Το τελευταίο διάστημα οι κυβερνήσεις και τα μεγάλα μέσα ενημέρωσης της Δύσης προσπαθούν να πείσουν πως για οτιδήποτε πηγαίνει στραβά, για όλα τα δεινά που αντιμετωπίζει ο κόσμος, κατά κύριο λόγο ευθύνεται ο πόλεμος στην Ουκρανία, δηλαδή βασικά η Ρωσία. Με τις δύο χώρες να ελέγχουν μαζί περίπου το 30% της παγκόσμιας παραγωγής σιτηρών, αλλά και με τις επιπλοκές στην αγορά ενέργειας, η εμπόλεμη κατάσταση σαφώς θα επιδεινώσει σοβαρά τις συνθήκες πείνας που επικρατούν σε πολλές περιοχές του πλανήτη, όπως και τις τιμές των τροφίμων παγκόσμια.
Όμως η διατροφική κρίση δεν έπεσε ξαφνικά από τα σύννεφα εξαιτίας του πολέμου. Οι σοβαρές δυσλειτουργίες στην παραγωγή και τη διανομή τροφίμων και ενέργειας προϋπήρχαν και έχουν να κάνουν με τον τρόπο λειτουργίας του συστήματος, που αντιμετωπίζει την τροφή σαν αντικείμενο κερδοσκοπίας και όχι σαν βασική ανάγκη και αυτονόητο δικαίωμα κάθε ανθρώπου στον πλανήτη όπως θα έπρεπε να είναι.
Ο ίδιος ο πόλεμος, οι ανταγωνισμοί και η αντιπαράθεση συμφερόντων που οδηγούν σε ένοπλες συγκρούσεις, είναι επίσης αναπόσπαστο κομμάτι της λειτουργίας του καπιταλισμού.
Μέσα στο 2020 σύμφωνα με έρευνα του GNAFC (Global Network Against Food Crises – Παγκόσμιο Δίκτυο Ενάντια στην Επισιτιστική Κρίση) 155 εκατομμύρια άνθρωποι βρέθηκαν αντιμέτωποι με σοβαρή διατροφική επισφάλεια διαφόρων επιπέδων (οι περισσότεροι από αυτούς με υποσιτισμό) κυρίως σε χώρες της Αφρικής και της Ασίας.
Ο αριθμός αυτός είναι αυξημένος κατά 20 εκατομμύρια σε σχέση με το 2019. Σήμερα η κατάσταση επιδεινώνεται δραματικά, καθώς η αγροτική παραγωγή της Ουκρανίας έχει παραλύσει, ενώ ο παράλληλος εμπορικός και οικονομικός πόλεμος διαταράσσει τη δυνατότητα των χωρών της Δύσης να εισάγουν σιτηρά από τη Ρωσία. Για άλλη μια φορά τις συνέπειες θα πληρώσουν πρώτα και σε μεγαλύτερο βαθμό αυτοί που πληρώνουν πάντα: τα φτωχότερα στρώματα στις φτωχότερες χώρες, αυτοί που ήδη βρίσκονταν σε συνθήκες διατροφικής επισφάλειας και πείνας.
Η παραγωγή της Ουκρανίας και της Ρωσίας
Με την έναρξη του πολέμου, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ (FAO) προειδοποιούσε για τις συνέπειες γράφοντας:
«Η Ρωσία είναι η μεγαλύτερη χώρα σε εξαγωγές σιταριού στον κόσμο και η Ουκρανία είναι η πέμπτη μεγαλύτερη. Μαζί, εξασφαλίζουν το 19% της παγκόσμιας προσφοράς σε κριθάρι, το 14% του σιταριού και το 4% του αραβοσίτου, που μαζί αποτελούν πάνω από το ένα τρίτο των παγκόσμιων εξαγωγών δημητριακών. Είναι επίσης (η Ρωσία και η Ουκρανία) κύριοι προμηθευτές ελαιοκράμβης και αντιπροσωπεύουν το 52% της παγκόσμιας αγοράς εξαγωγών ηλιέλαιου…
Οι διαταραχές … θα έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην επισιτιστική ασφάλεια. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τουλάχιστον πενήντα χώρες που εξαρτώνται από τη Ρωσία και την Ουκρανία για το 30% ή και περισσότερο του εφοδιασμού τους σε σιτάρι. Πολλές από αυτές είναι αναπτυσσόμενες ή φτωχές χώρες που ήδη αντιμετωπίζουν διατροφική επισφάλεια, όπως χώρες στη Βόρεια Αφρική, την Ασία και τη Μέση Ανατολή…».
Αυτές οι περιοχές είναι οι πρώτες που βλέπουν σήμερα την πείνα να επεκτείνεται και αυτές που θα χτυπηθούν πιο σκληρά το επόμενο διάστημα, όσο η κρίση συνεχίζεται.
Ποιος θα πληρώσει;
Το στέλεχος του FAO και διευθυντής του Παγκόσμιου Επισιτιστικού Προγράμματος Ντέηβιντ Μπίσλι, σε δηλώσεις του τον περασμένο μήνα περιέγραψε τη δραματική κατάσταση που επικρατεί σε περιοχές της Ουκρανίας όπου οι συγκρούσεις δεν επιτρέπουν να φτάσει η επισιτιστική βοήθεια, αλλά και τις δυσκολίες στον ανεφοδιασμό συνολικά. Επίσης είπε ότι οι ελλείψεις σε σιτηρά και η άνοδος των τιμών των τροφίμων έχει δυσκολέψει το έργο του οργανισμού, καθώς «δεν υπάρχουν επαρκείς πόροι» για να διατηρηθεί στα ίδια επίπεδα η παροχή τροφής σε ευάλωτους πληθυσμούς. Είπε δηλαδή ότι ο ΟΗΕ δεν έχει αρκετά λεφτά για να αντιμετωπίσει την άνοδο των τιμών και έτσι θα μειώσει τις μερίδες που διανέμονται. Συγκεκριμένα ο Μπίσλι δήλωσε:
«Όταν δεν έχουμε αρκετά χρήματα λοιπόν, μαντέψτε τι θα συμβεί. Πρέπει να επιλέξουμε ποια παιδιά θα φάνε και ποια όχι».
Εκπρόσωπος του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών που αποτελείται από το σύνολο σχεδόν των χωρών του πλανήτη, δηλώνει με θράσος ότι δυσκολεύεται να βρει 71 εκατομμύρια δολάρια τον μήνα! Αυτό είναι το επιπλέον ποσό που απαιτείται εξαιτίας της μέχρι στιγμής ανόδου στις τιμές, προκειμένου να εξασφαλιστεί τροφή για τα 125 εκατομμύρια ανθρώπους που εξαρτώνται από το επισιτιστικό πρόγραμμα του οργανισμού, δηλαδή ανθρώπους που βρίσκονται στο απόλυτο όριο της πείνας.
Ο Μπίσλι εκτιμά ότι φέτος το πρόγραμμα θα χρειαστεί μερικά επιπλέον δισ. δολάρια καθώς οι τιμές θα συνεχίσουν να αυξάνονται και ότι σε περίπτωση που αυτά δεν βρεθούν η κατάσταση θα οδηγηθεί σε επιπλέον αποσταθεροποίηση, συγκρούσεις και πολέμους.
Αυτή είναι η απειλή με την οποία βρίσκονται αντιμέτωπες οι φτωχότερες χώρες του κόσμου. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι οι εργαζόμενοι και τα φτωχότερα στρώματα των κοινωνιών της Δύσης θα μείνουν ανεπηρέαστα από την κατάσταση. Οι θεαματικές αυξήσεις σε βασικά είδη πρώτης ανάγκης έχουν ήδη κάνει δυσκολότερη τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων, οδηγώντας σε κάποιες περιπτώσεις σε σημαντικές εκρήξεις οργής και μαζικές κινητοποιήσεις.
Σπατάλη και κερδοσκοπία
Υποτίθεται ότι οι τιμές ανεβαίνουν εξαιτίας της μείωσης της παραγωγής, επειδή δηλαδή δεν υπάρχουν αρκετά τρόφιμα για να καλυφθούν οι ανάγκες του παγκόσμιου πληθυσμού.
Στην πραγματικότητα αυτό είναι ψέμα, καθώς η ποσότητα τροφής που παράγεται στον κόσμο είναι υπεραρκετή για να τραφεί το σύνολο του πληθυσμού του. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η σπατάλη τροφίμων, κυρίως αγροτικών προϊόντων στον ανεπτυγμένο κόσμο. Σύμφωνα με στοιχεία του FAO του 2011, περίπου το ένα τρίτο της παγκόσμιας παραγωγής τροφίμων (1,3 από τα 4 δισ. τόνους) καταλήγουν στα σκουπίδια παρότι είναι απολύτως κατάλληλα για κατανάλωση.
Από το 2011 μέχρι σήμερα, κανένα ουσιαστικό μέτρο δεν έχει παρθεί για να αλλάξει αυτή η κατάσταση. Τα τρόφιμα που πετιούνται συχνά δεν πληρούν τις αισθητικές προδιαγραφές της αγοράς, ή καταλήγουν στις χωματερές επειδή η παραγωγή είναι μεγαλύτερη από τη ζήτηση. Στο μεταξύ μαζί με τα τρόφιμα που καταλήγουν στα σκουπίδια, «πετιέται» και η ενέργεια και το νερό που δαπανήθηκε για να παραχθούν.
Αυτό πάντως που καθορίζει τις τιμές κατά κανόνα δεν έχει σχέση με την πραγματική επάρκεια της τροφής, αλλά με τα κερδοσκοπικά παιχνίδια των μεγάλων εταιρειών που την παράγουν και τη διακινούν.
Πόλεμοι, ξηρασίες, προβλήματα στον ανεφοδιασμό, παίζουν βέβαια σημαντικό ρόλο, ωστόσο ένα μεγάλο κομμάτι του προβλήματος βρίσκεται στο χρηματιστήριο σιτηρών, εκεί όπου οι τιμές των αγροτικών προϊόντων καθορίζονται με βάση το τζογάρισμα των μεγάλων πολυεθνικών τροφίμων, πολλές φορές χωρίς να υπάρχει άμεση σύνδεση με την πραγματική κατάσταση στην παραγωγή.
Το ντοκιμαντέρ του Εξάντα «Πεθαίνοντας στην αφθονία» εξηγεί αναλυτικά πως οι κερδοσκόποι παίζουν με τις τιμές την ώρα που ο κόσμος πεινάει. Αν και κυκλοφόρησε για να εξηγήσει την προηγούμενη μεγάλη επισιτιστική κρίση του 2008-9, οι βασικοί κανόνες με τους οποίους λειτουργεί το σύστημα παραμένουν ίδιοι.
Το καταστροφικό μοντέλο παραγωγής τροφής
Στο μεταξύ η κατεύθυνση στην οποία στρέφεται η παραγωγή τροφίμων είναι ένα ακόμη παράδειγμα του ακραίου παραλογισμού της καπιταλιστικής παραγωγής:
- Σύμφωνα με στοιχεία της Greenpeace, στην Ευρώπη το 62% της παραγωγής σιτηρών προορίζεται για ζωοτροφές, το 12% πηγαίνει σε βιομηχανίες και βιοκαύσιμα, ενώ μόλις το 23% προορίζεται για ανθρώπινη κατανάλωση.
- Κάτι αντίστοιχο ισχύει με την αγροτική γη, όπου το 71% των εκτάσεών της παράγει προϊόντα που προορίζονται για ζωοτροφές.
- Στη Νότια Αμερική και περιοχές της νοτιοανατολικής Ασίας η βιομηχανία τροφίμων αποψιλώνει μαζικά τα τροπικά δάση για να πάρουν τη θέση τους μονάδες βιομηχανικής κτηνοτροφίας, χωράφια παραγωγής ζωοτροφών ή άλλες καλλιέργειες.
Πρόκειται για ένα καταστροφικό μοντέλο παραγωγής, πάνω στο οποίο βασίζεται ένα εξίσου καταστροφικό μοντέλο κατανάλωσης και διατροφής. Από τη μια μεριά ο δυτικός κόσμος έχει εκπαιδευτεί να καταναλώνει σε καθημερινή βάση μεγάλες ποσότητες από κτηνοτροφικά προϊόντα και επεξεργασμένα τρόφιμα, από την άλλη ο «παγκόσμιος νότος» πεινάει, καθώς η αγροτική παραγωγή του ταΐζει τα κτηνοτροφικά ζώα που καταναλώνονται στις ανεπτυγμένες χώρες. Αυτό το μοντέλο εξασφαλίζει τεράστια κέρδη για μια χούφτα πολυεθνικών που ελέγχει την παγκόσμια παραγωγή, και ταυτόχρονα είναι υπεύθυνο για την κατασπατάληση φυσικών πόρων, την καταστροφή μοναδικών για τον πλανήτη οικοσυστημάτων, τις τεράστιες απώλειες σε βιοποικιλότητα.
Οι καταστροφές αυτές απειλούν άμεσα την ασφάλεια του πλανήτη, καθώς τα οικοσυστήματα που καταστρέφονται αποτελούν ασπίδα προστασίας από την ανεξέλεγκτη άνοδο της θερμοκρασίας του. Απειλούν όμως εξίσου τη διατροφική ασφάλεια, αφού οι καλλιέργειες σιτηρών, καλαμποκιού, σόγιας, κα, (κατά κανόνα από γενετικά τροποποιημένους σπόρους) παίρνοντας τη θέση των δασών απειλούν με εξαφάνιση τους σπόρους των άγριων προγόνων των αγροτικών φυτών που βρίσκονται σε αυτά.
Να στραφούμε ενάντια στον δημιουργό της πείνας
Ο πόλεμος που βρίσκεται σε εξέλιξη είναι αναμφίβολα μια τραγωδία, τόσο για τους λαούς της περιοχής, όσο και για τους πιο φτωχούς ανθρώπους του πλανήτη που θα υποστούν πρώτοι τις συνέπειές του στις ελλείψεις και την άνοδο των τιμών των τροφίμων. Τόσο όμως η πείνα, όσο και ο ίδιος ο πόλεμος είναι βασικά συστατικά του συστήματος των ανταγωνισμών και του κέρδους.
Σήμερα περισσότερο από ποτέ, πρέπει να παλέψουμε για τον τερματισμό των πολέμων που διεξάγονται για τα συμφέροντα των ισχυρών. Παράλληλα απαιτείται ριζικός ανασχεδιασμός της παραγωγής τροφής και του διατροφικού μοντέλου στις ανεπτυγμένες χώρες, με σεβασμό στο περιβάλλον, με ουσιαστικό εργατικό και κοινωνικό έλεγχο και διαχείριση στην παραγωγή, τη διανομή και τις τιμές των τροφίμων σε παγκόσμιο επίπεδο.
Όσο ο έλεγχος της παραγωγής και της διανομής τροφίμων ανήκει σε μια χούφτα πολυεθνικών, τόσο η πρόσβαση του παγκόσμιου πληθυσμού σε επαρκή, ασφαλή τροφή, αλλά και το περιβάλλον θα βρίσκονται σε μόνιμο κίνδυνο. Το πέρασμα αυτού του ελέγχου στα χέρια της κοινωνίας είναι ζήτημα επιβίωσης τόσο για την ίδια, όσο και για τον πλανήτη.
