Σαν σήμερα στις 31 Μάρτη του 1872 γεννήθηκε η Αλεξάνδρα Κολλοντάι. Με αυτή την αφορμή αναδημοσιεύουμε παλιότερο άρθρο της Νατάσσας Αργυράκη.
«Ήταν σε μια συγκέντρωση, λίγο πριν από κείνο τον αξέχαστο Οκτώβρη. Τι εμπνευσμένες μέρες και κείνες! Ήταν μόνο μια χούφτα μπολσεβίκοι, αλλά σε αντιστάθμισμα είχαν δουλέψει δυο φορές πιο σκληρά. Οι μενσεβίκοι και οι σοσιαλεπαναστάτες διασπαστές έλεγχαν εκείνη την εποχή την κατάσταση, καταδιώκοντας τους μπολσεβίκους, ως και ξυλοφορτώνοντάς τους, λέγοντας πως ήταν “Γερμανοί κατάσκοποι” ή “προδότες της πατρίδας τους”! Όμως οι μπολσεβίκοι όλο και μεγάλωναν κάθε μέρα σε αριθμό.
»Κανείς δεν ήξερε τι ακριβώς θα συνέβαινε μετά, αλλά οι μπολσεβίκοι για ένα πράγμα ήταν αποφασισμένοι – να πετύχουν την ειρήνη και να απομακρύνουν τους “προδότες πατριώτες” που ήθελαν να συνεχίσουν τον πόλεμο…Τολμηροί και αδιάλλακτοι, με μάτια να λάμπουν από μια αποφασιστικότητα που δεν είχε ανάγκη από λόγια: μπορεί να πεθάνουμε, έλεγαν, αλλά δεν θα ενδώσουμε ποτέ! Κανείς δε σκεφτόταν τον εαυτό του – κείνη η εποχή δεν ήταν για προσωπικά προβλήματα!» (από το βιβλίο Ο έρωτας των εργατριών μελισσών, εκδ. Ελεύθερος Τύπος)
Μια σπουδαία επαναστάτρια
Σαν σήμερα, στις 31 Μαρτίου του 1872 ήρθε στη ζωή μια σπουδαία φεμινίστρια επαναστάτρια, η Αλεξάνδρα Κολλοντάι. Είναι ίσως η πιο γνωστή γυναίκα μεταξύ των Ρώσων επαναστατών, η πρώτη γυναίκα που εκλέχτηκε ως πλήρες μέλος της κεντρικής επιτροπής των μπολσεβίκων και η πρώτη γυναίκα που εκλέχτηκε κομισάριος (υπουργός) μετά την επανάσταση του Οκτώβρη του 1917.
Εξέφρασε, μεταξύ άλλων, ριζοσπαστικές ιδέες σχετικά με την οικογένεια, το ρόλο της γυναίκας στην επανάσταση και το χτίσιμο του σοσιαλισμού στην επαναστατημένη Ρωσία.
Στην πορεία της ζωής της, έσπασε τους δεσμούς της τόσο με το οικογενειακό παρελθόν της, καθώς προερχόταν από μια φιλελεύθερη αριστοκρατική οικογένεια, όσο και με τα κοινωνικά στερεότυπα που συνδέονταν με το ρόλο των γυναικών στην καπιταλιστική κοινωνία. Δεν μπορούσε να μείνει ικανοποιημένη μόνο με το να είναι σύζυγος ή μητέρα και όπως έγραψε στο δεύτερο σύζυγό της Dybenko «Δεν είμαι η σύζυγος για σένα, γιατί είμαι πρώτα άνθρωπος και μετά γυναίκα… και αυτό είναι όλο».
Το «γραφείο γυναικών»
Αρχικά ήταν μέλος των μενσεβίκων, αλλά μετά το 1914 προσχώρησε στους μπολσεβίκους και μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917, έγινε Λαϊκή Κομισάριος για την Κοινωνική Πρόνοια. Έγινε επίσης γνωστή για την ίδρυση του Ζενοτντέλ ή «Γραφείου Γυναικών» μαζί με την Ινέσσα Αρμάν το 1919. Η οργάνωση αυτή δούλευε για τη βελτίωση των συνθηκών της ζωής των γυναικών στη Σοβιετική Ένωση, για την καταπολέμηση του αναλφαβητισμού και την εκπαίδευση των γυναικών, για τους νέους νόμους περί γάμου, εκπαίδευσης και εργασίας που τέθηκαν σε εφαρμογή από την επανάσταση.
Η τοποθέτησή της στην ηγεσία της πρεσβείας της Νορβηγίας από τον Στάλιν, ήταν στην πραγματικότητα εξορία. Έτσι , η Κολλοντάι ήταν μία από τους πολύ λίγους «παλιούς μπολσεβίκους» που απέφυγαν το θάνατο στη διάρκεια των Μεγάλων Εκκαθαρίσεων της δεκαετίας του ’30, παρά την κριτική που έκανε στο γραφειοκρατικό, σταλινικό καθεστώς.
Το σταλινικό καθεστώς διαστρέβλωσε πολλές από τις ιδέες της που έρχονταν σε αντίθεση με το στόχο της γραφειοκρατίας: να καταστείλει την κριτική σκέψη και να διαμορφώσει με τέτοιο τρόπο τη μεμονωμένη οικογενειακή μονάδα, ώστε να διατηρήσει την πειθαρχία και τη σταθερότητα που χρειαζόταν.
Αστικός φεμινισμός
Η Κολλοντάι αναγνώρισε πολύ νωρίς τους κινδύνους που έθετε για το μαρξισμό ο αστικός φεμινισμός, που καθόριζε τη χειραφέτηση των γυναικών μόνο σε σχέση με τα νομικά και τα πολιτικά τους δικαιώματα, αγνοώντας τα κοινωνικά και οικονομικά δικαιώματα. Ο αστικός φεμινισμός μπορούσε να αποπροσανατολίσει τις γυναίκες της εργατικής τάξης πάνω στη γενική ιδέα της «αδελφοσύνης» των γυναικών, αφήνοντας απ’έξω την ταξική προσέγγιση και η Κολλοντάι του άσκησε δριμεία κριτική.
Οι μαρξιστές της εποχής από την άλλη, δεν φαίνονταν να δίνουν την ανάλογη προσοχή στα ζητήματα των γυναικών. Η Κολλοντάι έγραφε:
«Οι εργαζόμενες γυναίκες άρχισαν να αισθάνονται την κατώτερη πολιτική τους θέση από την άποψη του φύλου τους αλλά δεν είναι ακόμα σε θέση να το συνδέσουν με τον γενικό αγώνα της τάξης τους. Δεν έχουν βρει ακόμη το μονοπάτι που θα τις οδηγήσει στην απελευθέρωσή τους και εξακολουθούν να προσκολλώνται στις φούστες των αστών φεμινιστριών. Και οι αστές φεμινίστριες προσπαθούν να εκμεταλλευτούν κάθε επαφή με τις εργαζόμενες γυναίκες και να τις κερδίσουν στο πλευρό τους»
(από το άρθρο «Για μια ιστορία του κινήματος των εργαζόμενων γυναικών»).
Σοσιαλισμός και οικογένεια
Στα πολλά της γραπτά, η Κολλοντάι εμβαθύνει και διευρύνει τις μαρξιστικές ιδέες σχετικά με την καταπίεση των γυναικών, την οικογένεια και τις διαπροσωπικές σχέσεις. Με την ανατροπή του καπιταλισμού και της φεουδαρχίας στη Ρωσία, αυτά τα ζητήματα δεν ήταν πλέον θεωρητικά αλλά απαιτούσαν συγκεκριμένες απαντήσεις από τη νέα σοβιετική κυβέρνηση.
Υποστήριξε πως για την ουσιαστική απελευθέρωση των γυναικών, έπρεπε οι ίδιες να απελευθερωθούν από τους περιορισμούς της οικογένειας ως θεσμού της ταξικής κοινωνίας. Ήδη στην «Καταγωγή της Οικογένειας, της Ατομικής Ιδιοκτησίας και του Κράτους», ο Φρίντριχ Ένγκελς επεσήμανε πρώιμες, προ-ταξικές κοινωνίες στις οποίες δεν υπήρχε συστηματική καταπίεση εις βάρος των γυναικών και η βασική κοινωνική μονάδα δεν ήταν η οικογένεια αλλά η κοινότητα. Οι κοινωνικές συνθήκες διαμορφώθηκαν καθώς η οικονομική βάση της κοινωνίας άλλαξε και καθιερώθηκε η ατομική ιδιοκτησία, μέσω μιας πολύπλοκης και αλληλένδετης διαδικασίας.
Γυναίκα και εργασία
Η Κολλοντάι ανέλυσε επίσης το πώς η καπιταλιστική ανάπτυξη αύξησε τον αριθμό των εργαζόμενων γυναικών που συμμετείχαν στην παραγωγή, εξασθενίζοντας με αυτό τον τρόπο την οικονομική τους εξάρτηση από τους άντρες. Αυτό είχε θετικό αντίκτυπο στην αντίληψη των εργαζόμενων γυναικών που πλέον έβλεπαν πως έχουν δύναμη και πρέπει να την εκμεταλλευτούν παλεύοντας συλλογικά.
«Η εργασία οδηγεί τις γυναίκες μέσα από έναν ευθύ δρόμο στην οικονομική ανεξαρτησία, αλλά την ίδια στιγμή οι τρέχουσες καπιταλιστικές σχέσεις καθιστούν τις συνθήκες εργασίας τους απαράδεκτες και καταστροφικές. Αυτές οι συνθήκες βυθίζουν τις γυναίκες στην πιο απόλυτη φτώχεια… Με όλες τις φρικαλεότητες της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης, οι γυναίκες ζουν καθημερινά σε συνεχή ταλαιπωρία που δημιουργούν οι παραγωγικές συνθήκες που καταστρέφουν την ίδια την υγεία και τη ζωή».
(«Το γυναικείο ζήτημα από την πρωτόγονη κοινωνία στη σύγχρονη εποχή»)
«Μια επανάσταση στην ανθρώπινη ψυχή»
Σε πολλά από τα γραπτά της, διερεύνησε τη σχέση μεταξύ κοινωνικής αλλαγής και προσωπικών σχέσεων. Ένα από τα συνθήματα του γυναικείου κινήματος της δεκαετίας του ‘70 ήταν ότι «το προσωπικό είναι πολιτικό», μια ιδέα που είχε απασχολήσει την Κολλοντάι ήδη στις αρχές του 20ου αιώνα.
Αναγνώρισε πως οι προσωπικές σχέσεις διαμορφώνονται από τις οικονομικές και κοινωνικές δομές και πως η κοινωνική ανισότητα αντικατοπτρίζεται στις σεξουαλικές σχέσεις. Οι γυναίκες στον καπιταλισμό έμαθαν ότι η ζωή τους εξαρτιόταν από το ρόλο τους σαν μητέρες και σύζυγοι και όφειλαν να είναι υποτακτικές και υποδεέστερες. Οι άντρες από την άλλη, έμαθαν να πιστεύουν πως ο ρόλος τους είναι να κυριαρχούν και να ελέγχουν τις γυναίκες.
Αυτές οι συμπεριφορές με τη σειρά τους επηρέασαν και τις σεξουαλικές σχέσεις. Η Κολλοντάι ανέφερε τις δικές της εμπειρίες για να αναπτύξει τις ιδέες της.
«Ξανά και ξανά, ο άντρας προσπαθεί πάντα να επιβάλει το εγώ του πάνω μας και να μας προσαρμόσει πλήρως στο σκοπό του»
έγραψε στην αυτοβιογραφία της. Σε κάθε σχέση της αγωνίστηκε να διατηρήσει τη δική της ατομικότητα και ανεξαρτησία και αυτό αντικατοπτρίζεται στα γραπτά της, συμπεριλαμβανομένων και των μυθιστορημάτων της. Ήταν σημαντικό για εκείνη οι άνδρες να ενδιαφέρονται για τις γυναίκες ως πνευματικά ίσες και όχι μόνο ως σεξουαλικά αντικείμενα.
Η «νέα γυναίκα»
Οι επικριτές της Κολλοντάι την κατηγόρησαν ότι υποστηρίζει το χάος και την αταξία στις προσωπικές και οικογενειακές σχέσεις. Στην πραγματικότητα ήταν επικριτική με τις φευγαλέες, επιφανειακές και κάποιες φορές βίαιες σχέσεις στις οποίες πολλοί κατέφυγαν κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Υποστήριξε ότι θα εμφανιζόταν μια «νέα ηθική» στη διαδικασία οικοδόμησης της νέας κοινωνίας. Οι σχέσεις δεν θα ήταν απαραιτήτως μονογαμικές ή μακροχρόνιες. Οι άντρες και οι γυναίκες (δεν έκανε καμία αναφορά στις σχέσεις μεταξύ ανθρώπων του ίδιου φύλου) θα παρέμεναν μαζί όσο διαρκούσε η αγάπη και θα χώριζαν όταν τελείωνε. Δεδομένου ότι οι γυναίκες δεν θα ήταν οικονομικά εξαρτημένες από τους άνδρες και τα παιδιά θα ήταν ευθύνη της κοινωνίας στο σύνολό της, δεν θα υπήρχαν οι επιπλοκές που εμφανίζονται όταν οι σχέσεις καταρρέουν στα πλαίσια του καπιταλισμού.
Οι ιδέες της Κολλοντάι, ειδικά αυτές που αφορούν τις προσωπικές σχέσεις και τη σεξουαλικότητα, έχουν διαστρεβλωθεί πολύ συχνά, ή παρουσιάζονται σαν απλουστεύσεις χωρίς ουσία. Αλλά τα ζητήματα που την απασχόλησαν στα πολυάριθμα γραπτά της και στην πολιτική της δραστηριότητα είναι ακόμα επίκαιρα και κάνουν τη μελέτη της ζωής και των ιδεών της πολύ χρήσιμη για όσους/ες αγωνιζόμαστε για την αλλαγή της κοινωνίας και για την απελευθέρωση των γυναικών.
