Το κείμενο που ακολουθεί είναι η εισήγηση του σ. Γιάννη Παπαϊωάννου-Μανδηλαρά στην εκδήλωση «Η ζωή στη Ρωσία τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια (1917-1924)», που διοργανώθηκε στο στέκι «Π» στις 25/11, στα πλαίσια μιας σειράς εκδηλώσεων για τη Ρωσική Επανάσταση του 1917
Στο αφιέρωμα που κάναμε στην Οκτωβριανή Επανάσταση επιλέξαμε να μην ασχοληθούμε με ζητήματα που συνηθίζεται να συζητιούνται όταν μιλάμε για τον Οκτώβρη. Επιλέξαμε να μην ασχοληθούμε με το σταλινισμό, τη ΝΕΠ, την Κροστάνδη, το ρόλο του κόμματος, κ.α., αλλά με τη θέση της γυναίκας στην επανάσταση και το πώς ο Οκτώβρης άλλαξε την καθημερινότητα στη μετεπαναστατική Ρωσία. Και επιλέξαμε τα παραπάνω θέματα, ακριβώς επειδή οι επαναστάσεις γίνονται για να βελτιώσουν την καθημερινή ζωή.
Το θέμα της καθημερινότητας στα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια, είναι τεράστιο σε έκταση, όσο και δύσκολο, αφού δεν υπάρχει ένα εγχειρίδιο που να περιγράφει την καθημερινότητα. Μόνο φέτος, κυκλοφόρησαν δεκάδες εκδόσεις και επανεκδόσεις για να τιμήσουν την επέτειο των εκατό χρόνων από τη Ρωσική επανάσταση. Κανένα όμως βιβλίο δεν κυκλοφόρησε, που να περιγράφει το πώς άλλαξε η ζωή ενός εργάτη, μιας εργάτριας ή μιας αγροτικής οικογένειας μετά το 1917. Προκειμένου να ανασυνθέσουμε τη μεγαλύτερη εικόνα, πρέπει να ανατρέξουμε σε πολλές πηγές. Σε διατάγματα, σε άρθρα από εφημερίδες (κυρίως από ξένους ανταποκριτές) όπως και σε κείμενα επιτροπών που συζητούσαν θέματα που είχαν σχέση με την καθημερινή ζωή.
Σε εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες
Πρώτα απ’ όλα ας δούμε ποιες ήταν οι αντικειμενικές δυσκολίες στην προσπάθεια αναμόρφωσης της καθημερινότητας. Οι Μπολσεβίκοι ανέλαβαν να αλλάξουν ριζικά την κατάσταση σε μια χώρα η οποία:
- Ήταν τεράστια. Με έκταση 21.000.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα, τη στιγμή που ολόκληρη η Ευρώπη είναι 10.500.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα
- Με πληθυσμό 147 εκατομμύρια (το 1926 που έγινε η πρώτη ολοκληρωμένη απογραφή) μια εποχή που ο παγκόσμιος πληθυσμός ήταν μικρότερος από 2 δισ. Με αστικό πληθυσμό μόνο 26 εκατομμύρια (όσοι οι νεκροί της ΕΣΣΔ στο δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο)
- Με 190 διαφορετικές εθνότητες
- Και με 120 διαφορετικές γλώσσες
Μια χώρα που είχε τεράστιες απώλειες από τον πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και από τον εμφύλιο που ακολούθησε. Οι συνολικοί θάνατοι ήταν 1.700.000 στρατιώτες στον πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, 3.000.000 πολίτες και τουλάχιστον 1.500.000 στον εμφύλιο. Επιπλέον, οι αρρώστιες θέριζαν. Μόνο το 1920 υπήρχαν 3.000.000 νεκροί από τύφο. Το σύνολο των θανάτων που αναφέρθηκαν παραπάνω, φτάνει τους 9.200.000, ένας αριθμός που αντιστοιχεί στο 6% του πληθυσμού.
Οι Μπολσεβίκοι πήραν τα ηνία μιας χώρας που συνέχιζε να μαστίζεται από πολέμους. Το ανατολικό μέτωπο έκλεισε με το σύμφωνο Μπρεστ-Λιτόφσκ στις 3 Μαρτίου του 1918, αλλά από το Δεκέμβρη του ίδιου χρόνου, η νεοσύστατη Σοβιετική Ένωση είχε να αντιμετωπίσει την εκστρατεία της Κριμαίας που οργανώθηκε από Άγγλους, Γάλλους και 19 ακόμα κράτη, μεταξύ των οποίων η βενιζελική Ελλάδα, που έστειλαν στρατεύματα για να βοηθήσουν τους ντόπιους αντεπαναστάτες. Είχαν επίσης να αντιμετωπίσουν και κάτι ακόμα πολύ σημαντικό, το διεθνή αποκλεισμό.
Η επανάσταση, πέρα από τα παραπάνω, αντιμετώπιζε επίσης κρίση καυσίμων, πρόβλημα στα τρόφιμα, στις μεταφορές και κλειστές βιομηχανικές μονάδες. Δηλαδή τεράστιά απώλεια πόρων αλλά και εργατικού δυναμικού. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες λοιπόν, θα δούμε πως κατάφερε να βελτιώσει η επανάσταση την καθημερινή ζωή.
Εργασία και ελεύθερος χρόνος
Παρά το τεράστιο πρόβλημα που υπήρχε σε σχέση με το εργατικό δυναμικό της χώρας, οι Μπολσεβίκοι, τέσσερις μόλις μέρες μετά την κατάληψή της εξουσίας καθιερώνουν το 8ωρο, το οποίο έτσι κι αλλιώς αποτελούσε ένα από τα άμεσα αιτήματα της επανάστασης. Οκτώ ώρες εργασία, οκτώ ώρες ξεκούραση, οκτώ ώρες ψυχαγωγία και προσωπικές ασχολίες. Αυτό συνιστά ίσως τη μεγαλύτερη αλλαγή, αφού μέχρι την επανάσταση, οι εργάτες δούλευαν από 10 ως και 16 ώρες την ημέρα.
Πέρα όμως από την καθιέρωση της οκτάωρης εργασίας, οι Μπολσεβίκοι έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε σχέση με το πως θα περνάν οι εργαζόμενοι τον ελεύθερο τους χρόνο. Αναγνώριζαν επίσης ότι για την επιτυχία της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, ήταν απαραίτητο, εκτός από την καλύτερη οργάνωση της παραγωγής, το προλεταριάτο να μορφωθεί και να στραφεί στον πολιτισμό.
Αυτό ονομάστηκε πολιτιστικός μιλιταντισμός (αμετάφραστο, προέρχεται από την λέξη militant, που σημαίνει μαχητής). Με την επίτευξη της ειρήνης ο Λένιν, ο Τρότσκι και γενικά το κόμμα των Μπολσεβίκων, έδωσαν ιδιαίτερη έμφαση στην κατεύθυνση της παιδείας και του πολιτισμού.
Τα νέα καθήκοντα της επανάστασης έπρεπε να είναι να διδάξει γραφή και ανάγνωση, να εξαλείψει τις σπατάλες στην παραγωγή, να δημιουργήσει συνθήκες και συνείδηση ατομικής υγιεινής, να μεταφέρει ηλεκτρισμό στα χωριά (μια ακόμα τρομερή αλλαγή στην καθημερινότητα των ανθρώπων) κλπ. Ο Τρότσκι έγραφε ότι πρέπει να μάθει η εργατική τάξη να συνδέει την ατομική δραστηριότητα με το γενικό έργο.
Για να καταλάβουμε πως λειτούργησε στην πράξη ο πολιτιστικός μιλιταντισμός, αρκεί να δούμε πως λειτουργούσε ένα εργοστάσιο. Συγκεκριμένα ένα εργοστάσιο ιματισμού στη Μόσχα. Στους εργάτες παρεχόταν στέγη σε εξαώροφη πολυκατοικία, που προηγουμένως κατοικούνταν από την αστική τάξη. Η κατοικία ρυθμιζόταν από μια ειδική επιτροπή που οριζόταν από την εργοστασιακή επιτροπή. Συνέτασσε τον προϋπολογισμό και κατένειμε τα νοίκια. Επίσης επιθεωρούσε τους χώρους και επέβαλλε πρόστιμα σε παραβάτες που δεν τηρούσαν τους κανονισμούς καθαριότητας. Στον τελευταίο όροφο υπήρχε ολοήμερος βρεφικός σταθμός, ενώ στο ισόγειο υπήρχε νηπιαγωγείο.
Υπήρχε επιτροπή πολιτισμού που εκλεγόταν από τους εργάτες μέσω της εργοστασιακής επιτροπής με διάρκεια θητείας έξι μήνες. Μέχρι το 1923 απ’ όπου έρχεται η αναφορά του Αμερικάνου ανταποκριτή Ρόμπερτ Νταν, είχε διοργανώσει 75 διαλέξεις για πολιτικά, οικονομικά και βιομηχανικά θέματα, 11 εκδρομές σε άλλα εργοστάσια, 12 απογευματινές θεατρικές παραστάσεις και κινηματογραφικές προβολές. Οι αναλφάβητοι παρακολουθούσαν τάξη για την εξάλειψη του αλφαβητισμού, υπήρχε άλλη τάξη μαρξιστικών μαθημάτων, δραματικό εργαστήρι, μαθήματα βιολιού, χορωδία, ενώ υπήρχε και λέσχη αθλητισμού, βιβλιοθήκη, τεχνική σχολή και λέσχη γυναικών.
Γυναίκες
Για τη θέση και το ρόλο των γυναικών στην επανάσταση έχουμε ήδη αναφερθεί σε προηγούμενη εκδήλωση. Αξίζει όμως να υπενθυμίσουμε μερικά βασικά σημεία: Από εκεί που τις μεταχειριζόταν σαν ζώα μέχρι και πριν την επανάσταση (όπως έγραψε ο Μπουχάριν) από εκεί που μια γυναίκα ήταν σκλάβα του συζύγου της, πλέον ο γυναικείος πληθυσμός συμμετέχει στα Σοβιέτ και σε Εκτελεστικές Επιτροπές διαφόρων τύπων. Στο μέτωπο, δεν εκτελούσαν μόνο χρέη νοσοκόμας, αλλά συχνά έφεραν και οπλισμό. Γυναίκες που μετά βίας είχαν ακούσει ποτέ για τον κομμουνισμό έμαθαν να γράφουν και να διαβάζουν και προσέφεραν εργασία σε όλων των τύπων τα ιδρύματα.
Οι μπολσεβίκοι επίσης προσπάθησαν να κοινωνικοποιήσουν τις δουλείες του σπιτιού: Να υπάρχουν δημόσια πλυντήρια, δημόσια ραφτάδικα, δημόσιοι παιδικοί σταθμοί. Προσπάθησαν να αλλάξουν τη ζωή των γυναικών ριζικά, ώστε να μπορούν να συμμετέχουν στην κοινωνική και πολιτιστική ζωή.
Τα ίσα δικαιώματα και η είσοδος των γυναικών στη δημόσια ζωή ίσως ήταν ο μεγαλύτερος μετασχηματισμός της εποχής. Αν κάποιος επισκεπτόταν τη Ρωσία λίγο καιρό πριν την επανάσταση και λίγο μετά και έπρεπε ν’ απαντήσει στην ερώτηση «τι διαφορετικό είδες;», σίγουρα το πρώτο που θα του ερχόταν να στο μυαλό, θα ήταν ότι οι γυναίκες εισχώρησαν στην κοινωνική και πολιτική ζωή της χώρας.
Δικαιοσύνη
Οι Μπολσεβίκοι προσπάθησαν επίσης να αλλάξουν όλο το νομοθετικό υπόβαθρο, αφού πλέον έπρεπε να απαντάει στις ανάγκες ενός εργατικού κράτους. Στους υπόλοιπους θεσμούς του αστικού κράτους που καταπιέζουν τις εργαζόμενες μάζες, περιλαμβάνονται και τα αστικά δικαστήρια, αφού καθοδηγούνταν από τους νόμους που είχαν δημιουργηθεί προς το συμφέρον της εκμεταλλεύτριας τάξης.
Η σοβιετική εξουσία κατήργησε τον παλιό μηχανισμό των δικαστηρίων. Οι δικαστές πλέον εκλεγόντουσαν από τους εργάτες. Έφτιαξαν το Ενιαίο Λαϊκό δικαστήριο, στο οποίο πρόσβαση είχαν και τα πιο φτωχά και τα αμόρφωτα στρώματα. Έβαλαν ως προτεραιότητα να περιορίσουν στο ελάχιστο το χρόνο εκδίκασης των υποθέσεων.
Τα λαϊκά δικαστήρια είχαν διπλό καθήκον, καθώς πολλές φορές έπρεπε να προηγούνται της γραπτής νομοθεσίας. Οι παλιοί νόμοι έχασαν την ισχύ τους, ενώ οι καινούριοι δεν ήταν δυνατό να γραφτούν σε μία νύχτα, επομένως, τα λαϊκά δικαστήρια διαμόρφωναν τη νομοθεσία. Φυσικά τα δικαστήρια ήταν ανακλητά όπως όλες οι επιτροπές.
Όσο για τις ποινές που επιβάλλονταν από τα προλεταριακά δικαστήρια για εγκλήματα μη αντεπαναστατικού χαρακτήρα, ήταν εντελώς διαφορετικής φύσης από τις προηγούμενες ποινές των αστικών δικαστηρίων. Οι περισσότερες ποινές πλέον ήταν με αναστολή, με στόχο να αποτραπεί η επανάληψη της όποιας εγκληματικής πράξης. Η φυλάκιση αντικαταστάθηκε από τη δημόσια εργασία.
Οι ανήλικοι δε δικαζόταν, αλλά περνούσαν από μια ειδική επιτροπή που απαρτιζόταν από δασκάλους, ενώ ιδιαίτερη φροντίδα δινόταν στα παιδιά, με δωρεάν παροχή διατροφής στους κάτω των 16. Επίσης η θανατική ποινή καταργήθηκε στο 2ο συνέδριο των Σοβιέτ, το όργανο δηλαδή το οποίο ανέλαβε την εξουσία και σχημάτισε την πρώτη σοβιετική κυβέρνηση.
Εκπαίδευση
Το Λαϊκό Επιτροπάτο της Δημόσιας Εκπαίδευσης ενοποίησε όλα τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της χώρας κάτω από τις οδηγίες του, ώστε η εκπαίδευση να εξαπλωθεί σε όλη τη χώρα, κάτω από τις ίδιες αρχές. Για την ανάπτυξη της τεχνικής εκπαίδευσης θεσπίστηκε η διδασκαλία, υποβοηθούμενη από την πραγματική εργασία.
Αποσυνδέθηκε η διδασκαλία από τον κλήρο, απαγορεύτηκε σε οποιοδήποτε δάσκαλο να χτυπήσει μαθητή, εισήχθη η αυτοδιεύθυνση, αναπτύχθηκε η μέθοδος των εκδρομών, ενώ κάποια σχολεία μετασχηματίστηκαν, ώστε να μετατραπούν σε σχολεία εργασίας. Τα περισσότερα σχολεία λειτουργούσαν με έξοδα των τοπικών κοινωνιών. Από την ηλικία των 16, οι ανήλικοι μπορούσαν να εργάζονται έξι ώρες την ημέρα και να παρακολουθούν υποχρεωτικά το σχολικό πρόγραμμα για δύο ώρες, αμειβόμενοι κανονικά, για πλήρες 8ωρο.
Υγειά
Οι δημόσιες υπηρεσίες υγείας, ήταν ανάμεσα σε αυτές που αναδιοργανώθηκαν πλήρως. Ενοποιήθηκαν υπό το Λαϊκό Επιτροπάτο Υγείας, το οποίο εκείνη την περίοδο είχε να αντιμετωπίσει σημαντικές επιδημίες, όπως η ισπανική γρίπη, η χολέρα, και ο τύφος. Καθιερώθηκαν Εργατικές Επιτροπές για την καταπολέμηση των επιδημιών, οι οποίες λειτούργησαν σε όλες τις πόλεις και στα μεγαλύτερα χωριά της χώρας. Το έργο τους, που πραγματικά άλλαξε την καθημερινότητα των ανθρώπων, ήταν να επιθεωρούν τα λουτρά, να προμηθεύουν σαπούνι, να επιβλέπουν την καθαριότητα των οικημάτων και κυρίως των δημοσίων ιδρυμάτων (σταθμοί, οικοτροφεία, κοκ) και να ενημερώνουν τον πληθυσμό, παρέχοντας συμβουλές υγιεινής.
Οι επιτροπές αυτές αποτελούνταν από αντιπροσώπους από τα εργοστάσια, ενώ γινόταν η προσπάθεια να συμμετέχουν σε αυτές και γυναίκες, που μπορούσαν πιο εύκολα να διδάξουν τον πληθυσμό τις συνήθειες καθαριότητας. Το έργο αυτών των επιτροπών κατάφερε να τερματίσει τις επιδημίες του τύφου και της χολέρας. Πέραν των επιδημιών, διοργανώνονταν ενημερωτικές δράσεις για αντιπροσώπους των συνδικάτων, ενώσεις γυναικών, κοκ, ώστε να αποφεύγεται η εξάπλωση κοινωνικών ασθενειών, όπως η φθίση, τα αφροδίσια νοσήματα, κλπ.
Μέσω της ενημέρωσης, κατάφερναν να εισάγουν τους ασθενείς στα ιδρύματα υγείας, αμέσως μετά την εκδήλωση της ασθένειας, γεγονός που βελτίωσε θεαματικά τα αποτελέσματα των νοσοκομείων, τα οποία πολλαπλασιάστηκαν τα πρώτα χρόνια μετά την επανάσταση. Από το 1919 μέχρι το 1920 αυξήθηκε ο αριθμός τους κατά 50%. Τα πρώτα 2,5 χρόνια μετά την επανάσταση οι κλίνες αυξήθηκαν κατά 40%. Τα φαρμακεία εθνικοποιήθηκαν και τα φάρμακα διανέμονταν με τον πιο οικονομικό και συστηματικό τρόπο. Παράλληλα, οι σχετικές με την υγεία επιστήμες απογειώθηκαν. Ενώ το 1917 υπήρχαν ελάχιστα οδοντιατρεία και μόνο στις μεγάλες πόλεις, το Μάη του 1920 υπήρχαν σε όλη την επικράτεια 1.600 δωρεάν κινητά οδοντιατρεία που απασχολούσαν 3.000 οδοντιάτρους. Τα σανατόρια επίσης εθνικοποιήθηκαν και λειτουργούσαν υπό τον έλεγχο της εργατικής τάξης.
Τέχνη και επιστήμη
Η τέχνη, σε όλους της τους τομείς, γνώρισε επίσης άνθιση, με την επανάσταση να προκαλεί μια έκρηξη δημιουργικότητας. Ανοίγουν θέατρα, καλείται η Ισιδώρα Ντάνκαν από το Παρίσι να αναλάβει την κυβερνητική σχολή χορού και δίνει παραστάσεις δωρεάν. Ο κινηματογράφος ανθεί, ως η τέχνη του μέλλοντος. Στον κινηματογράφο δόθηκε μεγάλη έμφαση, ιδιαίτερα από τον Τρότσκι, που τον θεωρεί εχθρό της ταβέρνας, του αλκοολισμού και της εκκλησιάς και πιστεύει ότι πρέπει να χρησιμοποιηθεί για να διασκεδάσει, να μορφώσει και να εξάψει τη φαντασία. Αλλά και ο Λένιν, έλεγε ότι για τις ανάγκες της επαναστατημένης Ρωσίας, απ’ όλες τις τέχνες, η σημαντικότερη είναι ο κινηματογράφος.
Οι Ρώσοι κινηματογραφιστές δημιουργούν αριστουργήματα και επηρεάζουν την παγκόσμια ιστορία του σινεμά. Ο Αιζενστάιν και ο Βερτόφ ακόμα και σήμερα θεωρούνται αξεπέραστοι και διδάσκονται σε σχολές κινηματογράφου. Το σοβιετικό μοντάζ μένει στην ιστορία, αν και παρακμάζει μετά το 1924. Αλλά και η ζωγραφική και οι άλλες τέχνες ακμάζουν. Επίσης ανοίγονται για το κοινό μουσεία και ανάκτορα με χιλιάδες συλλογές και έργα τέχνης όλων των ειδών. Ο κόσμος διψούσε να τα δει και να τα γνωρίσει, πράγμα που εντυπωσίασε και τους υπεύθυνους της εποχής που δεχόταν χιλιάδες κόσμου στα μουσεία. Το θέατρο επίσης ακμάζει. Το 1922 υπήρχαν 2.200 αίθουσες για να δίνονται παραστάσεις στη σοβιετική δημοκρατία!
Οι επιστήμες άνθισαν επίσης από τον πρώτο καιρό της επανάστασης. Έγιναν σημαντικές εκδόσεις της Ρωσικής Ακαδημίας Επιστημών, όπως επίσης και πολυάριθμες έρευνες στην πειραματική κυρίως φυσική, οι οποίες έφεραν και νέα επιτεύγματα σε διάφορους τομείς όπως στον ηλεκτρισμό.
Συνοψίζοντας
Πρέπει να επισημανθεί ότι η επανάσταση αναγνώρισε ως εχθρούς τον αλκοολισμό, τον αναλφαβητισμό, την έλλειψη πληροφόρησης όσον αφορά στην υγιεινή, θεσμοθέτησε το οχτάωρο και την ισότητα γυναικών- ανδρών, ενώ πήρε και άλλα, εκατοντάδες μέτρα για να βελτιώσει την καθημερινότητα των πολιτών. Αυτό που δεν έχει αναφερθεί, ίσως το σημαντικότερο όλων, είναι ότι όλες οι επιτροπές οι οποίες καταπιάστηκαν με τα παραπάνω, όπως και πολλά άλλα θέματα, δε στελεχωνόταν από «ειδικούς», αλλά από απλούς ανθρώπους.
Το νέο εργατικό κράτος έγινε ευθύνη όλων. Όλοι όσοι εκλέγονταν και αναλάμβαναν πόστα σε επιτροπές, ήταν άμεσα ανακλητοί. Με αυτό τον τρόπο λειτουργούσαν τα πάντα, από την επιτροπή υγιεινής στο τελευταίο χωριό στο Βλαδιβοστόκ, μέχρι το σοβιέτ της Αγίας Πετρούπολης. Οι Μπολσεβίκοι, μέχρι την πλήρη επικράτηση του σταλινισμού, όπου περάσαμε στο γραφειοκρατικό μοντέλο και τις εκκαθαρίσεις, δε διοικούσαν από κλειστά γραφεία. Οι επιτροπές ήταν αυτές που διοικούσαν, δηλαδή τα σοβιέτ και οι εργάτες είχαν άμεση εμπλοκή στη διακυβέρνηση της χώρας. Η εξουσία πέρασε μέσω των σοβιέτ στη χειραφετημένη εργατική τάξη.
