Ελένη Γεραλή, Αρχιτέκτονας
Mε τον όρο gentrification (εξευγενισμός) περιγράφουμε τη διαδικασία κατά την οποία ανώτερα κοινωνικά στρώματα μετεγκαθίστανται σε υποβαθμισμένες περιοχές των κέντρων των πόλεων, εκτοπίζοντας τους παλιούς κατοίκους χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων και αναβαθμίζοντας το οικιστικό απόθεμα των περιοχών αυτών, με αποτέλεσμα την αύξηση της αξίας γης, αλλά και την απομάκρυνση των παλιών τοπικών εμπορίων και δραστηριοτήτων[1]. Όπως επισημαίνει ο Ρ. Marcuse
«η απομάκρυνση (dislocation) συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων είναι στόχος του εξευγενισμού, όχι μια παρενέργεια».
Το ζήτημα της κατοικίας
Ο όρος gentrification χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά από την κοινωνιολόγο Ρουθ Γκλας (Ruth Glass) το 1964, προκειμένου να χαρακτηρίσει τις κοινωνικές μεταβολές που επήλθαν εξαιτίας αυτής της διαδικασίας στην εργατική τότε συνοικία Ίσλινγκτον του Λονδίνου.
Το gentrification, με τη μορφή που το γνωρίζουμε σήμερα, θεωρείται φαινόμενο της δεκαετίας του ’80 – την εποχή που οι όμιλοι του real estate γιγαντώνονταν, ενώ τα στεγαστικά προγράμματα του κράτους συρρικνώνονταν.
Ωστόσο, μπορούμε να εντοπίσουμε μια μορφή διαδικασίας του gentrification ήδη από την εποχή κατά την οποία γράφονταν τα κείμενα του Ένγκελς (Φ. Ένγκελς, «Για το ζήτημα της κατοικίας»). Στο έργο του αναφέρεται στον Ναπολέοντα ΙΙΙ και τον George-Eugène Haussmann, οι οποίοι αναμόρφωσαν το Παρίσι φτιάχνοντας μεγάλες λεωφόρους μέσα στις πυκνοκατοικημένες εργατικές γειτονιές και κατασκευάζοντας πολυτελή καταστήματα και κατοικίες, δημιουργώντας θύλακες πολυτελούς διαβίωσης σε όποιο σημείο το επιθυμούσε η αστική τάξη. Με τον τρόπο αυτό, σημείωνε ο Ενγκελς, γινόταν πιο δύσκολο να στήνονται χαρακώματα στο κέντρο μιας πόλης, και έτσι ελέγχονταν οι εξεγέρσεις των κατώτερων τάξεων. Το gentrification που περιέγραφε ο Ενγκελς περιελάμβανε τρομακτικές ποσότητες φυσικής και «πολεοδομικής βίας». Όπως γράφει υπερήφανα ο Haussmann στα Απομνημονεύματά του «πρόκειται για μια επιχείρηση ξεκοιλιάσματος του Παρισιού».
Η επέλαση του κεφαλαίου στο χώρο
Το gentrification βρίσκεται, σήμερα, σε παγκόσμιο επίπεδο στο κέντρο πολλών συζητήσεων, που έχουν να κάνουν με την ανάπλαση των αστικών κέντρων, ως βασικό στοιχείο παραγωγής αστικού χώρου.
Παράλληλα η συσσώρευση κεφαλαίου στα χέρια της αστικής τάξης δημιουργεί ανάγκες επανεπένδυσης, η οποία πολλές φορές εκφράζεται με τη μορφή επένδυσης στη γη και στο κτισμένο περιβάλλον, βρίσκοντας πρόσφορο έδαφος σε υποβαθμισμένες κεντρικές περιοχές των πόλεων.
«Το gentrification είναι η συνέπεια της συνεχούς μετακίνησης του κεφαλαίου στην αναζήτησή του για κέρδος, μετακίνηση που εγγράφεται στους αέναους κύκλους της αναβάθμισης / υποβάθμισης / επανα-αναβάθμισης, που τροφοδοτούν τη χωρική διάκριση»[2]
όπως αναφέρει η Anne Clerval.
Η βάση της διαδικασίας του εξευγενισμού βρίσκεται στην υποβάθμιση των κεντρικών περιοχών των πόλεων και συνεπώς στην υποτίμηση της αξίας της γης σε αυτές τις περιοχές.
Η φυσική φθορά των κτιρίων και η έλλειψη υποδομών συντέλεσαν στην υποβάθμιση των περιοχών αυτών και οδήγησαν σε προηγούμενο χρόνο στην αποχώρηση των μεσαίων στρωμάτων.
Ταυτόχρονα οι κεντρικές πολιτικές επιλογές εγκατάστασης μεταναστών καθώς και η «τοποθέτηση» περιθωριοποιημένων κοινωνικών ομάδων (επαίτες, χρήστες, κλπ) στις περιοχές αυτές εντείνει αυτή την αποχώρηση, καθώς ενεργοποιεί φοβικά σύνδρομα, χαρακτηρίζοντας αρνητικά τις περιοχές αυτές ως υποβαθμισμένες, πόλους εγκληματικότητας, και έτσι ενεργοποιεί τα συντηρητικά αντανακλαστικά των μεσοαστικών στρωμάτων.
Όταν η διαδικασία της υποβάθμισης έχει προχωρήσει αρκετά, εμφανίζονται στην περιοχή οι πρώτοι εξευγενιστές – ιδιώτες, οι οποίοι έχουν φυσικά οικονομικά κίνητρα.
Η διαδικασία της «απώθησης» των φτωχών
Στην αιχμή της διαδικασίας αυτής βρίσκονται τις τελευταίες δεκαετίες ομάδες καλλιτεχνών, οι οποίοι επιλέγουν την κατοίκηση στο αστικό περιβάλλον (αντί των προαστίων) λόγω της δυνατότητας εύρεσης μεγάλων, ενιαίων χώρων με χαμηλό ενοίκιο (π.χ. παλιές βιομηχανικές μονάδες). Αυτή η μετακίνηση έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία πολιτισμικού κεφαλαίου με την εμφάνιση εκθεσιακών χώρων και καλλιτεχνικών εργαστηρίων, θεάτρων αλλά και τη διοργάνωση καλλιτεχνικών γεγονότων στην περιοχή. Το πολιτισμικό κεφάλαιο αυτό εμπορευματοποιείται, ανεβάζοντας έτσι και την οικονομική αξία της περιοχής.
Έτσι το κατασκευαστικό και κτηματικό κεφάλαιο, διακρίνοντας μεγάλες δυνατότητες κέρδους, επενδύει στην περιοχή, στοχεύοντας κυρίως στα ανώτερα στρώματα. Οι ιδιωτικές επενδύσεις αφορούν την ανέγερση κτιρίων πολυτελών κατοικιών, εμπορικών χρήσεων, κτίριων ψυχαγωγίας ή / και πολυώροφων κτιρίων γραφείων.
Ταυτόχρονα, το Δημόσιο επεμβαίνει σε αυτές τις περιοχές, με στόχο την «αναβάθμισή» τους και προετοιμάζοντας το έδαφος για την ενεργοποίηση του ιδιωτικού κτηματικού κεφαλαίου. Αυτό επιτυγχάνεται είτε με έργα μικρής κλίμακας, όπως δενδροφυτεύσεις, πεζοδρομήσεις, δημιουργία ποδηλατοδρόμων ή / και με κρατικές επενδύσεις για τη βελτίωση των υποδομών της περιοχής, όπως για παράδειγμα η διευκόλυνση των μετακινήσεων με κάποιο δίκτυο μέσων μαζικής μεταφοράς, μετρό ή τραμ.
Σε κάποιες περιπτώσεις το κράτος συμβάλει σε πιο βίαιες μορφές gentrification, με μεγαλύτερης κλίμακας παρεμβάσεις όπως οι «επιχειρήσεις-σκούπα», οι κατεδαφίσεις και η εξαναγκαστική μετεγκατάσταση της εργατικής τάξης (για παράδειγμα ο εξευγενισμός που επιχειρείται αυτή τη στιγμή σε κεντρική περιοχή της Μόσχας – δείτε εδώ).
Το Air bnb ως νέος δούρειος ίππος
Τα τελευταία χρόνια, μια νέα μορφή απώθησης των λαϊκών στρωμάτων έχει αναδυθεί, η «τουριστικοποίηση» σε γειτονιές κάποιων πόλεων μέσω του Air bnb. Το Air bnb είναι μια πλατφόρμα μέσω της οποίας ο καθένας μπορεί να νοικιάζει ή να επινοικιάζει το διαμέρισμα του σε τουρίστες.
Αυτή η έκρηξη στις βραχυχρόνιες ενοικιάσεις σπιτιών ξεκίνησε «αθώα» ως μια πηγή συμπλήρωσης του εισοδήματος πολλών ανθρώπων που μένουν σε πόλεις με τουριστική κίνηση. Έχει όμως οδηγήσει στην κατακόρυφη αύξηση των τιμών στα ενοίκια, καθώς οι ιδιοκτήτες προτιμούν να τα νοικιάζουν σε τουρίστες και να βγάζουν μέχρι και διπλάσια λεφτά. Αυτό κάνει αδύνατο στους ντόπιους κατοίκους αυτών των περιοχών να ανταπεξέλθουν στις νέες αυξημένες τιμές και έτσι αναγκάζονται να μετακομίσουν σε άλλες περιοχές εκτός κέντρου. Στη συνέχεια, έρχονται εταιρίες που αγοράζουν διαμερίσματα με σκοπό να τα νοικιάζουν ως Air bnb και έτσι ολοκληρώνεται η μεταμόρφωση ολόκληρων περιοχών που πια δεν μπορούν να κατοικηθούν από τους ανθρώπους που παραδοσιακά έμεναν εκεί.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Βαρκελώνη, για την οποία περισσότερα μπορείτε να διαβάσετε εδώ.
Δεν έχω δρόμο ούτε γειτονιά, να περπατήσω μια Πρωτομαγιά
Η βασική επίπτωση του φαινομένου είναι ο εκτοπισμός των ασθενέστερων οικονομικά τάξεων από τις περιοχές του κέντρου και η μετεγκατάστασή τους σε κτιριακές εγκαταστάσεις πολλές φορές χειρότερες από τις προηγούμενες. Επίσης η απώλεια της στέγης και η εξαναγκασμένη αλλαγή αστικού και κοινωνικού περιβάλλοντος έχει και σημαντικές ψυχολογικές επιπτώσεις.
Οι μικρής κλίμακας οικονομικές δραστηριότητες (εμπόριο και βιοτεχνία) οι οποίες ήταν ζωτικό συστατικό για την πολυμορφία των περιοχών αυτών αντικαθίστανται κυρίως από μεγάλες κτιριακές εγκαταστάσεις εμπορίου και ψυχαγωγίας (εμπορικά κέντρα και mall).
Με τη διατήρηση και την αναβάθμιση των κτιρίων βελτιώνεται μεν η εικόνα της πόλης, ωστόσο τα οφέλη της δεν τα καρπώνεται το σύνολο της κοινωνίας. Επίσης η αρχιτεκτονική κληρονομιά διατηρείται μόνο ως κέλυφος αφού σε μεγάλο βαθμό οι δραστηριότητες που αναπτύσσονται στα κτίρια αλλάζουν, έτσι η «διατήρηση» που προβάλλεται είναι μόνο εικονική.
Η αναβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος και των κτιριακών υποδομών μπορεί να επιτευχθεί μέσα από διεργασίες, οι οποίες δεν θα καθορίζονται από τον παράγοντα του κέρδους και με την ενεργή συμμετοχή των κατοίκων. Μόνον έτσι θα είναι δυνατόν να αποφευχθεί ο κοινωνικός αποκλεισμός του εξευγενισμού. Όπως αναφέρει ο P. Marcuse,
«Το αντίθετο του εξευγενισμού δεν θα έπρεπε να είναι η παρακμή και η εγκατάλειψη, αλλά ο “εκδημοκρατισμός” της κατοικίας».
Δείτε – ακούστε 3 τραγούδια με θέμα το gendrification:
Emmanuel Santarromana – Les Halles
PJ Harvey – The Community Of Hope
Fugazi – Cashout
[1] Το φαινόμενο gentrification: ερμηνεία και ανάλυση – Άλκηστη Πρέπη
[2] Anne Clerval, «Paris sans le peuple. La gentrification de la capital», εκδ. La Découverte, Παρίσι, 2013, σελ. 9
Δείτε επίσης:
-
Το φαινόμενο του Εξευγενισμού (gentrification) κεντρικών περιοχών των πόλεων – Αθανασόπουλος Ορέστης & Καραβά Ματίνα (courses.arch.ntua.gr/fsr/124829/gentrification.pdf)
-
Peter Marcuse, «Cities for People Not for Profit: Critical Urban Theory», εκδ.Taylor and Francis, 2011
