Το κείμενο αυτό θα ολοκληρωθεί σε τρία μέρη – σήμερα το β’ μέρος
Το πραξικόπημα, ο πόλεμος, οι 200.000 πρόσφυγες, η οργή της κυπριακής κοινωνίας ενάντια στους εθνικιστές -φασίστες, άνοιξε μια περίοδο με επαναστατικά χαρακτηριστικά στην Κύπρο. Για ένα διάστημα 6 περίπου μηνών δεν υπήρχε εξουσία που να είναι πραγματικά αναγνωρισμένη από την κυπριακή κοινωνία. Η κυβέρνηση των πραξικοπηματιών υπό τον γελοίο Νίκο Σαμψών κράτησε 8 μέρες και κατέρρευσε. Τον αντικατέστησε ο Γλαύκος Κληρίδης, που ήταν πρόεδρος της Βουλής, αλλά το βασικό αίτημα του κυπριακού λαού ήταν η κανονική αποκατάσταση της δημοκρατίας με την επιστροφή του Μακάριου ο οποίος είχε διαφύγει (στις 15 Ιούλη) στις βρετανικές βάσεις κι από εκεί στο Λονδίνο.
Ο Μακάριος επέστρεψε στην Κύπρο τον Δεκέμβρη του 1974. Υπολογίζεται πως ο μισός περίπου πληθυσμός του νησιού πήγε να τον υποδεχτεί στο Αρχιεπισκοπικό μέγαρο στην Λευκωσία.
Μπροστά στον αγώνα για την αποκατάσταση της Δημοκρατίας και την επιστροφή του Μακάριου είχε τεθεί η Σοσιαλιστική ΕΔΕΚ η οποία ήταν η μόνη δύναμη η οποία καλούσε κινητοποιήσεις παρότι οι φασίστες της ΕΟΚΑ Β’ κυκλοφορούσαν ακόμα ελεύθεροι, προκλητικοί και οπλισμένοι στους δρόμους.
Η ΕΔΕΚ κατάγγελλε το καθεστώς που ακολούθησε την πτώση του Σαμψών, σαν «Μεταπραξικόπημα», το οποίο κάλυπτε στην ουσία τους πραξικοπηματίες (όλοι αυτοί μπήκαν στη συνέχεια στο κόμμα του Κληρίδη, τον ΔΗΣΥ (Δημοκρατικό Συναγερμό). Στις 30 Αυγούστου οι Κύπριοι φασίστες έστησαν ενέδρα στον πρόεδρο της ΕΔΕΚ, τον Βάσο Λυσσαρίδη. Οι σφαίρες δεν πέτυχαν τον Λυσσαρίδη αλλά αφαίρεσαν τη ζωή του Δώρου Λοΐζου, από τα πιο σημαντικά στελέχη του κόμματος και της νεολαίας του (ΕΔΕΝ). Ο Δώρος Λοΐζου έγινε αμέσως σύμβολο αντίστασης και επανάστασης. Και τέτοιο παραμένει μέχρι σήμερα, παρότι η σημερινή ΕΔΕΚ έχει ποδοπατήσει όλες τις παραδόσεις της ΕΔΕΚ της δεκαετίας του 70 και έχει ασύστολα προδώσει τα ιδανικά για τα οποία ο Δώρος αλλά και πολλοί άλλοι αγωνιστές είχαν δώσει τη ζωή τους εκείνη την περίοδο.
Στην πρώτη του ομιλία από την Αρχιεπισκοπή ο Μακάριος πρόσφερε «κλάδον ελαίας» (κυριολεκτικά, έριξε ένα κλαδί ελιάς) στους φασίστες! Συγχώρεσε τους εγκληματίες που ματοκύλισαν το νησί και πρότεινε συμφιλίωση και «εθνική ενότητα» για να προχωρήσουμε όλοι μαζί! Για τα πιο μαχητικά κομμάτια των αγωνιστών που πάλεψαν για την επιστροφή του, όπως οι νεολαίοι της ΕΔΕΝ, και που ήταν στις μπροστινές γραμμές της συγκέντρωσης το σοκ ήταν απερίγραπτο. Και την επόμενη μέρα βέβαια ξεκίνησαν οι προβληματισμοί: «τι γίνεται;», «γιατί δεν προχωρά σε κάθαρση;», «που πάμε;», «πώς προχωράμε;»… Η επιστροφή του Μακάριου ήταν μια καμπή – η πρωτοβουλία έφευγε από τον αγωνιζόμενο λαό και επέστρεφε σταδιακά στις πολιτικές κορυφές.
Αυτό όμως έγινε γιατί τα αριστερά κόμματα της εποχής, το ΑΚΕΛ και η ΕΔΕΚ, το άφησαν να συμβεί – όχι μόνο το άφησαν, αλλά το επεδίωξαν.
ΕΔΕΚ – καταλύτης εξελίξεων
Το 1974 ήταν η χρονιά στην οποία ένα μικρό, μέχρι τότε, κόμμα εισήλθε μαζικά στην πολιτική ζωή της Κύπρου και έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις εξελίξεις. Αυτό ήταν το Σοσιαλιστικό Κόμμα ΕΔΕΚ. Ήταν η εποχή στην οποία ριζοσπαστικά σοσιαλιστικά κόμματα δημιουργούνταν σε μια σειρά χώρες της νότιας Ευρώπης, όπως ήταν η Ελλάδα, η Πορτογαλία, η Ισπανία, κλπ. Η ΕΔΕΚ είχε τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Λόγω της ένοπλης δράσης των φασιστών η ΕΔΕΚ είχε, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, ένοπλες πολιτοφυλακές. Είχε στενές σχέσεις με τους Παλαιστίνιους και άλλα κινήματα της περιοχής. Μέλη της ΕΔΕΚ εκπαιδεύονταν στρατιωτικά σε Παλαιστινιακά στρατόπεδα στη Μέση Ανατολή, ενώ Παλαιστίνιοι μαχητές επισκέπτονταν τα κυπριακά βουνά όπου έκαναν ασκήσεις με τη συνδρομή της ΕΔΕΚ.
Η ΕΔΕΚ, που δημιουργήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1960 είχε αρχικά ξεκινήσει σαν ένα μετριοπαθές κόμμα του Κέντρου, αλλά μετακινήθηκε ραγδαία προς τα αριστερά. Από τη μια λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών της Κύπρου όπου η ένοπλη δράση της φασιστικής ΕΟΚΑ Β’ με τη στήριξη της ελληνικής Χούντας αφύπνιζε τα πιο μαχητικά στοιχεία της κοινωνίας. Και από την άλλη κάτω από την επιρροή μεγάλων διεθνών γεγονότων όπως η Αποικιακή Επανάσταση (η εξέγερση των αποικιακών λαών ενάντια στις μητροπόλεις του Ιμπεριαλισμού – Βρετανία, Γαλλία, ΗΠΑ κλπ) ο Μάης του 1968 στη Γαλλία, το Βιετνάμ, η Χιλή, κοκ. Μια νέα γενιά νέων που αναζητούσαν απαντήσεις στο Μαρξισμό είδαν την ΕΔΕΚ σαν τον πιο πρόσφορο χώρο για να παλέψουν, κι έτσι η νεολαία του κόμματος, η ΕΔΕΝ, απόκτησε εξαιρετικά αριστερά ριζοσπαστικά χαρακτηριστικά, με σαφείς αναφορές στην επανάσταση, τον σοσιαλισμό και το Μαρξισμό.
Η ΕΔΕΚ εμφανίζεται στο προσκήνιο και μαζικοποιείται με ταχύτητα γιατί το παραδοσιακό κόμμα της Αριστεράς στην Κύπρο, το ΑΚΕΛ, δεν στέκεται αντάξιο των περιστάσεων.
Τα όρια του ΑΚΕΛ
Το ΑΚΕΛ ήταν το πρώτο κόμμα που δημιουργήθηκε στην Κύπρο, το 1926 (το αρχικό όνομα του ΑΚΕΛ ήταν Κομμουνιστικό Κόμμα Κύπρου) και με δική του πρωτοβουλία δημιουργείται η ΠΕΟ, η πρώτη και μαζικότερη συνδικαλιστική συνομοσπονδία στο νησί. Το ΑΚΕΛ συνενώνει στις γραμμές του και στην ΠΕΟ όχι μόνο Ελληνοκύπριους αλλά και Τουρκοκύπριους εργαζόμενους.
Θεωρητικά, το ΑΚΕΛ θα μπορούσε να είχε αποτελέσει ανάχωμα στην άνοδο του εθνικισμού στην Κύπρο, ιδιαίτερα μετά το 1955 όταν η πρωτοβουλία των κινήσεων περνά στην ΕΟΚΑ. Ακολουθεί όμως μια παθητική στάση προσκολλημένο στον Μακάριο, τον οποίο θεωρεί «προοδευτικό τμήμα» της άρχουσας τάξης. Αυτές οι ιδέες δεν έχουν καμία σχέση με τον επαναστατικό Μαρξισμό, όμως τα κομμουνιστικά κόμματα διεθνώς είχαν προ πολλού περάσει στον Σταλινισμό ο οποίος αναζητούσε συμμαχίες με υποτιθέμενους «προοδευτικούς» καπιταλιστές (εδώ ταιριάζει και η ελληνική εμπειρία μετά την κατοχή, της «εθνικής ενότητας», της Βάρκιζας, του εμφυλίου και της ήττας).
Το 1931 το ΚΚΚ είχε παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στα «Οκτωβριανά» – μια εξέγερση ενάντια στους Βρετανούς, τον Οκτώβρη του 1931, η οποία δεν ήταν απλά Ε/κ υπόθεση αλλά είχε και συμβολή Τ/κ. Το ΚΚΚ τέθηκε μετά την εξέγερση εκτός νόμου και στελέχη του εξορίστηκαν. Το παράνομο ΚΚΚ δημιουργεί το ΑΚΕΛ το 1941, σαν «μετωπικό» σχήμα, με το οποίο τελικά συγχωνεύεται.
Σε αντίθεση όμως με το ’31, το ’55 το ΑΚΕΛ δεν παίρνει καμία πρωτοβουλία. Αφήνει ελευθερία κινήσεων στην ΕΟΚΑ, παρότι η ΕΟΚΑ δολοφονεί στελέχη του ΑΚΕΛ (υπολογίζεται πως η ΕΟΚΑ του Γρίβα δολοφόνησε πάνω από 200 στελέχη και μέλη του ΑΚΕΛ με την κατηγορία των «προδοτών»). Το ΑΚΕΛ γίνεται ουρά του Μακάριου και δεν αναπτύσσει το είδος του δυναμικού αντιφασιστικού αγώνα που απαιτούσαν οι συνθήκες στα χρόνια της ΕΟΚΑ Β’. Το ΑΚΕΛ αρνείται να προχωρήσει σε δικές του πολιτοφυλακές (μόνο προτείνει στον Μακάριο να του προσφέρει μέλη του ΑΚΕΛ που να ενταχθούν στις Μακαριακές δυνάμεις – πράγμα που δεν υλοποιείται ποτέ) παρότι όλες οι άλλες δυνάμεις, Ε/κ και Τ/κ εθνικιστές, α Μακάριος με το Εφεδρικό του, η ΕΔΕΚ, έχουν ένοπλα τμήματα, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω.
Αυτή η πολιτική του ΑΚΕΛ δημιουργεί το κενό που έρχεται να καλύψει η ΕΔΕΚ, με τη μαχητική αντίσταση στην ΕΟΚΑ Β και στο ίδιο το πραξικόπημα.
ΕΔΕΚ – από την επανάσταση στη συνθηκολόγηση και τον εκφυλισμό
Η ΕΔΕΚ βρίσκεται μπροστά στα κινήματα της περιόδου μετά τον πόλεμο. Η πρώτη μαζική διαδήλωση είναι η ίδια η κηδεία του Δώρου Λοΐζου. Ας σημειώσουμε ότι ο β’ γύρος της τουρκικής εισβολής ξεκίνησε στις 14 Αυγούστου και στις 30 γίνεται η απόπειρα δολοφονίας του Βάσου Λυσσαρίδη που έριξε νεκρό τον Δώρο Λοΐζου – δείχνει ποιες είναι οι προτεραιότητες και το «ποιόν» των πατριωτών-εθνικιστών-ακροδεξιών-παλικαράδων.
Η ΕΔΕΝ μετατρέπεται σε μια μαζική μαχητική οργάνωση νεολαίας. Έχει ιδιαίτερα σημαντική παρουσία μέσα στους μαθητές. Προβάλλει μαχητικά την σοσιαλιστική προοπτική παρακολουθώντας στενά τις διεθνείς εξελίξεις – ήταν η εποχή της πτώσης των δικτατοριών στην Ελλάδα και την Πορτογαλία, της Χιλής του Αλιέντε (όσο και αν είχε πρόσφατα ανατραπεί από τον Πινοσέτ) του Βιετνάμ, και άπειρων άλλων κινημάτων που συγκλόνιζαν τον πλανήτη. Οι μαθητές της ΕΔΕΝ πήραν, αμέσως μετά το άνοιγμα των σχολείων, την πρωτοβουλία της δημιουργίας της «Νεολαίας Δώρου Λοΐζου», καθώς ο Δώρος ήταν εκπαιδευτικός. Η Νεολαία Δώρου Λοΐζου πολύ γρήγορα απόκτησε ηγεμονικό ρόλο στα σχολεία. Τα καλύτερα στοιχεία της κυπριακής νεολαίας, συμπεριλαμβανομένων των στελεχών της νεολαίας του ΑΚΕΛ (ΕΔΟΝ) στρέφονταν προς την ΕΔΕΚ και την ΕΔΕΝ.
Η συνθηκολόγηση όμως του Λυσσαρίδη και της ηγεσίας της ΕΔΕΚ με τον Μακάριο, που ακολούθησε μετά την επιστροφή του τελευταίου, και η διαρκής δεξιά πορεία στην οποία οδηγούσε το κόμμα η ηγεσία, ανέκοψε την ανοδική πορεία του κόμματος και, άνοιξε μια εποχή εσωτερικών συγκρούσεων στο κόμμα. Η αριστερά όμως ήταν πολύ δυνατή – έλεγχε τη νεολαία του κόμματος και είχε πολύ σοβαρή απήχηση και υποστήριξη στις επαρχιακές οργανώσεις και τις «ομάδες βάσης» του κόμματος. Η επαρχιακή οργάνωση της Λεμεσού, (η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη μετά τη Λευκωσία) ήταν επίσης τοποθετημένη με την αριστερά του κόμματος. Η κομματική γραφειοκρατία χρειάστηκε χρόνια για να «ξεμπερδέψει» με την αριστερά του κόμματος. Οι πρώτες διαγραφές ξεκίνησαν το 1980, με τη διαγραφή της ηγετικής ομάδας της νεολαίας, στη συνέχεια με την ηγεσία της επαρχιακής οργάνωσης της Λεμεσού, και συνεχίστηκαν για χρόνια μετά.
Η γραφειοκρατία της ΕΔΕΚ στην προσπάθεια της να κρατήσει τον έλεγχο του κόμματος και να το μετατρέψει σε ένα κλασικό σοσιαλδημοκρατικό δεξιό κόμμα, στην πραγματικότητα το κατέστρεψε. Σήμερα η ΕΔΕΚ διοργανώνει κοινές διαμαρτυρίες με το ΕΛΑΜ – την αδελφή οργάνωση της Χρυσής Αυγής, τους απογόνους της ΕΟΚΑ Β, των δολοφόνων των στελεχών της ίδιας της ΕΔΕΚ. Και μαζί με το ΕΛΑΜ ψηφίζει στην κυπριακή βουλή τη δημιουργία «Μουσείου Γρίβα»! Ο απόλυτος, ο απερίγραπτος εκφυλισμός.
Η μάχη μέσα στην ΕΔΕΚ χάθηκε, όπως χάθηκαν πολλές μάχες διεθνώς εκείνη την εποχή.
Στη συνέχεια ήρθε η κατάρρευση και η καπιταλιστική παλινόρθωση στη Σοβιετική Ένωση το 1990-1, που έριξε τη διεθνή Αριστερά, συμπεριλαμβανομένων των πιο ριζοσπαστικών τμημάτων της, σε ένα μακρύ χειμώνα από τον οποίο δεν έχουμε ακόμα ανακάμψει.
Όμως αυτή η εποχή, του δεύτερου μισού της δεκαετίας του ’70, άφησε δυο σημαντικά διδάγματα-παρακαταθήκες. Το πρώτο είναι το πώς μια οργάνωση μπορεί να μετεξελιχθεί σε μαζικό κόμμα μέσα σε χρόνο εντυπωσιακό μικρό, φτάνει να έχει πιάσει τον παλμό της κοινωνίας και να μπει μπροστά στους αγώνες της – αυτό είχε καταφέρει η ΕΔΕΚ. Το δεύτερο είναι πως οι αντιθέσεις και συζητήσεις στις γραμμές ΕΔΕΚ, αλλά ειδικά της νεολαίας της, της ΕΔΕΝ, εκείνη την εποχή εξόπλισαν μια γενιά αγωνιστών με την ταξική ανάλυση του Κυπριακού, που παραμένει ζωντανή σε μια σειρά οργανώσεις της αντικαπιταλιστικής Αριστεράς σήμερα.
