H πανδημία του νέου κορονοϊού δεν έπεσε σαν κεραυνός εν αιθρία για όλους. Εδώ και περισσότερο από μια δεκαετία δεκάδες επιστήμονες ανά τον κόσμο προειδοποιούσαν για το ξέσπασμα πανδημιών από «υπερ-ιούς» προερχόμενους από ζώα και από μικρόβια ανθεκτικά στα αντιβιοτικά και καλούσαν τις κυβερνήσεις να λάβουν μέτρα.
Οι προειδοποιήσεις δεν ερχόταν από «περιθωριακές» φωνές ούτε μόνο από μεμονωμένους επιστήμονες. Οι προγνώσεις για το ξέσπασμα τέτοιων πανδημιών υπάρχουν στις αναλύσεις του FAO (διεθνή Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ),[1] ενώ τον κίνδυνο είχαν αναγνωρίσει σχετικά πρόσφατα ακόμα και οι μυστικές υπηρεσίες των ΗΠΑ.[2]
Ανάμεσα στους επιστήμονες που προειδοποιούσαν εδώ και δεκαετίες για το ξέσπασμα πανδημιών από ζωονόσους συγκαταλέγεται και ο Δρ. Ρόμπερτ Γουέμπστερ (Dr. R. Webster). Είναι ο «ειδικός» του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) για την γρίπη και συγκεκριμένα ερευνά τον ιό της γρίπης στη διεπαφή/αλληλεπίδραση (interface) ανθρώπων – ζώων.[3] Ο Ρόμπερτ Γουέμπστερ έχει προειδοποιήσει για το ενδεχόμενο μιας φονικής πανδημίας εδώ και περίπου 60 χρόνια, ενώ ένας από τους τύπους του ιού της γρίπης που τον ανησυχεί ιδιαίτερα τα τελευταία 20 χρόνια είναι ο Η5Ν1, καθώς σκοτώνει το 50% των ανθρώπων που μολύνει. Αυτό που «περιορίζει» μέχρι στιγμής τον H5N1 είναι ότι μεταδίδεται πολύ δύσκολα από άνθρωπο σε άνθρωπο σε αντίθεση με τον κορονοϊό που προκαλεί την ασθένεια COVID-19 και έχει υψηλό βαθμό μεταδοτικότητας.[4]
Παρόλα αυτά οι κυβερνήσεις ανά τον κόσμο δεν έλαβαν κανένα ουσιαστικό μέτρο για να περιορίσουν την εμφάνιση τέτοιων ιών, ούτε για να προετοιμαστούν για το ενδεχόμενο πανδημιών.
Στην πρώτη περίπτωση θα έπρεπε να συγκρουστούν με τα συμφέροντα που καταστρέφουν τα δασικά οικοσυστήματα (αγροδιατροφική βιομηχανία, πολυεθνικές εξορύξεων, ξυλείας, κλπ) όπως και με την κτηνοτροφική βιομηχανία. Στην δεύτερη θα έπρεπε να επενδύσουν μαζικά ποσά στην έρευνα για την θεραπεία των ιών καθώς και στην θωράκιση των δημόσιων συστημάτων υγείας, πράγματα τα οποία κοστίζουν πολλά λεφτά και δεν αποφέρουν μεγάλα και σίγουρα κέρδη.
«Η καταστροφή των δασών οδηγεί σε αύξηση των ασθενειών στους ανθρώπους»
Οι ασθένειες που προέρχονται από την επαφή των ανθρώπων με τα ζώα δεν είναι κάτι νέο. Είναι ένα φαινόμενο σχεδόν τόσο παλιό όσο και η γεωργία και κτηνοτροφία.
Ο Jared Diamond (γνωστός από το κλασσικό πια «Όπλα, μικρόβια κι ατσάλι») έγραφε πριν από περίπου μια δεκαετία:
«Οι μεγάλοι δολοφόνοι της ανθρωπότητας σε όλη την πρόσφατη ιστορία μας – η ευλογιά, η γρίπη, η φυματίωση, η ελονοσία, πανώλη, η ιλαρά, και η χολέρα – είναι όλες μεταδοτικές ασθένειες που προήλθαν από ασθένειες ζώων. Μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο περισσότερα θύματα μετρούνταν από τα μικρόβια, απ’ ότι από πυροβολισμούς ή ξιφολόγχες»[5]
Πράγματι, η ιλαρά προήλθε από τα βοοειδή,[6] η ευλογιά εκτιμάται ότι πέρασε στους ανθρώπους από τις καμήλες,[7] η γρίπη από τις κότες και τα γουρούνια κοκ. Στο 2ο μισό του 19ου αιώνα ωστόσο, η μεγάλη πλειοψηφία των μολυσματικών ασθενειών είχε ελεγχθεί (μέσω των εμβολιασμών και άλλων τρόπων).
Όμως το καπιταλιστικό μοντέλο ανάπτυξης είχε ήδη βάλει τις βάσεις για την ανάπτυξη νέων πανδημιών.
Τη δεκαετία του 1980 οι μεγάλες εταιρίες υλοτομίας άρχισαν να κόβουν μαζικά τα δέντρα των δασών της κεντρικής και δυτικής Αφρικής. Μία από τις συνέπειες της μαζικής υλοτομίας ήταν ότι η διάνοιξη δρόμων επέτρεπε στους κυνηγούς να διεισδύσουν πιο βαθιά μέσα στα δάση και να έχουν πρόσβαση σε περισσότερα θηράματα. Επιπλέον, η χρήση ντουφεκιών (που ήρθε μαζί με τον «πολιτισμό» των αποικιοκρατών και των εταιριών) έκανε το κυνήγι πολύ πιο αποδοτικό. Οι εργάτες των υλοτομικών εταιριών και των ορυχείων που έπαιρναν τη θέση των δασικών εκτάσεων άρχισαν να καταναλώνουν πιο συχνά κρέας άγριων θηραμάτων. Επιπλέον η κυκλοφορία μεγάλων φορτηγών στους δρόμους που είχαν διανοιχτεί στα δάση επέτρεπε τη μεταφορά περισσότερων θηραμάτων στις πόλεις. Η καταστροφή των αφρικανικών τροπικών δασών συνοδεύτηκε από μια εκτόξευση της εμπορίας κρέατος άγριων ζώων, συμπεριλαμβανομένου του κρέατος από χιμπατζήδες, πράγμα που έφερε ιούς των χιμπατζήδων σε πιο συχνή επαφή με πολύ περισσότερους ανθρώπους. Ένας από αυτούς τους ιούς ήταν ο θανατηφόρος αιμορραγικός πυρετός Έμπολα. Μέσα από παρόμοιες διαδικασίες που συνοδεύτηκαν και με σημαντικές κοινωνικές αλλαγές στο Κονγκό (αστικοποίηση, αύξηση της πορνείας κ.α.) επιβεβλημένες από τους Βέλγους αποικιοκράτες, είχε αρχίσει να μεταδίδεται πριν από μερικές δεκαετίες και ο ιός του AIDS – ο οποίος πέρασε και πάλι από τους χιμπατζήδες στους ανθρώπους.[8]
«Η καταστροφή των δασών οδηγεί σε αύξηση των ασθενειών στους ανθρώπους». Αυτός είναι ο τίτλος ενός άρθρου στο περιοδικό της σχολής δασικών και περιβαλλοντικών επιστημών του πανεπιστημίου Γέιλ (Yale University – ένα από τα κορυφαία πανεπιστήμια των ΗΠΑ και παγκόσμια) το οποίο περιγράφει πως η καταστροφή των δασών για τη δημιουργία τεράστιων φυτειών φοινικέλαιου (το πιο εμπορεύσιμο είδος ελαίου σε παγκόσμιο επίπεδο) και σιτηρών για κτηνοτροφική τροφή οδηγεί σε μεγάλες εξάρσεις μεταδοτικών ασθενειών όπως η ελονοσία και ο δάγκειος πυρετός.
Ένας από τους μηχανισμούς της μετάδοσης έγινε κατανοητός στο Βόρνεο όπου επιστήμονες μελετώντας την αύξηση των κρουσμάτων ελονοσίας στις κοινότητες γύρω από τη ζούγκλα
«κατάλαβαν ότι τα πρωτεύοντα θηλαστικά [πίθηκοι] συγκεντρωνόταν στα εναπομείναντα τμήματα του δασικού οικοσυστήματος, αυξάνοντας τη μετάδοση της ασθένειας ανάμεσα στους δικούς τους πληθυσμούς. Στη συνέχεια, καθώς οι άνθρωποι δούλευαν στις φυτείες φοίνικα, στις νεοδημιούργητες παρυφές του τροπικού δάσους, τα κουνούπια που πλέον άκμαζαν σε αυτό το νέο βιότοπο, μετέφεραν την ασθένεια από τους μακάκους [είδος μαϊμούς] στους ανθρώπους»[9]
Αντίστοιχα, μια έρευνα στην Βραζιλία που δημοσιεύτηκε το 2010 έδειξε ότι για κάθε καταστροφή δάσους της τάξης του 4%, τα κρούσματα ελονοσίας στους ανθρώπους αυξανόταν κατά 50%.[10] Η δε καταστροφή των δασών της Ουγκάντα προκάλεσε (μέσω των κουνουπιών, πάλι) τη μετάδοση του ιού Ζίκα στην Αμερικανική Ήπειρο και την Ασία, ο οποίος προκαλεί, μεταξύ άλλων, μικροκεφαλία και άλλες σοβαρές επιπλοκές στα έμβρυα.
Δεν είναι μόνο τα πρωτεύοντα θηλαστικά και τα κουνούπια που μπορούν να μεταδώσουν ασθένειες στους ανθρώπους. Οι νυχτερίδες, τα τρωκτικά, ακόμα και τα σαλιγκάρια είναι φορείς ιών. Η καταστροφή των βιοτόπων των ζώων, η αλλαγή των δυναμικών στους πληθυσμούς τους και η αλλαγή των δυναμικών στους πληθυσμούς ανθρώπων και ζώων, οδηγεί στη μετάδοση ιών από τα ζώα στους ανθρώπους που μπορεί να εξελιχθούν σε επιδημίες και πανδημίες.
Από την μαζική καπιταλιστική εκβιομηχάνιση της κτηνοτροφίας στην COVID-19
Η βιομηχανική γεωργία και κυρίως η βιομηχανική κτηνοτροφία, με στόχο τη μαζική παραγωγή κέρδους για τους καπιταλιστές, είναι οι δυο πιο βασικές αιτίες καταστροφής των δασών (ακολουθούν τα ορυχεία και η βιομηχανία ξύλου) και οδηγούν στην μετάδοση ζωονόσων στους ανθρώπους τόσο έμμεσα όσο και άμεσα.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 η Κίνα άρχισε να εκβιομηχανίζει την παραγωγή τροφίμων με βάση τα καπιταλιστικά πρότυπα. Μια από τις συνέπειες ήταν οι μικρομεσαίοι κτηνοτρόφοι να μην μπορούν να ανταγωνιστούν τις τεράστιες βιομηχανικού τύπου κτηνοτροφικές μονάδες. Για να επιβιώσουν στράφηκαν στην εκτροφή άγριων ζώων, τα οποία μέχρι τότε καταναλώνονταν σπάνια – σε συνθήκες μαζικής φτώχειας και συχνά πείνας. Η κατανάλωση του κρέατος άγριων ζώων έγινε σταδιακά κομμάτι της αγοράς και της «επίσημης» οικονομίας και οδήγησε σε μεγαλύτερη επαφή των ανθρώπων με τους ιούς και τα βακτήρια «νέων κτηνοτροφικών ζώων». Οι κτηνοτρόφοι άγριων ζώων ανάπτυσσαν τις κτηνοτροφικές τους δραστηριότητες στις παρυφές των δασών όπου οι μονάδες εκτροφής άγριων ζώων ερχόταν σε επαφή (ενδεχομένως πολύ διαφορετική από ότι στη φυσική τους κατάσταση) με άλλα άγρια ζώα όπως οι νυχτερίδες – και μαζί με τις νυχτερίδες και με τους ιούς τους.[11] Με αυτό τον τρόπο ο SARS-COV μεταδόθηκε από τις νυχτερίδες στις μοσχογαλές και από τις μοσχογαλές στους ανθρώπους,[12] ενώ o SARS-COV2 που προκαλεί την ασθένεια COVID-19 πιστεύεται ότι μεταδόθηκε στους ανθρώπους από τις νυχτερίδες μέσω των παγκολίνων.
Καπιταλιστικές βιομηχανικές κτηνοτροφικές μονάδες – Οι ιδανικές συνθήκες εκκόλαψης υπέρ-ιών
«Οι βιομηχανικές κτηνοτροφικές μονάδες είναι ο καλύτερος τρόπος να αναπτύξεις τα πιο επικίνδυνα παθογόνα» [σημ: Τα παθογόνα είναι: ιοί, βακτήρια, μύκητες και παράσιτα].
Rob Wallace, εξελικτικός βιολόγος στο «Ινστιτούτο Αγροοικολογίας και Έρευνας Αγροτικής Οικονομίας» στη Μιννεσότα των ΗΠΑ.
Η εικόνα της αγροτικής κτηνοτροφίας διαφέρει όσο η μέρα με τη νύχτα από τις διαφημίσεις των εταιριών με αγελάδες να βόσκουν στα λιβάδια και συμπαθητικά κοτόπουλα που περπατάνε σε μεγάλους αχυρώνες. Η πραγματική εικόνα είναι αυτή τεράστιων μονάδων με δεκάδες και εκατοντάδες χιλιάδες ζώα, ακινητοποιημένα με μεταλλικές μπάρες ή μέσα σε κλουβιά, που ζουν για μεγάλο μέρος της μέρας μέσα στο κόπρανά τους, που δεν τα βλέπει ο ήλιος (η υπεριώδης ακτινοβολία του ήλιου μεταξύ άλλων σκοτώνει τους ιούς) κοκ. Οι συνθήκες αυτές αυξάνουν κατακόρυφα το στρες στα ζώα και διαλύουν το ανοσοποιητικό τους σύστημα.
Η ύπαρξη τέτοιων τεράστιων πληθυσμών ζώων από μόνη της, πόσο μάλλον σε συνθήκες ακινητοποίησης, προβληματικής τουλάχιστον υγιεινής κοκ είναι παρόμοιες με τις συνθήκες των χαρακωμάτων και των στρατώνων που βρέθηκαν οι άνθρωποι κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο και όπου ξέσπασε η μεγαλύτερη πανδημία θανατηφόρας γρίπης της σύγχρονης ιστορίας, γνωστή ως ισπανική γρίπη.
Ο Rob Wallace εξηγεί τον μηχανισμό ανάπτυξης ιών σε τέτοιες συνθήκες ως εξής:
«Εάν είσαι ένα παθογόνο μέσα σ’ έναν ξενιστή δεν θέλεις να σκοτώσεις τον ξενιστή σου πολύ γρήγορα, πριν μπορέσεις να περάσεις στον επόμενο ξενιστή, γιατί αλλιώς κόβεις την ίδια στου τη γραμμή μετάδοσης. Υπάρχει, λοιπόν, ένα όριο στο πόσο κακός μπορείς να είσαι. Όσο γρηγορότερα αντιγράφεσαι [αναπτύσσεσαι] τόσο είναι πιο πιθανό να καταλήξεις να σκοτώσεις τον ξενιστή σου πριν προκύψει ο επόμενος ξενιστής. Εάν βρίσκεσαι στην φύση ή σ’ ένα μικρό αγρόκτημα, δεν πρόκειται να συναντήσεις τακτικά ξενιστές, οπότε πρέπει να διατηρήσεις την τοξικότητα σου (virulence), ή τη βλάβη που θα προξενήσεις στον ξενιστή, σε χαμηλό επίπεδο, ώστε να μην ξεμείνεις από ξενιστές. Αλλά αν μπεις σ’ έναν αχυρώνα με 15.000 γαλοπούλες ή 250.000 κοτόπουλα μπορείς να το κάψεις. Δεν υπάρχει όριο στο πόσο κακός μπορεί να γίνεις.»[13]
Επιπλέον τα ζώα βιομηχανικής εκτροφής είναι γενετικά πανομοιότυπα, καθώς είναι φυλές που έχουν δημιουργηθεί με την επιλογή συγκεκριμένων γονιδίων για να έχουν τα επιθυμητά χαρακτηριστικά (π.χ. μεγάλο στήθος στην περίπτωση των κοτόπουλων, παραγωγή μεγάλων ποσοτήτων γάλακτός στην περίπτωση των αγελάδων κλπ). Αυτό όμως σημαίνει ότι ένας ιός ή ένα άλλο παθογόνο μπορεί εύκολα να εξαπλωθεί σε μια κτηνοτροφική μονάδα από ζώο σε ζώο χωρίς να αντιμετωπίσει γενετικές παραλλαγές που θα μπορούσαν να του βάλουν εμπόδια.
H λεγόμενη γρίπη των χοίρων το 2009 που σκότωσε περίπου 18.500 ανθρώπους, ήταν ένα νέο στέλεχος της γρίπης H1N1 που αναπτύχθηκε μέσα στα βιομηχανικά χοιροστάσια της βόρειας Αμερικής και στη συνέχεια πέρασε στους ανθρώπους.[14]
Αντιβιοτικά
Οι συνθήκες στις οποίες ζουν τα ζώα στις τεράστιες βιομηχανικές κτηνοτροφικές μονάδες του καπιταλισμού οδηγούν συχνά σε ασθένειες. Η βιομηχανία για να προλάβει καταστάσεις που θα μείωναν τα κέρδη της, αλλά και για να επιταχύνει την ανάπτυξη των ζώων χορηγεί στα ζώα φάρμακα και αντιβιοτικά προληπτικά.
Οι επιστήμονες προειδοποιούν πως οι πρακτικές αυτές οδηγούν στην ανάπτυξη μικροβίων ανθεκτικών σε όλα τα γνωστά αντιβιοτικά. Ήδη στην Ευρώπη κάθε χρόνο 23.000 άνθρωποι πεθαίνουν εξαιτίας μικροβίων ανθεκτικών στα αντιβιοτικά, ενώ στις ΗΠΑ ο αριθμός αυτός εκτιμάται στις 25.000. Κάποιοι επιστήμονες εκτιμούν ότι αυτοί οι θάνατοι, μέχρι το 2050, θα αριθμούν τα 10 εκατομμύρια το χρόνο σε παγκόσμιο επίπεδο, ξεπερνώντας τον αριθμό θανάτων από καρκίνο.[15]
Η βιομηχανία τροφίμων θέτει σε κίνδυνο τους ανθρώπους και τη φύση
H βιομηχανία των τροφίμων ισχυρίζεται ότι η βιομηχανικού τύπου κτηνοτροφία και γεωργία είναι απαραίτητες για να υπάρχει αρκετή τροφή για όλους. Σχεδόν όμως το 50% της τροφής που παράγεται στον κόσμο πετιέται πριν καταναλωθεί.[16]
Την ίδια στιγμή το ¼ του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σε συνθήκες διατροφικής ανασφάλειας – δεν έχει αρκετό φαγητό είτε σε μόνιμη βάση είτε ανά περιόδους.[17] Η βιομηχανική κτηνοτροφία και γεωργία δεν έχει στόχο να ταΐσει τους φτωχούς του πλανήτη, αλλά να αυξήσει τον πλούτο των μεγιστάνων της βιομηχανίας τροφίμων και φαρμάκων.
Οι πολυεθνικές των τροφίμων βιομηχανοποιώντας την παραγωγή κρέατος καλλιέργησαν παράλληλα μια κουλτούρα υπερκατανάλωσης κρέατος στον δυτικό κόσμο, ο οποίος έφτασε να τρώει κρέας μέχρι και 3 φορές τη μέρα, αντί για λίγες φορές την βδομάδα που έτρωγαν προηγούμενες γενιές. Η υπερκατανάλωση κρέατος όμως επιβαρύνει την υγεία των ανθρώπων ενώ η βιομηχανική κτηνοτροφία απαιτεί τεράστιες ποσότητες φυσικών πόρων.
Για να παραχθεί 1 κιλό μοσχάρι απαιτούνται 15.500 λίτρα νερό και 6-7 κιλά σιτηρά. Αντίθετα, 1 κιλό ρύζι χρειάζεται 2.500 λίτρα ενώ ένα κιλό πατάτες 287.[18]
Για να ανεβρεθούν αυτοί οι πόροι (νερό, καλλιέργειες σιτηρών για κτηνοτροφικές τροφές κλπ) καταστρέφονται τα (τροπικά κυρίως) δάση και άλλα οικοσυστήματα. Παράλληλα η βιομηχανική κτηνοτροφία και γεωργία εκθέτει έμμεσα και άμεσα τους ανθρώπους σε επικίνδυνα παθογόνα.
Όταν ο Dr. R. Webster, ο ειδικός του ΠΟΥ για τις επιδημίες γρίπης, ρωτήθηκε σε μια πρόσφατη τηλεοπτική συνέντευξη αν η COVID-19 είναι η πανδημία την οποία προέβλεπε, αποκρίθηκε: «η σύντομη απάντηση είναι όχι» και συνέχισε εξηγώντας ότι περιμένει πώς στο μέλλον θα υπάρξουν νέοι, πολύ πιο φονικοί ιοί.[19]
Διεκδικούμε
- Να σταματήσει άμεσα η καταστροφή των δασών και των εναπομείναντων αλάβωτων οικοσυστημάτων συνολικά.
- Ριζική αλλαγή στο αγροδιατροφικό μοντέλο. Οικολογική γεωργία με τη χρήση παραδοσιακών ποικιλιών σπόρων, που έχουν προσαρμοστεί μέσα από τους αιώνες στο ιδιαίτερο περιβάλλον κάθε περιοχής και εκτατικές κτηνοτροφικές μονάδες, με τις παραδοσιακές φυλές ζώων κάθε περιοχής.
- Ενημέρωση του κόσμου για την επικινδυνότητα της υπερκατανάλωσης κρέατος και αλλαγή του διατροφικού μοντέλου των δυτικών κοινωνιών με σοβαρή μείωση της κατανάλωσης κρέατος.
- Δημιουργία δημοκρατικών αγροτικών και κτηνοτροφικών συνεταιρισμών με διαφανείς διαδικασίες για τη διασφάλιση της σωστής ποιότητας και τη μείωση του κόστους παραγωγής της τροφής.
- Επιστημονική και υλική στήριξη από το κράτος. Αγροτική παραγωγή στη βάση σχεδίου των πραγματικών αναγκών της κοινωνίας και όχι των κερδών των πολυεθνικών.
- Να στραφούν μαζικά κονδύλια στην έρευνα για την καταπολέμηση των ιών. Η έρευνα πρέπει να γίνεται από δημόσιους φορείς και τα αποτελέσματά της (φάρμακα, κ.α) να είναι ιδιοκτησία της κοινωνίας και όχι ιδιωτικών εταιριών που τα χρησιμοποιούν για κερδοσκοπία.
- Ανάπτυξη και θωράκιση των δημόσιων συστημάτων Υγείας – μαζικές προσλήψεις προσωπικού, κτίσιμο νέων νοσοκομειακών μονάδων, παροχή όλων των απαραίτητων εξοπλισμών, δημιουργία μεγάλων εφεδρειών για την περίπτωση μελλοντικών κρίσεων επιδημιών/πανδημιών (βλ. περισσότερα εδώ).
Αυτές οι ριζικές αλλαγές τόσο στον τρόπο με τον οποίο παράγεται η τροφή, όσο και στην προσέγγιση του δημόσιου τομέα και της δημόσιας Υγείας είναι πράγματα ασύμβατα με ένα σύστημα που λειτουργεί στη βάση του κέρδους των πολυεθνικών, του καπιταλιστικού ανταγωνισμού και της οικολογικής καταστροφής την οποία ονομάζει «ανάπτυξη». Η προστασία της δημόσιας υγείας, η αποφυγή νέων, ενδεχομένως και πιο θανατηφόρων πανδημιών και η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος είναι άρρηκτα δεμένα με την πάλη για την ανατροπή του καπιταλισμού και το χτίσιμο μιας εναλλακτικής σοσιαλιστικής κοινωνίας, όπου οι μεγάλες παραγωγικές μονάδες θα είναι στην ιδιοκτησία και τη διαχείριση της κοινωνίας, και όπου θα επικρατεί πραγματική ισότητα, δημοκρατία, διαφάνεια κι ελευθερία, με σεβασμό στο περιβάλλον και χωρίς εκμετάλλευση, φτώχεια και πείνα.
