Σαν σήμερα, στις 28 Νοέμβρη του 1820 γεννήθηκε ο Φρίντριχ Ένγκελς. Με αυτή την αφορμή αναδημοσιεύουμε άρθρο του Χρήστου Κεφαλή* που γράφτηκε για τα 200 χρόνια από τη γέννησή του.
Από το 1844, όταν συναντήθηκαν οι δρόμοι τους, ο Φρίντριχ Ένγκελς έγινε ο πιο στενός συνεργάτης, φίλος και συναγωνιστής του Καρλ Μαρξ. Οι δυο τους υπήρξαν οι θεμελιωτές του επιστημονικού σοσιαλισμού, με τον καθένα να καταθέτει τη δική του συμβολή στα διάφορα πεδία του. Ενώ ο Μαρξ ανέλυσε την καπιταλιστική οικονομία, ο Ένγκελς επεξεργάστηκε τη διαλεκτική-υλιστική φιλοσοφία, παρουσιάζοντας ταυτόχρονα ενδιαφέρουσες ιστορικές μελέτες. Η συμπλήρωση φέτος 200 χρόνων από τη γέννησή του, στις 28 Νοέμβρη 1820, δίνει μια καλή αφορμή για την ενασχόληση με τη συχνά υποτιμημένη συνεισφορά του στη μαρξιστική θεωρία. Στο παρόν σημείωμα θα προβούμε σε μια συνοπτική παρουσίαση της ζωής και του έργου του, ελπίζοντας να επανέλθουμε μελλοντικά στις ιδιαίτερες πτυχές του.
Η ζωή του Ένγκελς
Ο Ένγκελς γεννήθηκε στο Μπάρμεν (σημερινό Βούπερταλ) του γερμανικού Ρήνου σε μια εύπορη οικογένεια – ο πατέρας του ήταν ιδιοκτήτης υφαντουργείων στο Μπάρμεν και στο Σάλφορντ, στην περιοχή του Μάντσεστερ. Στα 13 του παρακολούθησε το γυμνάσιο στο Έλμπερφελντ, αναγκάστηκε όμως να εγκαταλείψει τα μαθήματα στα 17, καθώς ο πατέρας του τον προόριζε για την οικογενειακή επιχείρηση. Έτσι, τον έστειλε το 1838 στη Βρέμη μαθητευόμενο σε τοπικό εμπορικό οίκο.
Εκεί ο νεαρός Ένγκελς καταπιάστηκε με τη μελέτη της φιλοσοφίας του Χέγκελ, που κυριαρχούσε τότε τη γερμανική διανοητική σκηνή. Ταυτόχρονα άρχισε να δημοσιεύει άρθρα στο γερμανικό Τύπο, πάνω σε μια ποικιλία θεμάτων: για τη γενέτειρά του, το Βούπερταλ, δοκίμια λογοτεχνικής κριτικής, πολεμικές στο θρησκευτικό σκοταδισμό, βιβλιοκριτικές. Υπογραμμένα τα περισσότερα με το ψευδώνυμο Όσβαλντ, διακρίνονται για τη φρεσκάδα τους, την ισχυρή εναντίωση στους παρωχημένους θεσμούς και τα κοινωνικά δεινά, καθώς και μια αιχμηρή αίσθηση του χιούμορ. Το ανήσυχο πνεύμα του έκανε έτσι τον Ένγκελς από νωρίς έναν επαναστάτη πολέμιο των απολυταρχικών θεσμών, που έπνιγαν τότε τη διασπασμένη σε πολλά κρατίδια Γερμανία.
Το 1841 ο Ένγκελς παρακολούθησε τις διαλέξεις του Σέλινγκ και άλλων στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου. Εκεί συνδέθηκε με τον κύκλο των Νέων Χεγκελιανών, της ριζοσπαστικής πτέρυγας του χεγκελιανισμού, και από το 1842 άρχισε να δημοσιεύει άρθρα στην Εφημερίδα του Ρήνου. Σημαντικές διανοητικές επιδράσεις του σε αυτό το διάστημα ήταν ο Νταβίντ Στράους και ο Λούντβιχ Φόιερμπαχ, με την κριτική τους του χριστιανισμού.
Το 1842 οι γονείς του έστειλαν τον Ένγκελς στο Μάντσεστερ να εργαστεί στα γραφεία της οικογενειακής επιχείρησης. Εκεί ο Ένγκελς γνώρισε τη Μαίρη Μπερνς, μια Ιρλανδή εργάτρια, με την οποία έζησε μαζί ως το θάνατό της το 1863.
Στο Μάντσεστερ ο Ένγκελς γνωρίστηκε με τις άθλιες συνθήκες ζωής των εργατών στις φτωχογειτονιές της πόλης. Αυτό απέφερε το πρώτο σημαντικό βιβλίο του, Η Κατάσταση της Εργατικής Τάξης στην Αγγλία (1845), όπου τεκμηρίωσε τα μαρτύρια των βιομηχανικών εργατών, γυναικών και παιδιών από τη φτώχεια, τις αρρώστιες και την εξαντλητική εργασία. Ταυτόχρονα, μια πλειάδα άρθρων του εμφανίστηκε σε βρετανικά σοσιαλιστικά περιοδικά της εποχής.
Τον Αύγουστο του 1844, επιστρέφοντας στη Γερμανία, ο Ένγκελς σταμάτησε στο Παρίσι. Εκεί συναντήθηκε με τον Μαρξ στο Καφέ ντε λα Ρεζάνς, γεγονός που έγινε η απαρχή της στενής τους φιλίας και συνεργασίας.
Στο Παρίσι, οι Μαρξ και Ένγκελς συνέγραψαν από κοινού την Αγία Οικογένεια, την κριτική τους στους Νέους Χεγκελιανούς. Το βιβλίο κυκλοφόρησε το Φλεβάρη του 1845. Σε αυτό οι κλασικοί ξεκαθάρισαν τους λογαριασμούς τους με τον ιδεαλισμό των Νέων Χεγκελιανών, αντιπαραθέτοντάς του την υλιστική αντίληψη της ιστορίας. Οριστικοποιήθηκε έτσι η ρήξη τους με τον αστικό ριζοσπαστισμό, η αναγνώριση του προλεταριάτου ως φορέα της κομμουνιστικής επανάστασης και του αποφασιστικού ρόλου του οικονομικού παράγοντα στην κοινωνική εξέλιξη.
Στο Παρίσι οι Μαρξ και Ένγκελς συνδέθηκαν με την Ένωση των Δικαίων, μια κομμουνιστική οργάνωση της εποχής, δημιουργημένη το 1837. Αργότερα, μετά την απέλαση του Μαρξ στις Βρυξέλλες, οι δυο φίλοι συναντήθηκαν εκεί τον Απρίλη του 1845 και συνεργάστηκαν στη συγγραφή της Γερμανικής Ιδεολογίας, του άλλου μεγάλου κοινού έργου τους της περιόδου. Αν και το βιβλίο δεν βρήκε εκδότη, αποτέλεσε ένα παραπέρα σημαντικό βήμα στην αποσαφήνιση των απόψεων των κλασικών. Περιλάμβανε μια διεξοδική κριτική στους Νέους Χεγκελιανούς, αλλά και μια θετική επεξεργασία των προτάσεων του ιστορικού υλισμού στο μέρος για τον Φόιερμπαχ.
Τον Ιούνη του 1847 ο Ένγκελς παρακολούθησε το 1ο Συνέδριο της Ένωσης των Δικαίων στο Λονδίνο, όπου η οργάνωση μετονομάστηκε σε Ένωση των Κομμουνιστών. Το συνέδριο ανέθεσε στον Ένγκελς να γράψει μια διακήρυξη αρχών της Ένωσης, αποφέροντας την μπροσούρα Οι Αρχές του Κομμουνισμού. Ακολούθησε ένα 2ο Συνέδριο της Ένωσης στο Λονδίνο το Νοέμβρη-Δεκέμβρη του 1847, όπου ανατέθηκε στους Μαρξ και Ένγκελς να γράψουν ένα μανιφέστο για την οργάνωση. Αυτό έμελλε να είναι το διάσημο Κομμουνιστικό Μανιφέστο. Αν και συγγραφέας του Μανιφέστου ήταν κυρίως ο Μαρξ, ωστόσο, αξιοποίησε την μπροσούρα του Ένγκελς και είχε την αμέριστη βοήθειά του, ώστε η δημοσίευσή του ως κοινού τους έργου ήταν απόλυτα δικαιολογημένη.
Το 1848 ξέσπασε η ευρωπαϊκή επανάσταση. Ο Ένγκελς και ο Μαρξ επέστρεψαν στη Γερμανία και εγκαταστάθηκαν στην Κολονία. Εκεί εξέδωσαν τη Νέα Εφημερίδα του Ρήνου, που εξαρχής τάχθηκε στην άκρα αριστερή πτέρυγα της επανάστασης. Στην αρθρογραφία τους καλούσαν σε πλήρη εξάλειψη των φεουδαρχικών, απολυταρχικών θεσμών, ξεσκεπάζοντας τις πλεκτάνες της αντίδρασης αλλά και τη δειλία της φιλελεύθερης αστικής τάξης, που μη θέλοντας να στηριχτεί στο λαό συμβιβαζόταν αυξανόμενα με την απολυταρχία. Ο Ένγκελς έγραψε μια πληθώρα άρθρων για τα επαναστατικά γεγονότα σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες.
Το Μάη του 1849 η Νέα Εφημερίδα του Ρήνου απαγορεύθηκε με συνέπεια ο Μαρξ να ξενιτευτεί διαδοχικά στο Παρίσι και το Λονδίνο. Ο Ένγκελς έμεινε στη Γερμανία, παίρνοντας μέρος στην ένοπλη εξέγερση που ακολούθησε, ως υπασπιστής στο σώμα εθελοντών του Άουγκουστ Βίλιχ, στο Έλμπερφελντ και το Καϊζερσλάουτερν. Όταν το κίνημα συντρίφτηκε, πέρασε με τα απομεινάρια του σώματος του Βίλιχ στην Ελβετία και τελικά, αφού επιβιβάστηκε σε μια σκούνα στη Γένοβα, έφτασε μέσω Γιβραλτάρ στην Αγγλία.
Τον Ιούλη του 1851 ο Ένγκελς συναντήθηκε με τον πατέρα του, ο οποίος κανόνισε να αναλάβει τη διεύθυνση του γραφείου της επιχείρησης στο Μάντσεστερ. Εκεί έγινε συνεταίρος στη φίρμα το 1864, παραμένοντας σε αυτή τη θέση για μια πενταετία. Αν και ο Μαρξ ζούσε στο Λονδίνο, επικοινωνούσαν διαρκώς μέσω αλληλογραφίας, ανταλλάσσοντας ιδέες για όλα τα σημαντικά ζητήματα του κινήματος. Σε όλη αυτή την περίοδο ο Ένγκελς έκανε κάθε τι το δυνατό για να βοηθήσει στην εξασφάλιση της ζωής του Μαρξ και της οικογένειάς του.
Μετά το θάνατο της Μαίρη Μπερνς το 1863, ο Ένγκελς συνήψε σχέση με την αδελφή της Λίντια, την οποία και νυμφεύθηκε λίγο πριν το θάνατό της, το Σεπτέμβρη του 1878. Το 1870 ο Ένγκελς αποσύρθηκε από την πατρική επιχείρηση και μετακόμισε στο Λονδίνο, όπου διέμεινε ως το τέλος της ζωής του.
Ο Ένγκελς πέθανε στις 5 Αυγούστου 1895 στο Λονδίνο σε ηλικία 74 χρονών. Σε ένα άρθρο αφιερωμένο στη μνήμη του, ο Λένιν τον αποκάλεσε «τον πιο εξαίρετο λόγιο και δάσκαλο του σύγχρονου προλεταριάτου σε όλο τον πολιτισμένο κόσμο» μετά τον Μαρξ[1].
Η συνεισφορά του Ένγκελς
Η συνεισφορά του Ένγκελς στην οργάνωση του νεαρού κομμουνιστικού κινήματος και στον θεωρητικό εξοπλισμό του ήταν εξαιρετικά σημαντική και πολύπλευρη.
Ο Ένγκελς συμμετείχε ενεργά στις διαδικασίες της Διεθνούς Ένωσης των Εργατών, της 1ης Διεθνούς, ιδιαίτερα αφότου εγκαταστάθηκε στο Λονδίνο, ενισχύοντας τη μαρξιστική πτέρυγα στην πάλη ενάντια στους αναρχικούς του Μπακούνιν. Ακόμη πιο καίρια ήταν όμως η συμβολή του στη 2η, Σοσιαλιστική Διεθνή, που ιδρύθηκε μετά το θάνατο του Μαρξ, στα 1889. Ο Ένγκελς έπαιξε καθοδηγητικό ρόλο στη συγκρότηση και οργάνωση της νέας Διεθνούς πάνω σε μαρξιστικές προγραμματικές βάσεις και στην απαλλαγή της από τα αναρχικά και οπορτουνιστικά ρεύματα που επιχείρησαν να την ελέγξουν από τα πρώτα της βήματα. Σε όλα αυτά τα χρόνια διατήρησε συνεχή αλληλογραφία με ηγέτες και θεωρητικούς της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας, όπως οι Μπέμπελ, Λίμπκνεχτ και Κάουτσκι, αλλά και με ηγετικούς σοσιαλιστές στις άλλες χώρες, υποδεικνύοντας τις κατευθύνσεις για τη δράση του ανερχόμενου σοσιαλιστικού κινήματος. Γνωρίζοντας περί τις 10 γλώσσες, παρακολουθούσε άμεσα τις εξελίξεις σε όλο τον κόσμο.
Μετά το θάνατο του Μαρξ ο Ένγκελς αφιερώθηκε στην επιμέλεια των ανολοκλήρωτων τόμων ΙΙ και ΙΙΙ του Κεφαλαίου, οι οποίοι κυκλοφόρησαν αντίστοιχα στα 1885 και 1894. Ωστόσο, το κύριο κληροδότημά του στο κομμουνιστικό κίνημα ήταν οι δικές του μελέτες, από το 1840 ως το τέλος της ζωής του.
Η πρώτη σημαντική μπροσούρα του, μια πολεμική ενάντια στον ανορθολογικό και μυστικιστικό ιδεαλισμό του Σέλινγκ, κυκλοφόρησε στα 1842, όταν ακόμη ήταν Νέος Χεγκελιανός. Σε αυτήν ο Ένγκελς έδειξε μια αξιοπρόσεκτη γνώση και κατανόηση της φιλοσοφίας του Χέγκελ, στην οποία είχε επιτεθεί ο Σέλινγκ.
Κατά την παραμονή του στην Ελβετία στα 1849, ο Ένγκελς έγραψε τις γλαφυρές αναμνήσεις του από τις μάχες με τους Πρώσους, «Η εκστρατεία για το Γερμανικό Αυτοκρατορικό Σύνταγμα», όπου στιγμάτισε την ανικανότητα των μικροαστών ηγετών της εξέγερσης. Την επόμενη χρονιά δημοσιεύθηκε το κύριο έργο του της περιόδου, Ο Πόλεμος των Χωρικών στη Γερμανία. Ο Ένγκελς ανέλυσε εκεί τη μεγάλη αγροτική εξέγερση του 1525, φωτίζοντας τα κοινωνικά της αίτια και εξαίροντας το ρόλο του επαναστάτη ηγέτη Τόμας Μίντσερ, αλλά και φέρνοντας παραλληλισμούς με τους επαναστατικούς αγώνες του 1848-49.
Ο Ένγκελς βοήθησε τον Μαρξ στην αρθρογραφία του στην αμερικανική Νιου Γιορκ Ντέιλι Τρίμπιουν γράφοντας μια σειρά άρθρα τα οποία εμφανίζονταν με το όνομα του Μαρξ. Τα κυριότερα από αυτά, αναφερόμενα στα επαναστατικά γεγονότα στη Γερμανία στα 1848-49, εμφανίστηκαν το 1896 σαν μπροσούρα με τίτλο Επανάσταση και Αντεπανάσταση στη Γερμανία και συγγραφέα τον Μαρξ. Μόνο στα 1913, με τη δημοσίευση της αλληλογραφίας τους, έγινε γνωστό πως κύριος συγγραφέας ήταν ο Ένγκελς.
Σημαντική ήταν η συμβολή του Ένγκελς στην ανάλυση των εθνικών ζητημάτων της εποχής, καθώς και των εξελίξεων στη Ρωσία, που τράβηξαν την προσοχή των κλασικών μετά τον Κριμαϊκό Πόλεμο. Σε άρθρα του στα 1874-94 έδειξε ότι η Ρωσία ακολουθούσε αυξανόμενα τον καπιταλιστικό δρόμο των άλλων ευρωπαϊκών χωρών, προκαταλαμβάνοντας τις σχετικές εκτιμήσεις του Λένιν.
Το 1878 κυκλοφόρησε ένα από τα πιο σημαντικά έργα του Ένγκελς, το Αντί-Ντίρνγκ ή Η Επανάσταση του κ. Όιγκεν Ντίρινγκ στην Επιστήμη. Σε αυτό ο Ένγκελς κριτικάρισε τον εκχυδαϊσμό του σοσιαλισμού από τον Ντίρινγκ, έναν εκπρόσωπο της καθηγητικής φιλοσοφίας, υπερασπίζοντας τις μαρξιστικές θέσεις στα πεδία της φιλοσοφίας, της πολιτικής οικονομίας και του σοσιαλισμού. Μέρη του έργου εκδόθηκαν αργότερα επιμελημένα ως ανεξάρτητη μπροσούρα, Ουτοπικός και Επιστημονικός Σοσιαλισμός (1880).
Το 1884 είδε το φως η διάσημη μπροσούρα του Ένγκελς Η Καταγωγή της Οικογένειας, της Ατομικής Ιδιοκτησίας και του Κράτους. Σε αυτή, βασισμένος στις έρευνες των Μόργκαν, Μπαχόφεν και άλλων ανθρωπολόγων, έδειξε την ιστορική μετάβαση από τη μητριαρχία στην πατριαρχία και τεκμηρίωσε την ιστορικότητα των θεσμών του γάμου και της ιδιοκτησίας, την οποία δεν γνώριζαν οι πρωτόγονοι άνθρωποι.
Στα 1872-1882 ο Ένγκελς ασχολήθηκε με τη Διαλεκτική της Φύσης, μια συλλογή σημειώσεων για την ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας στην εποχή του. Σε αυτά τα κείμενα, που δεν δημοσιεύθηκαν ενόσω ζούσε, επιχείρησε να αναδείξει το διαλεκτικό περιεχόμενο των φυσικών επιστημών, δίνοντας ταυτόχρονα μια έκθεση των νόμων της υλιστικής διαλεκτικής. Τα πιο ενδιαφέροντα μέρη ήταν εκείνα για την κοσμολογία και τη βιολογία, όπου ο ίδιος και ο Μαρξ είχαν χαιρετίσει τη θεωρία του Δαρβίνου ως μια επιβεβαίωση της αντίληψής τους για την εξέλιξη στην ιστορία των ζωικών ειδών.
Το 1886 εμφανίστηκε η μπροσούρα του Ένγκελς Ο Λουδοβίκος Φόιερμπαχ και το Τέλος της Κλασικής Γερμανικής Φιλοσοφίας. Εκεί εκτίμησε τον Φόιερμπαχ ως τον πιο σημαντικό από τους Νέους Χεγκελιανούς, δίνοντας παράλληλα μια αποτίμηση της πορείας του γερμανικού ιδεαλισμού από τον Καντ στον Χέγκελ και της παράληψης των επιτευγμάτων του από τον Μαρξ.
Στα επόμενα χρόνια ο Ένγκελς έγραψε μόνο μικρά άρθρα και δοκίμια. Στην κριτική του στο σοσιαλδημοκρατικό πρόγραμμα της Ερφούρτης (1891) επισήμανε τους κινδύνους του οπορτουνισμού στη γερμανική σοσιαλδημοκρατία, ενώ στο «Το αγροτικό ζήτημα στη Γαλλία και τη Γερμανία» έθεσε το καίριο ζήτημα της συμμαχίας της εργατικής τάξης με την αγροτιά.
Ο Ένγκελς είχε ένα ευρύ φάσμα από διανοητικά ενδιαφέροντα. Παρακολουθούσε προσεκτικά τις εξελίξεις στη στρατιωτική επιστήμη, γράφοντας πολλά άρθρα για τους εθνικούς πολέμους της εποχής. Οι αναλύσεις του για την άναρχη, ταξική δόμηση των πόλεων στο Η Κατάσταση της Εργατικής Τάξης στην Αγγλία και στην μπροσούρα του Για το Ζήτημα της Κατοικίας (1872-73) προκαταλαμβάνουν τις οικολογικές ανησυχίες της εποχής μας.
Οι πολέμιοι του μαρξισμού έχουν επιχειρήσει ψευδώς να εμφανίσουν τον Ένγκελς σαν ένα απλοϊκό εκλαϊκευτή που διαστρέβλωσε τον Μαρξ και έγινε υπαίτιος για το σταλινικό δογματισμό. Συνολικά όμως, παρά κάποιες επιμέρους αστοχίες, ο Ένγκελς διακρινόταν από ευρύτητα πνεύματος, οξεία πολιτική και ιστορική αίσθηση, αλλά και για τη δημιουργική, διαλεκτική του προσέγγιση, που βρισκόταν στον αντίποδα κάθε δογματισμού. Οι εργασίες του κάλυψαν ουσιαστικά κενά που άφηνε ο Μαρξ, δίνοντας ένα συνδετικό κρίκο με την παραπέρα ανάπτυξη του μαρξισμού από τον Λένιν.
