Το πρόσφατο στρατιωτικό πραξικόπημα στον Νίγηρα, ένα από τα πολλά που έχουν εκδηλωθεί τα τελευταία χρόνια σε μια σειρά χώρες της Δυτικής Αφρικής, αποτελεί τις τελευταίες μέρες θέμα συζήτησης και έχει εξελιχθεί σε πεδίο πολιτικής σύγκρουσης ανάμεσα σε αυτές τις χώρες και τους Ευρωπαίους πρώην αποικιοκράτες τους. Αυτό που προκάλεσε αυτή τη φορά την πιο δυναμική αντίδραση των Δυτικών κυβερνήσεων (σε αντίθεση με την πιο χλιαρή αντίδραση τους στα πραξικοπήματα στην Μπουρκίνα Φάσο ή το Μάλι), είναι πως ο Νίγηρας αποτελούσε μέχρι και πριν το πραξικόπημα έναν από τους πιο στενούς συμμάχους της Ευρώπης στη Ζώνη του Σαχέλ (τη λωρίδα νότια της Σαχάρας που εκτείνεται από την ανατολική ως τη δυτική όχθη της ηπείρου).
Η Γαλλία, η Γερμανία, η Ιταλία, η Ισπανία, οργανώνουν έκτακτες πτήσεις για τη μεταφορά πολιτών τους από τον Νίγηρα στην Ευρώπη, ενώ οι ΗΠΑ αδειάζουν την πρεσβεία τους στη χώρα.
Ο στενός σύμμαχος της Δύσης στην περιοχή, η ECOWAS (Οικονομική Κοινότητα των Κρατών της Δυτικής Αφρικής) στην οποία συμμετέχουν χώρες όπως η Νιγηρία, η Σενεγάλη, η Σιέρα Λεόνε, η Λιβερία, η Γκάνα κ.α., απειλεί ότι αν εξαντληθούν τα περιθώρια ανεύρεσης διπλωματικής λύσης θα αποκαταστήσει τον ανατραπέντα πρόεδρο του Νίγηρα Μ. Μπαζούμ ακόμη και με στρατιωτική επέμβαση στη χώρα. Από την άλλη, χώρες που έχουν σπάσει από τη σφαίρα επιρροής της Δύσης και επενδύουν όλο το τελευταίο διάστημα στη σχέση τους με τη Ρωσία, όπως το Μάλι και η Μπουρκίνα Φάσο, απειλούν πως θα ερμηνεύσουν οποιαδήποτε κίνηση ενάντια στο στρατιωτικό καθεστώς του Νίγηρα σαν κήρυξη πολέμου εναντίον τους.
Η στροφή σε Ρωσία και Κίνα
Η απομάκρυνση μιας σειράς αφρικανικών χωρών από την Ευρώπη και τη Δύση έχει ξεκινήσει εδώ και αρκετό καιρό, τόσο σε στρατιωτικό όσο και σε οικονομικό επίπεδο. Πριν από περίπου δύο μήνες, καθώς η κρίση ανάμεσα στη ρωσική κυβέρνηση και την Wagner (μισθοφορικό στρατό του πρώην στενού συμμάχου του Πούτιν Γ. Πριγκόζιν) καταλάγιαζε, η Ρωσία δήλωνε ότι οι επιχειρήσεις της Wagner στην Κεντροφαφρικανική Δημοκρατία και το Μάλι μπορούν να συνεχιστούν και ότι αυτό δεν πρόκειται να διαταράξει τις σχέσεις της με τους συμμάχους της στην Αφρική.
Η Wagner συνεχίζει τη δράση της και σε άλλες αφρικανικές χώρες, με τον ιδιοκτήτη της να δηλώνει πρόσφατα ότι οι δυνάμεις της δεν πρόκειται να συμμετάσχουν το επόμενο διάστημα στον πόλεμο στην Ουκρανία, αλλά θα επικεντρωθούν στη δράση τους στην Αφρική. Μια σειρά αφρικανικές κυβερνήσεις, (το Μάλι και η Μπουρκίνα Φάσο είναι ίσως οι πιο ένθερμες) με αφορμή την ανικανότητα των γαλλικών στρατευμάτων να αντιμετωπίσουν τις ένοπλες ισλαμιστικές ομάδες που δολοφονούν, λεηλατούν και τρομοκρατούν σε πολλά σημεία της επικράτειάς τους τα τελευταία χρόνια, ανέθεσαν τη δουλειά αυτή στη Wagner.
Την ίδια ώρα η οικονομική δραστηριότητα της Κίνας στην Αφρική επεκτείνεται, μέσω του επενδυτικού προγράμματος «Μία ζώνη, ένας Δρόμος». Σε αυτό το πλαίσιο, κινέζικες εταιρείες κατασκευάζουν μεγάλα έργα υποδομών (λιμάνια, γέφυρες, σιδηροδρομικά δίκτυα, κα) από τη μια άκρη της ηπείρου στην άλλη, με αντάλλαγμα την εκμετάλλευση ορυκτών καυσίμων και μετάλλων, το άνοιγμα των αγορών, την αξιοποίηση του φτηνού εργατικού δυναμικού αλλά και το άνοιγμα εμπορικών δρόμων. Το πραξικόπημα στον Νίγηρα μπορεί να προβληματίζει σοβαρά τη Δύση, η Κίνα ωστόσο δεν φαίνεται να έχει ιδιαίτερους λόγους ανησυχίας, αφού εκτιμάται ότι οι συμφωνίες για την εκμετάλλευση πετρελαίου και ουρανίου στη χώρα δεν θα επηρεαστούν.
Αναφερόμενος στη σχέση της χώρας του, αλλά και της Αφρικής συνολικά με τη Ρωσία, ο πρόεδρος της Μπουρκίνα Φάσο Ι. Τραορέ μίλησε πρόσφατα για σχέσεις «οικογένειας», για κοινή ιστορία, κοινές θυσίες, κ.α. Αναφέρθηκε σε όσα έχει υποφέρει η ήπειρος από τους Ευρωπαίους αποικιοκράτες, για τη σκλαβιά που εξακολουθεί να της επιβάλλει η Δύση και την ανάγκη αντίστασης στη σύγχρονη αποικιοκρατία και τον ιμπεριαλισμό. Επιπλέον, ευχαρίστησε τον Β. Πούτιν για τη δήλωσή του ότι σκοπεύει το επόμενο διάστημα να στείλει σιτηρά στην Αφρική.
Φτώχεια και οργή
Οι δηλώσεις αυτές δεν είναι τυχαίες και το ίδιο ισχύει για τα πρόσφατα πραξικοπήματα και τη στροφή χωρών της Αφρικής στους ανταγωνιστές της Ευρώπης και των ΗΠΑ. Στα δυτικά ΜΜΕ γίνεται μια προσπάθεια να παρουσιαστούν οι τελευταίες εξελίξεις σαν περίπου «τυχαίες», που οφείλονται σε διενέξεις μεταξύ στρατηγών. Το συμπέρασμα που εσκεμμένα αφήνουν να προκύψει από αυτές τις αναλύσεις, παρότι δεν το λένε καθαρά, είναι πως οι «διεφθαρμένοι» και «ανίκανοι» Αφρικανοί στρατιωτικοί και πολιτικοί ηγέτες συγκρούονται μεταξύ τους και ότι ο Πούτιν εκμεταλλεύεται αυτή την κατάσταση.
Οι λόγοι που έχουν οδηγήσει σε αυτές τις εξελίξεις είναι διαφορετικοί. Ο ένας είναι η πραγματική οργή των λαών της περιοχής απέναντι σε όσους καθόριζαν τις τύχες τους. Οι λαοί αυτοί έχουν υπομείνει ήδη δεκαετίες εκμετάλλευσης από τη Δύση και τις κυβερνήσεις που λειτουργούσαν ως μαριονέτες της, δεκαετίες φτώχειας, ανεργίας, εξαιρετικά περιορισμένης πρόσβασης στην υγεία και την παιδεία. Επιπλέον, τα τελευταία χρόνια οι ένοπλες ισλαμιστικές ομάδες που λεηλατούν και τρομοκρατούν πόλεις και χωριά, λειτουργούν ως η σταγόνα που σε πολλές περιπτώσεις κάνει το ποτήρι να ξεχειλίσει. Έτσι, οι άρχουσες τάξεις στην περιοχή πρέπει ή να συνεχίζουν να ταυτίζονται με τους Δυτικούς και να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες, ή να βρουν τρόπο να διαφοροποιηθούν.
Στην περίπτωση της Μπουρκίνα Φάσο, τα πραξικοπήματα των τελευταίων μηνών συνοδεύτηκαν από μαζικές κινητοποιήσεις με βασικό χαρακτηριστικό τα συνθήματα ενάντια στη Δύση και κυρίως την Γαλλία, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις, στις διαδηλώσεις εμφανίστηκαν και ρωσικές σημαίες. Στον Νίγηρα ο μισός πληθυσμός ζει κάτω από το όριο της φτώχειας, με μεγάλα τμήματά του να εξαρτώνται για την επιβίωσή τους από προγράμματα επισιτιστικής βοήθειας. Σαν απάντηση στο πραξικόπημα, η Παγκόσμια Τράπεζα ανακοίνωσε ότι παγώνει την οικονομική βοήθεια προς την χώρα, κάτι που δεν μπορεί παρά να γεννήσει ακόμη μεγαλύτερη οργή.
Ο δεύτερος λόγος είναι ότι ενώ μέχρι πριν μερικά χρόνια οι ΗΠΑ, η Γαλλία και οι άλλες δυτικές ιμπεριαλιστικές χώρες ήταν οι μόνες που εκμεταλλεύονταν οικονομικά την Αφρική, τώρα έχει παρουσιαστεί μια άλλη εναλλακτική. Ο συνδυασμός της οικονομικής δύναμης της Κίνας και της στρατιωτικής δύναμης της Ρωσίας εμφανίζεται ως μια δελεαστική πρόταση σε κομμάτια του κατεστημένου που προσπαθούν να βρουν τρόπους να μείνουν πάνω από την επιφάνεια του νερού. Η ύπαρξη ενός δεύτερου πόλου με τα χαρακτηριστικά «υπερδύναμης» έχει αλλάξει δραστικά το τοπίο και οδηγεί σε κατάρρευση της μονοκρατορίας της Δύσης. Αυτή η διαδικασία αναπόφευκτα θα τείνει να ενταθεί, χωρίς αυτό να σημαίνει πως θα είναι μια ευθεία διαδικασία, καθώς οι «παραδοσιακοί» ιμπεριαλιστές θα αντιδράσουν με δυναμικό τρόπο.
Η υποκρισία της Δύσης και οι νέοι «αποικιοκράτες»
Το ξαφνικό ενδιαφέρον της Ευρώπης για τη «δημοκρατία στην Αφρική», είναι πολύ δύσκολο να πείσει. Η Γαλλία, η Γερμανία, η Πορτογαλία, η Βρετανία, το Βέλγιο, είναι υπεύθυνες όχι μόνο για πραξικοπήματα στις πρώην αποικίες τους τις τελευταίες δεκαετίες, αλλά και για την ακραία εκμετάλλευση των φυσικών πόρων τους όλους τους τελευταίους αιώνες, μαζικές σφαγές ντόπιων πληθυσμών, ανυπολόγιστη περιβαλλοντική υποβάθμιση που μάλιστα εντείνεται τα τελευταία χρόνια, για τη φτώχεια και την πείνα της πλειοψηφίας του πληθυσμού της ηπείρου, για τη στέρηση ελευθεριών, την καταστολή κινημάτων, για κάθε είδους αυθαιρεσία και αδικία απέναντι στους λαούς της περιοχής.
Η ανησυχία για τη «δημοκρατία» κρύβει στην πραγματικότητα την ανησυχία για την απώλεια της δυνατότητας οικονομικής εκμετάλλευσης της Αφρικής. Ανησυχούν για το σενάριο να δουν τις δικές τους επιχειρήσεις εξορύξεων και ενέργειας να μπαίνουν σε δεύτερη μοίρα ως προς την εκμετάλλευση φυσικών πόρων στους οποίους μέχρι πρόσφατα είχαν προτεραιότητα, να μην μπορούν πια καθορίζουν την οικονομική πολιτική αυτών των χωρών που ήταν δεμένες με χίλια νήματα στο άρμα της Δύσης (με συνέπεια την συνεχή μεταφορά πλούτου).
Υποκριτική βέβαια είναι και η στάση των συμμάχων της Δύσης στην ECOWAS, καθώς οι χώρες μέλη της, κρύβουν πίσω από το κοινοβουλευτικό μανδύα καθεστώτα που λειτουργούν ως μαριονέτες της Δύσης και κυβερνάνε με καταστολή και καταπάτηση των δημοκρατικών δικαιωμάτων των λαών τους.
Ελλείψει ορατής εναλλακτικής από την πλευρά της Αριστεράς και των κινημάτων, σημαντικά κομμάτια της κοινωνίας σε μια σειρά αφρικανικές χώρες στρέφουν τις προσδοκίες τους προς τη Ρωσία και την Κίνα, που επιχειρούν να εκμεταλλευτούν αυτή την κατάσταση για δικό τους όφελος. Η διαδικασία αυτή έχει προχωρήσει σε μεγάλο βαθμό και αφορά σημαντικές οικονομικές συμφωνίες ακόμη και σε χώρες που διατηρούν τη σχέση τους με τη Δύση.
H περίπτωση του EACOP (Αγωγός Αργού Πετρελαίου Ανατολικής Αφρικής) μεταξύ Ουγκάντας και Τανζανίας είναι χαρακτηριστική. Τους τελευταίους μήνες, μια σειρά δυτικές επιχειρήσεις και τράπεζες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη χρηματοδότηση του έργου υπό τον φόβο αντιδράσεων εξαιτίας των περιβαλλοντικών κινδύνων που το συνοδεύουν. Αυτές που δεν φαίνεται να προβληματίζονται ωστόσο, είναι οι κινεζικές εταιρείες που όπως όλα δείχνουν θα καλύψουν το κενό.
Στο μεταξύ, η Wagner δεν αρκείται στο να πουλάει στρατιωτικές υπηρεσίες στις αφρικανικές χώρες που την έχουν προσκαλέσει για αυτόν τον σκοπό, αλλά εμπλέκεται και σε οικονομικές δραστηριότητες, από το εμπόριο αλκοόλ και ξυλείας, μέχρι τις εξορύξεις χρυσού. Όλα τα παραπάνω, σε βάρος των φτωχών κατοίκων της ηπείρου, που βλέπουν τους φυσικούς πόρους των χωρών τους να αλλάζουν χέρια περνώντας από τους παλιούς στους νέους «αποικιοκράτες», αλλά χωρίς ποτέ να φτάνουν στα δικά τους.
Παγιδευμένοι ανάμεσα στα συμφέροντα των αντιμαχόμενων ιμπεριαλιστικών μπλοκ, οι λαοί της Αφρικής δεν έχουν τίποτα να περιμένουν εγκαταλείποντας μία εξάρτηση για χάρη μιας άλλης. Τόσο τα στρατιωτικά καθεστώτα, όσο και οι εκλεγμένες κυβερνήσεις της ηπείρου, στην ουσία εξυπηρετούν τα συμφέροντα των ντόπιων διεφθαρμένων ελίτ και των παλιών και νέων αποικιοκρατών. Μόνη δύναμη που μπορεί να απελευθερώσει την Αφρική είναι οι ανεξάρτητοι αγώνες των εργαζομένων της για την ανατροπή κάθε αυταρχικού καθεστώτος και για να μπουν οι βάσεις για μια κοινωνία που οι κάτοικοι της πολύπαθης ηπείρου θα μπορούν να ζουν με αξιοπρέπεια.
