πλαστικών και χημικών για την επεξεργασία του ξύλου, τη βαφή, τη διακόσμηση κλπ. Αντίστοιχα η χημική συντήρηση μπορεί να κοστίσει μέχρι και 2.000 δολάρια.
Απλές εναλλακτικές
Απέναντι σε αυτήν την βλαπτική για το περιβάλλον και την ανθρώπινη υγεία πρακτική, τα τελευταία χρόνια αναπτύσσονται μια σειρά από περιβαλλοντικά φιλικές μέθοδοι διαχείρισης του νεκρού σώματος. Η σημαντικότερη τάση είναι αυτή της λεγόμενης «πράσινης» ταφής, δηλαδή της ταφής του νεκρού σώματος χωρίς τη χρήση χημικής συντήρησης ή άλλων μεθόδων που επιβαρύνουν το περιβάλλον και καθυστερούν τη διαδικασία της αποσύνθεσης.
Από την εποχή του αμερικάνικου εμφυλίου μέχρι σήμερα έχουν αλλάξει πολλά. Δεδομένου ότι οι αποστάσεις διανύονται πλέον πολύ γρηγορότερα, δεδομένων των δυνατοτήτων ψύξης ενός σώματος για μεγάλο διάστημα, ακόμη και η μεταφορά του από τη μια άκρη του κόσμου στην άλλη δε θα έπρεπε να απαιτεί τη χημική του συντήρηση.
Αυτός όμως είναι ο καπιταλισμός. Από την ώρα που ακόμη και ο θάνατος είναι αντικείμενο κερδοσκοπίας, αμέτρητοι άνθρωποι στον κόσμο ουσιαστικά υποχρεώνονται να επιλέξουν πρακτικές που τους παρουσιάζονται ως μονόδρομος, σε μια ιδιαίτερα ευάλωτη φάση της ζωής τους, αυτή της απώλειας και του πένθους.
Σε πλήρη αντίθεση με τα παραπάνω, μια κοινωνία που θα λειτουργούσε με κριτήριο τις ανάγκες των ανθρώπων και του περιβάλλοντος, δε θα πρόσφερε φανταχτερά φέρετρα για τους νεκρούς και δηλητήριο για τους ζωντανούς. Θα πρόσφερε εναλλακτικές λύσεις, χωρίς οικονομικό ή περιβαλλοντικό κόστος, με ενθάρρυνση της συμμετοχής των οικείων και της κοινότητας στη φροντίδα του νεκρού, όπως και δωρεάν ψυχολογική υποστήριξη για όσους και όσες τη χρειάζονται.
