Του Παναγιώτη Βογιατζή
Το κόμμα των Μπολσεβίκων
Ένας απ’ τους πιο διαδεδομένους μύθους γύρω από την ιστορία της Ρωσικής Επανάστασης, αφορά τον ίδιο τον φορέα που την έφερε σε πέρας: το κόμμα των Μπολσεβίκων. Σύμφωνα μ’ αυτόν, οι Μπολσεβίκοι υπήρξαν ένα καθαρά αντιδημοκρατικό, απολύτως συγκεντρωτικό κόμμα, που δεν επέτρεπε καμιά διαφωνία είτε μέσα στις γραμμές του είτε στην κοινωνία, κατά την περίοδο που βρέθηκε στην εξουσία. Τίποτε δεν βρίσκεται μακρύτερα απ’ την αλήθεια.
Οι Μπολσεβίκοι δημιουργήθηκαν το 1903, όταν διασπάστηκε το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα της Ρωσίας. Τυπικά, η διάσπαση προήλθε ακριβώς από τη διαφωνία πάνω στον «συγκεντρωτισμό» του κόμματος. Στην πραγματικότητα όμως, η διαφορά με τους Μενσεβίκους βρισκόταν στη στάση που θα ‘πρεπε να κρατήσουν απέναντι στους φιλελεύθερους αστούς. Η επιμονή του Λένιν να συμπεριληφθεί στο καταστατικό ένα αυστηρό ως προς τα καθήκοντα των μελών άρθρο προερχόταν από την κατανόησή του πως μόνο έτσι το κόμμα θα μπορούσε ν’ αποκλείσει από τις γραμμές του τα στοιχεία εκείνα που στην πρώτη κρίσιμη στιγμή θα έτειναν να κάνουν παραχωρήσεις προς την αστική τάξη και θα περιόριζαν την επαναστατική του δυναμική.
Υπάρχουν δεκάδες παραδείγματα που αποδεικνύουν πως ήταν οι πολιτικές θέσεις που καθόριζαν τη στάση των Μπολσεβίκων και όχι κάποια στενά κομματικά κριτήρια. Έτσι, βλέπουμε τις δυο τάσεις των σοσιαλδημοκρατών να δρουν από κοινού και σε πολλές περιπτώσεις σε κοινές οργανώσεις κατά την επανάσταση του 1905, ακριβώς λόγω του ότι οι Μενσεβίκοι κράτησαν τότε μια αρκετά συνεπή επαναστατική στάση. Άλλωστε, μόνο το 1912 η τάση των Μπολσεβίκων οργανώθηκε σε ξεχωριστό κόμμα.
Για τον Δημοκρατικό Συγκεντρωτισμό
Ο Δημοκρατικός Συγκεντρωτισμός πρέπει ν’ αποτελεί τη βασική μορφή οργάνωσης κάθε επαναστατικού κόμματος. Με δυο λόγια αυτό σημαίνει ότι ένα επαναστατικό κόμμα πρέπει να συζητάει με πλήρη ελευθερία και να καταλήγει σε αποφάσεις οι οποίες στη συνέχεια πρέπει να υιοθετούνται και να παλεύονται ενιαία από το σύνολο των μελών του κόμματος. Την ίδια στιγμή όμως οι αποφάσεις αυτές δεν πρέπει να θεωρούνται θέσφατα. Οι διαφωνούντες με την όποια απόφαση πρέπει να είναι σε θέση να μπορούν να συνεχίσουν την προσπάθειά τους να πείσουν το κόμμα για τις απόψεις τους. Για να γίνει όμως αυτό απαιτείται η πλήρης εσωκομματική δημοκρατία. Αλλιώς, το πρώτο συνθετικό, η δημοκρατία, εξοβελίζεται εντελώς και παραμένει μόνο το δεύτερο – ο συγκεντρωτισμός. Αυτή είναι η πάγια τακτική όλων των σταλινικών κομμάτων και όχι μόνο – και στα αστικά πολιτικά κόμματα και σε άλλους προσωποκεντρικούς οργανισμούς η ίδια τακτική εφαρμόζεται.
Δεν υπάρχει τίποτε πιο ξένο για τις παραδόσεις του εργατικού κινήματος και εδώ είναι χρήσιμο ν’ αναφέρουμε μερικά (μόνο) παραδείγματα από την ιστορία του υποτίθεται αντιδημοκρατικού και συγκεντρωτικού Κόμματος των Μπολσεβίκων.
Η ιστορία του 1917 είναι μια ιστορία συζητήσεων, διαφωνιών και συγκρούσεων μέσα στο μπολσεβίκικο κόμμα. Ούτε μία απ’ αυτές δεν λύθηκε με διοικητικά μέτρα (διαγραφές κλπ)! Αν έχουν κάποιοι υπ’ όψιν τους το οποιοδήποτε αντίθετο παράδειγμα, πολύ θα θέλαμε να το ακούσουμε…
Αμέσως μετά την επανάσταση του Φλεβάρη, δεν ήταν λίγα τα στελέχη (ανάμεσά τους και ο Στάλιν) που ζητούσαν επανένωση με τους Μενσεβίκους. Αυτό θα ήταν αδύνατο για ένα «μονολιθικό» κόμμα που μόλις έβγαινε απ’ την παρανομία…
Ακόμα και ο ίδιος ο Λένιν σε αρκετές κρίσιμες περιόδους – και ποια περίοδος δεν ήταν κρίσιμη εκείνα τα χρόνια – δεν δίστασε να έρθει σε ρήξη με την επίσημη γραμμή του κόμματος. Τον Απρίλη του 1917 ήταν ο μόνος στην ηγεσία των Μπολσεβίκων που έβαζε (ενάντια στον Στάλιν και άλλους «Παλιούς Μπολσεβίκους») το ζήτημα της νέας επανάστασης που έπρεπε να ξεσπάσει σύντομα, τη στιγμή που η υπόλοιπη ηγεσία του Κόμματος προσανατολιζόταν στο να κρατήσει τη θέση της αριστερής κριτικής και αντιπολίτευσης στην κυβέρνηση των καπιταλιστών («Προσωρινή Κυβέρνηση») που είχε δημιουργηθεί – γι’ αυτό «οι θέσεις του Απρίλη» έχουν τέτοια φήμη και ιστορική σημασία.
Ακόμη κι ύστερα απ’ αυτό, διάφορα γεγονότα – που αργότερα αφαιρέθηκαν προσεκτικά από την επίσημη ιστορία του κόμματος – έκαναν την εμφάνισή τους. Προς τα τέλη του Μάη, σε μια ψηφοφορία για τη συμμετοχή των Μπολσεβίκων σ’ ένα συνέδριο αριστερών οργανώσεων στη Στοκχόλμη, ψήφισαν υπέρ περίπου 90 συμμετέχοντες και μόνο ένας κατά: ο Λένιν…
Τον Οκτώβρη της ίδιας χρονιάς, όταν διαπίστωσε ότι η πλειοψηφία της Κεντρικής Επιτροπής δίσταζε να καλέσει σε εξέγερση, δήλωσε ότι παραιτείται απ’ αυτή και ξεκινάει αγώνα μέσα στο κόμμα για να υιοθετηθούν οι απόψεις του1.
Το πιο τρανταχτό περιστατικό ήταν βέβαια η διαφωνία κάποιων στελεχών με την ίδια την επανάσταση του Οκτώβρη και η στάση του Ζηνόβιεφ και του Κάμενεφ που αποκάλυψαν τα σχέδιά της στον τύπο. Ο Λένιν ζήτησε τότε τη διαγραφή τους από το κόμμα και κανείς λογικός άνθρωπος δεν θα θεωρούσε αυτή την κίνηση «αντιδημοκρατική». Λοιπόν, όχι μόνο ούτε αυτό δεν συνέβηκε, αλλά τα στελέχη αυτά έπαιξαν και έναν απόλυτα κρίσιμο ρόλο κατά τη διάρκεια της εξέγερσης. Ο Κάμενεφ πέρασε ολόκληρη την κρίσιμη μέρα στο αρχηγείο της Επανάστασης, με πρότασή του μάλιστα που εγκρίθηκε, απαγορεύτηκε η είσοδος ή η έξοδος απ’ αυτό χωρίς ειδική άδεια. Την επόμενη μέρα, στο ίδιο το 2ο Συνέδριο των Σοβιέτ όπου επισφραγίστηκε η νίκη της επανάστασης, οι Μπολσεβίκοι πρότειναν για το προεδρείο του Συνεδρίου 6 από τους πιο επιφανείς διαφωνούντες. Αυτά ήταν τα ήθη του κόμματος τότε. Θα τολμούσε κανείς να τα συγκρίνει με το σταλινικό έκτρωμα που ακολούθησε;
Αλλά και μετά την επανάσταση τίποτε δεν άλλαξε. Ακόμη και σε συνθήκες εξαιρετικά κρίσιμες, όπου μαινόταν ο πόλεμος, η εισβολή ξένων στρατευμάτων και η επέλαση αντεπαναστατικών δυνάμεων που είχαν περικυκλώσει την νεογέννητη σοβιετική δημοκρατία, οι ελευθερίες που απολάμβαναν τόσο οι διαφωνούντες μέσα στο κόμμα όσο και τα υπόλοιπα κόμματα ήταν πρωτοφανείς. Είναι χαρακτηριστικό για παράδειγμα πως δημιουργήθηκε ακόμα και «στρατιωτική αντιπολίτευση» κατά τη διάρκεια του εμφυλίου με εφημερίδες κλπ, που ζητούσε να καταργηθεί ο τακτικός στρατός που με τόσο κόπο είχε χτιστεί και να αντικατασταθεί με μονάδες αντάρτικου! Θα θέλαμε πολύ ν’ ακούσουμε κάποιο ανάλογο παράδειγμα από την ιστορία των «πολιτισμένων» και «δημοκρατικών» καπιταλιστικών κρατών, όπου τέτοιες διαφωνίες εν καιρώ πολέμου τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου «επί εσχάτη προδοσία».
Τον Φλεβάρη του 1918, στις διαπραγματεύσεις με τους Γερμανούς στο Μπρεστ Λιτόβσκ, η επανάσταση κρέμεται κυριολεκτικά από μια κλωστή. Η Κεντρική Επιτροπή συνεδριάζει συνεχώς. Μετά από αλλεπάλληλες συσκέψεις αποφασίζεται να αποδεχτούν τους τελεσιγραφικούς όρους που έθεσε η Γερμανία, αλλά μια ισχυρή ομάδα, στην οποία περιλαμβάνεται ο βασικός μέχρι τότε διαπραγματευτής, Α. Γιόφφε, αντιτίθεται και παραιτείται από τη συνέχιση των συνομιλιών. Πώς αντιδρά η πλειοψηφία της Κ. Ε; Αποφαίνεται ότι η παρουσία του Γιόφφε είναι αναγκαία για τη συνέχιση των συνομιλιών, αναγνωρίζει τη νομιμότητα του αιτήματος των διαφωνούντων (για παραίτηση σ.σ), εγγυάται τη δημοσίευση της δήλωσής τους στην Πράβντα (την εφημερίδα όργανο της Κ.Ε.) και τους ζητάει
«να επανεξετάσουν την απόφασή τους και τους παρακαλεί (!!) να εξετάσουν αν τους είναι δυνατό να παραμείνουν στις υπεύθυνες θέσεις τους και την Κ.Ε.»2!
Μόνο στα 1921 η Κ. Επιτροπή των Μπολσεβίκων αποφάσισε να απαγορεύσει προσωρινά τις ομάδες και τις φράξιες μέσα στο κόμμα. Για τον Λένιν και τον Τρότσκι αυτό το μέτρο είχε μόνο επεισοδιακό και προσωρινό χαρακτήρα, που στόχευε στο να αποτρέψει την μεταφορά στο εσωτερικό του κόμματος των ταξικών συγκρούσεων που δημιουργούσε η οικονομική πραγματικότητα της εποχής, συγκρούσεων που εκφράστηκαν με την εξέγερση στην Κροστάνδη αρχικά και που θα εντείνονταν με την εισαγωγή της ΝΕΠ (Νέας Οικονομικής Πολιτικής). Άλλωστε, μέχρι το 1924 αυτό το μέτρο δεν εφαρμόστηκε ποτέ ουσιαστικά. Είναι αλήθεια ότι αυτό το άρθρο αποτέλεσε το τυπικό στήριγμα για την επιβολή της απόλυτης κυριαρχίας των σταλινικών μέσα στο κόμμα, στην πραγματικότητα όμως ήταν οι αντικειμενικές συνθήκες που οδήγησαν σ’ αυτή την κυριαρχία και όχι κάποια τυπικά μέτρα και αποφάσεις.
Σε μια επαναστατική κατάσταση είναι φυσικό να ανακύπτουν καθημερινά νέα ζητήματα και μάλιστα ύψιστης σημασίας. Το κόμμα των Μπολσεβίκων δεν ξεπήδησε πανέτοιμο μέσα στην ιστορία, όπως η Θεά Αθηνά μέσα από το κεφάλι του Δία, όπως περιγράφει ουσιαστικά η σταλινική μυθολογία. Ούτε και υπήρξε ένα απέραντο νεκροταφείο ιδεών όπου κυριαρχούσε πάντοτε ο «ηγέτης». Διαμορφώθηκε μέσα από τη σύνδεσή του με τις εργατικές μάζες και στηρίχτηκε σ’ αυτές για να χαράζει κάθε φορά τη γραμμή που έπρεπε να ακολουθηθεί. Όταν η γραφειοκρατία ξέκοψε οριστικά από την κοινωνία, αυτή η σύνδεση χάθηκε. Και μαζί της χάθηκε το πιο δημοκρατικό κόμμα στην ιστορία.
__________
1. Β. Ι. Λένιν, Άπαντα, τόμος 34 σελ. 283. Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, 5η Έκδοση.
2. Πρακτικά της ΚΕ του μπολσεβίκικου κόμματος, Αύγουστος 1917 – Φλεβάρης 1918, Εκδόσεις Εξάντας, 1975.
Η επανάσταση και ο σταλινισμός
Ο πιο διαδεδομένος και επίμονος μύθος σχετικά με την Οκτωβριανή Επανάσταση έχει να κάνει φυσικά με την ίδια την πορεία και την εξέλιξή της. Ανεξάρτητα απ’ την αφετηρία ή και τις προθέσεις των συμμετεχόντων, η επανάσταση εκφυλίστηκε και παραχώρησε τη θέση της σ’ ένα τερατούργημα. Αντί για την πιο δημοκρατική κοινωνία, αυτό που δημιουργήθηκε δεν ήταν παρά ένα από τα πιο στυγνά καθεστώτα που γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα. Τι αξία μπορεί να έχει λοιπόν;
Τρία εντελώς ετερογενή ρεύματα σκέψης καταλήγουν στο ίδιο ακριβώς συμπέρασμα. Από τη μια είναι οι Αστοί και τα φερέφωνά τους: Ο λαός που προσπαθεί να ξεφύγει από τα βάσανά του δεν μπορεί παρά να πέσει σε ακόμα χειρότερα βάσανα. Καθίστε λοιπόν στ’ αυγά σας και να λέτε και «δόξα τω Θεώ».
Έπειτα οι αναρχικοί, αντιεξουσιαστές κλπ: Μια επανάσταση που έχει οργάνωση, σχέδιο και πρόγραμμα (δηλαδή καθοδηγείται από κάποιο κόμμα) δεν μπορεί παρά να οδηγήσει σε μια ακόμη πιο εξουσιαστική κοινωνία. Το πώς ακριβώς θα γίνει το ξερίζωμα της παλιάς κοινωνίας που στηρίζεται σε πανίσχυρους θεσμούς αιώνων και τι ακριβώς θα πάρει τη θέση της χωρίς ένα οργανωμένο σχέδιο, δεν είναι κάτι που φαίνεται να τους απασχολεί ιδιαίτερα.
Τέλος οι ίδιοι οι νοσταλγοί του σταλινισμού, που παραδόξως εξακολουθούν να υπάρχουν παρά την αμετάκλητα καταδικαστική απόφαση της ιστορίας, όχι μόνο κλείνουν τα μάτια στα αμέτρητα εγκλήματα των ινδαλμάτων τους, αλλά φαντάζονται πως σ’ αυτές τις χώρες όλα πήγαιναν καλώς μέχρι που …πέθανε ο Στάλιν, ο Μάο ή ο οποιοσδήποτε «ηγέτης».
Η πραγματικότητα είναι τελείως διαφορετική. Η σταλινική γραφειοκρατία μπορεί να ακολούθησε χρονικά την επανάσταση, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν αποτελεί τη συνέχειά της. Ακριβώς το αντίθετο: Για να καταφέρει να επικρατήσει, η γραφειοκρατία ήταν αναγκασμένη πρώτα να ξηλώσει πλήρως τις θεωρητικές καταβολές της επανάστασης κι έπειτα να χαράξει ένα ποτάμι αίματος που τη χώρισε οριστικά από τον προκάτοχό της.
Η απομόνωση της Επανάστασης
Οι αιτίες γι αυτή την τεράστια ιστορική λοξοδρόμηση πρέπει ν’ αναζητηθούν στις υλικές συνθήκες που επικράτησαν αμέσως μετά την επανάσταση και τον εμφύλιο πόλεμο που ακολούθησε. Η χώρα βγήκε τελείως ρημαγμένη. Η παραγωγή είχε πέσει στο 1/7 της προπολεμικής. Ακόμη και οι ούτως ή άλλως περιορισμένες υποδομές είχαν τελείως καταστραφεί. Μέσα σε τέτοιες συνθήκες ήταν αδύνατο να μιλάει κανείς για σοσιαλισμό, που δε νοείται φυσικά σαν ισότητα μέσα στην γενικευμένη φτώχεια και εξαθλίωση αλλά απαιτεί ένα υψηλό επίπεδο παραγωγής κι ένα αξιοπρεπές επίπεδο κατανάλωσης.
Για τους Μαρξιστές, ήταν από την πρώτη στιγμή ξεκάθαρο ότι
«χωρίς την υποστήριξη της παγκόσμιας διεθνιστικής επανάστασης, ο θρίαμβος της δικής μας ήταν αδύνατος. Ήδη πριν από την επανάσταση, όπως και ύστερα απ’ αυτήν, σκεφτόμασταν πως στη συνέχεια, ή το πολύ σ΄ ένα σύντομο χρονικό διάστημα, θα εκραγεί η επανάσταση και σ’ άλλες χώρες, ή σε αντίθετη περίπτωση θα συντριβούμε. Αν και είχαμε πλήρη συνείδηση αυτού του γεγονότος, κάναμε το παν για να διατηρήσουμε με κάθε θυσία το σοβιετικό σύστημα, γιατί ξέραμε πως δουλεύουμε όχι μονάχα για τους εαυτούς μας, μα και για την παγκόσμια επανάσταση» (Λένιν).
Η γραφειοκρατία είχε από πολύ νωρίς αρχίσει να εμφανίζεται, αλλά όσο πέρναγε ο καιρός έκανε όλο και πιο αισθητή την παρουσία της. Μέλη του κόμματος, σε συνδυασμό μ’ ένα πλήθος ειδικών, τεχνοκρατών κλπ του κρατικού μηχανισμού, που το κόμμα ήταν αναγκασμένο να χρησιμοποιεί στις κρατικές υποθέσεις, άρχισαν να σχηματίζουν, πρώτα ασυνείδητα, στη συνέχεια όμως μ’ έναν απόλυτα συνειδητό τρόπο, ένα μπλοκ κοινών συμφερόντων. Για όλους αυτούς, η σοβιετική εξουσία δεν ήταν τίποτε άλλο από τον δρόμο τους προς τα προσωπικά προνόμια, από τον δρόμο που θα τους χώριζε οριστικά από την «μάζα» των φτωχών και ημι-αμόρφωτων εργατών.
Η θέση αυτού του στρώματος δυνάμωνε από τις ήττες και την καθυστέρηση της επανάστασης σε Δύση και Ανατολή, που έσπερνε την απογοήτευση ακόμη και σε προχωρημένα κομμάτια της εργατικής τάξης στο εσωτερικό της χώρας. Η σταλινική θεωρία του «σοσιαλισμού σε μια μόνο χώρα», έκανε την εμφάνισή της, στηριζόμενη ακριβώς σ’ αυτή την απογοήτευση.
Η Αριστερή Αντιπολίτευση που δημιουργήθηκε μέσα στο εσωτερικό του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης(όπως είχαν μετονομαστεί οι Μπολσεβίκοι), με ηγέτη τον Λ. Τρότσκι, προσπάθησε ν’ αντιταχθεί σ’ αυτές τις εξελίξεις. Αλλά ο αγώνας της ήταν εξαιρετικά άνισος.
Η διαλεκτική της Ιστορίας στάθηκε πολύ σκληρή απέναντι στην Ρωσική Επανάσταση. Η κυριαρχία της γραφειοκρατίας, που σαν βασικό της καθήκον έβλεπε το ξεκαθάρισμα του κόμματος και της Διεθνούς από κάθε αντιπολιτευόμενη άποψη, οδηγούσε στην ήττα την παγκόσμια επανάσταση. Την ίδια ώρα, κάθε ήττα της επανάστασης δυνάμωνε ακόμη περισσότερο την γραφειοκρατία, αφού έσπρωχνε προς την παθητικοποίηση την συντριπτική πλειοψηφία των εργατών, που ήταν οι μόνοι που θα μπορούσαν να μπουν φρένο στην πορεία αυτή. Τα δύο φαινόμενα, τροφοδοτούσαν το ένα το άλλο, άρρηκτα δεμένα μεταξύ τους.
Ο «νεκροθάφτης της επανάστασης»
Ακόμη κι έτσι ωστόσο, έπρεπε πολλά ακόμη να συμβούν για να καταφέρει να επικρατήσει πλήρως η γραφειοκρατία. Η Επανάσταση του 1917 έφερε μαζί της μια τεράστια φυγή προς τα μπρος και θεσμούς που διατηρούσαν ακόμη το μεγαλείο τους. Παρά τις στερήσεις και τα τεράστια προβλήματα, τα πρώτα χρόνια μετά τη νίκη κύλησαν μέσα σε μια πρωτοφανή πνευματική άνοιξη. Ένας λαός στη συντριπτική του πλειοψηφία αγράμματος μέχρι χθες, μορφωνόταν και έχτιζε τη χώρα από την αρχή. Οι τέχνες γνώρισαν μια άνευ προηγουμένου άνθηση. Ο Στάλιν είχε ακόμη πολύ δουλειά να κάνει…
Για να πετύχει τους σκοπούς του ήταν αναγκασμένος να μην αφήσει όρθιο τίποτε απ’ το ηρωικό παρελθόν της επανάστασης. Οτιδήποτε θύμιζε τις παλιές μέρες έπρεπε να ξηλωθεί συστηματικά. Η ιστορία ξαναγραφόταν σχεδόν κάθε χρόνο, οι χθεσινοί ήρωες γινόντουσαν εν μία νυκτί εχθροί και προδότες. Με μια σειρά στημένες δίκες όλοι οι παλιοί μπολσεβίκοι οδηγήθηκαν πρώτα στις φυλακές κι έπειτα στο απόσπασμα. Αργά και μεθοδικά άρχισε να χτίζεται ένα αστυνομικό κράτος πρωτοφανές στην ανθρώπινη ιστορία. Όταν πια είχε ολοκληρωθεί αυτή η διαδικασία μετά τις Δίκες της Μόσχας, μόνο 3 σε κάθε 1000 μέλη του ΚΚ μπορούσαν να περηφανεύονται πως συμμετείχαν στο κόμμα που έκανε την επανάσταση…
Ποιος έχει λοιπόν δίκιο; Αυτοί που συλλήβδην αναθεματίζουν τον Οκτώβρη ή ο Λ. Τρότσκι που πολύ γλαφυρά το ξεκαθάρισε:
«Κάνουν το λάθος να θεωρούν τον Στάλιν συνεχιστή της επανάστασης ενώ στην πραγματικότητα είναι ο νεκροθάφτης της».
