Όταν η εργατική τάξη και οι αγρότες ξεσηκώθηκαν ενάντια στην καπιταλιστική εκμετάλλευση, την φτώχεια και τον φασισμό
Στις 17 Ιουλίου του 1936, ξεκίνησε η φασιστική επίθεση, με την αποστασία του τμήματος του στρατού που ήταν τοποθετημένος στο Μαρόκο και αποτελούνταν από Μαυριτανούς μισθοφόρους και λεγεωνάριους, ενάντια στο μαζικό επαναστατικό κίνημα που είχε ξεσπάσει στην Ισπανία. Με αφορμή αυτή την επέτειο, δημοσιεύουμε άρθρο του Τόνι Σόνουα, από το μηνιαίο θεωρητικό περιοδικού του Σοσιαλιστικού Κόμματος/CWI, στη Βρετανία, «Socialism Today», που γράφτηκε το 2016, στη συμπλήρωση 80 χρόνων από τα πρώτα γεγονότα του ισπανικού εμφυλίου πολέμου.
Επιμέλεια από την Κατερίνα Κλείτσα
Πριν από ογδόντα χρόνια, η εργατική τάξη και οι φτωχοί αγρότες της Ισπανίας ξεσηκώθηκαν ενάντια στην καπιταλιστική εκμετάλλευση, τη βαθιά φτώχεια και τις φασιστικές δυνάμεις – το αποκορύφωμα ενός αγώνα που είχε ξεκινήσει χρόνια πριν. Υπήρξαν μάλιστα στιγμές κατά τις οποίες κράτησαν για λίγο την εξουσία στα χέρια τους.
Ο Ιούλιος του 2016 αποτελεί την 80η επέτειο ενός από τους πιο μεγαλειώδεις αγώνες στην ιστορία της εργατικής τάξης διεθνώς: ο ισπανικός εμφύλιος και η επανάσταση. Ο αγώνας αυτός αποτέλεσε έμπνευση για το εργατικό κίνημα διεθνώς, καθώς χιλιάδες κατέφτασαν στην Ισπανία για να ενταχθούν στις διεθνείς ταξιαρχίες και να πολεμήσουν ενάντια στις φασιστικές δυνάμεις των οποίων ηγούταν ο στρατηγός Φράνκο.
Από τη Βρετανία, ανθρακωρύχοι, λιμενεργάτες και άλλοι έφτασαν στην Ισπανία για να πολεμήσουν τη φασιστική απειλή. Ανάμεσά τους ο Τζωρτζ Όργουελ, σοσιαλιστής συγγραφέας και ο Τζακ Τζόουνς που θα γινόταν αργότερα ο ριζοσπαστικός ηγέτης του ισχυρού «Συνδικάτου Μεταφορών και Γενικών Εργασιών» (TGWU) τη δεκαετία του 1970. Η νίκη του Χίτλερ και των Ναζί στη Γερμανία το 1933 είχε κάνει την απειλή μίας φασιστικής νίκης στην Ισπανία ακόμα πιο μεγάλη.
Οι πληγές που άφησε αυτός ο αγώνας παραμένουν ανοιχτές για την ισπανική κοινωνία μέχρι και σήμερα. Ανάμεσά τους, το ζήτημα της αναγνώρισης όσων εξαφανίστηκαν ή εκτελέστηκαν. Η εκστρατεία για να αλλάξουν τα ονόματα των δρόμων που τιμούν τους φασίστες στη Μαδρίτη, είναι ένα χτυπητό παράδειγμα για το πόσο βαθιές είναι αυτές οι πληγές.
Ο Λέων Τρότσκι, από τους ηγέτες της Ρώσικης Επανάστασης του 1917, σημείωσε ότι σε αυτή την επική μάχη, η ηρωική εργατική τάξη της Ισπανίας θα μπορούσε να είχε κάνει όχι μία, αλλά δέκα επαναστάσεις. Δυστυχώς, παρά το μνημειώδη αγώνα τους, η επανάσταση νικήθηκε και οι φασίστες του Φράνκο πήραν την εξουσία εγκαθιδρύοντας ένα βάρβαρο καθεστώς που διήρκησε τέσσερις δεκαετίες. Υπολογίζεται ότι 200.000 άνθρωποι σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια του εμφυλίου και άλλοι τόσοι στη διάρκεια των χρόνων που ακολούθησαν.
Αν είχε θριαμβεύσει η ισπανική επανάσταση, θα είχε αλλάξει την ροή της ευρωπαϊκής και της παγκόσμιας ιστορίας. Θα είχε αποτρέψει τις φοβερές διαμάχες που οδήγησαν αργότερα στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Παρόλα αυτά, η αιματοβαμμένη ιστορία εξακολουθεί να διδάσκει τα απαραίτητα μαθήματα για τη νέα γενιά εργαζομένων και νεολαίων στον αγώνα ενάντια στην ακροδεξιά, το ρατσισμό και τον καπιταλισμό.
Η εκλογική νίκη του Λαϊκού Μετώπου
Το Φλεβάρη του 1936, ο συνασπισμός του Λαϊκού Μετώπου ανέβηκε στην εξουσία μετά από εκλογές. Αυτό το γεγονός έμελε να απελευθερώσει ένα επαναστατικό κύμα της εργατικής τάξης και των φτωχών αγροτών – και ταυτόχρονα τη φασιστική επίθεση από τους στρατιωτικούς, που οδήγησε σε έναν αιματηρό εμφύλιο πόλεμο.
Η νίκη του Λαϊκού Μετώπου ήρθε μετά από χρόνια αναταραχών και αγώνων της εργατικής τάξης της Ισπανίας: Μετά την εκλογική νίκη των δημοκρατικών και σοσιαλιστικών κομμάτων του 1931, ο βασιλιάς Αλφόνσο παραιτήθηκε, γεγονός που ακολουθήθηκε από ένα κύμα απεργιών και την εφαρμογή μίας σειράς μεταρρυθμίσεων – όχι όμως και από την ανατροπή του καπιταλισμού.
Οι εκλογές του 1933 είχαν σαν αποτέλεσμα την επιστροφή των μοναρχών και την ακύρωση των μεταρρυθμίσεων που είχαν κατακτηθεί.
Τον Οκτώβρη του 1934, η κομμούνα της Αστούριας, μία εξέγερση με επίκεντρο τους μεταλλωρύχους, οδηγήθηκε στη συντριβή. Τουλάχιστον 5.000 άνθρωποι σκοτώθηκαν και 30.000 φυλακίστηκαν. Ήταν ο πρόδρομος των επαναστατικών γεγονότων που έλαβαν χώρα δύο χρόνια αργότερα και είχε πολλά κοινά με την ήττα της Ρώσικης Επανάστασης του 1905 που αποτέλεσε τη γενική πρόβα για την επανάσταση του 1917.
Το Λαϊκό Μέτωπο ήταν η συμμαχία του «Ισπανικού Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος» (PSOE) του «Κομμουνιστικού Κόμματος Ισπανίας» και των αποκαλούμενων «προοδευτικών», «φιλελεύθερων» και δημοκρατικών κομμάτων: τη «Δημοκρατική Αριστερά», τη «Δημοκρατική Ένωση», τη «Δημοκρατική Αριστερά της Καταλονίας» (καταλανική αδελφή οργάνωση της «Δημοκρατικής Αριστεράς») άλλα μικρότερα κόμματα της Καταλονίας και της Γαλικίας, ενώ σύντομα θα συμμετείχαν και οι Βάσκοι Εθνικιστές. Επρόκειτο για μία συμμαχία ανάμεσα σε αυτές τις θεωρητικά προοδευτικές καπιταλιστικές δυνάμεις, γεγονός που αποδείχτηκε ολέθριο λάθος.
Η καταστροφική «Θεωρία των Σταδίων» που υιοθετήθηκε από τον Ιωσήφ Στάλιν και την Κομμουνιστική Διεθνή στη Μόσχα και βάση της οποίας υπαγορευόταν η πολιτική που θα ακολουθούσαν τα κομμουνιστικά κόμματα σε όλο τον κόσμο, οδήγησε την ισπανική εργατική τάξη σε λουτρό αίματος.
Η «Θεωρία των Σταδίων» βασίστηκε στην αντίληψη ότι σε οικονομικά καθυστερημένες χώρες –όπως ήταν η Ισπανία εκείνη την περίοδο, με το 70% του εργατικού δυναμικού να δουλεύει στη γη– απαιτείται περαιτέρω ωρίμανση του καπιταλισμού, πριν το πέρασμα στο σοσιαλισμό.
Επομένως, σύμφωνα με τη «Θεωρία των Σταδίων», η ισπανική εργατική τάξη έπρεπε να πάρει με το μέρος της τους «προοδευτικούς» καπιταλιστές και να μην τους προκαλεί υιοθετώντας προτάσεις που θα μπορούσαν να θεωρηθούν υπερβολικά ριζοσπαστικές.
Επιπλέον, μόλις οι ισπανικές φασιστικές δυνάμεις σήκωσαν κεφάλι, προβλήθηκε ο ισχυρισμός ότι η προτεραιότητα ήταν να νικηθεί ο Φράνκο, επομένως απαιτούνταν η συμμαχία με τους «προοδευτικούς» καπιταλιστές προκειμένου να απομακρυνθούν από την επιρροή του. Η ίδια πολιτική εφαρμόστηκε μετά από δεκαετίες στην Χιλή από τον συνασπισμό της «Λαϊκής Ενότητας» του Σαλβαντόρ Αλιέντε (1970-1973) με αντίστοιχα τραγικές συνέπειες για την εργατική τάξη.
Η σύγχρονη Θεωρία των Σταδίων
Η εμπειρία της νικηφόρου Ρώσικης επανάστασης του Οκτώβρη του 1917 έχει δείξει ότι ο καπιταλισμός δεν μπορούσε να αναπτυχθεί σε οικονομικά καθυστερημένες χώρες, όπου κυριαρχούσε ο αγροτικός τομέας. Η ασθενής εγχώρια καπιταλιστική τάξη αυτών των χωρών συνδεόταν απόλυτα με τις τράπεζες και τις οικονομίες των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων, ενώ ταυτόχρονα οι καπιταλιστές και οι φεουδάρχες ήταν άρρηκτα συνδεδεμένοι μεταξύ τους.
Σε αυτή την κατάσταση, η βιομηχανική και οικονομική ανάπτυξη, όπως και τα δημοκρατικά και εργατικά δικαιώματα και το δικαίωμα στην εθνική αυτοδιάθεση, μπορούσαν να επιτευχθούν μόνο από την εργατική τάξη, με την υποστήριξη των φτωχών αγροτών και την εφαρμογή ενός σοσιαλιστικού προγράμματος για την οικονομία και τη δημοκρατική λειτουργία της χώρας.
Οι υποστηρικτές της σύγχρονης εκδοχής της θεωρίας, ανάμεσά τους και κάποιοι αριστεροί των «Podemos», υποστηρίζουν πως το πρώτο στάδιο είναι η νίκη κατά του «νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού». Πίσω από αυτή τη θέση βρίσκεται η ουτοπική ιδέα ότι μπορούμε να εγκαθιδρύσουμε έναν «πιο ανθρώπινο» καπιταλισμό.
Ξεχνούν ότι ακόμα και αν έμπαινε ένα τέλος στις ιδιωτικοποιήσεις και τη λιτότητα (κάτι βέβαια που θα αποτελούσε ένα ευπρόσδεκτο γεγονός) δε θα έμπαινε αυτόματα και τέλος στη δυστυχία, τη φτώχεια και την εκμετάλλευση, που αποτελούν λέξεις συνώνυμες του καπιταλιστικού συστήματος. Αυτό είναι ιδιαίτερα εμφανές στη σημερινή εποχή της παγκόσμιας αναταραχής, οικονομικής στασιμότητας και κρίσης.
Οι εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες στις οποίες ζει η εργατική τάξη και οι φτωχοί δε θα τελειώσουν απλά αντικαθιστώντας ένα «πακέτο» καπιταλιστικών μέτρων με ένα άλλο, αφήνοντας την ίδια ώρα το σύστημα ανέπαφο. Η υποταγή και η προδοσία του ΣΥΡΙΖΑ στην Ελλάδα στην ηγεσία της ΕΕ της λιτότητας, δείχνει στην πράξη που οδηγούν τέτοιου είδους πολιτικές.
Την ίδια ώρα που η πάλη για κάθε δυνατή μεταρρύθμιση και παραχώρηση προς όφελος της εργατικής τάξης είναι κρίσιμης σημασίας, εάν αυτή η πάλη δε συνδέεται με τον αγώνα να ανατραπεί ο καπιταλισμός και να αντικατασταθεί από μια σοσιαλιστική εναλλακτική, τότε αυτές οι μεταρρυθμίσεις δεν πρόκειται να διατηρηθούν σε μόνιμη βάση.
Η ισπανική επανάσταση έχει να προσφέρει εξαιρετικά σημαντικά διδάγματα στα νέα αριστερά κόμματα που αναπτύσσονται σήμερα, όπως οι «Podemos» και η «Ενωμένη Αριστερά» στην Ισπανία, το «Die Linke» στη Γερμανία ή το «Κόμμα για τον Σοσιαλισμό και την Ελευθερία» στην Βραζιλία. Η ιδέα να συμμετέχουν αυτά τα κόμματα σε κυβερνητικούς συνασπισμούς με πρώην εργατικά κόμματα (όπως το PSOE στην Ισπανία, το SPD στη Γερμανία ή το PT στη Βραζιλία) είναι ένας δρόμος προς την καταστροφή. Τα κόμματα αυτά έχουν πια αστικοποιηθεί και ως κυβερνήσεις έχουν εφαρμόσει τις πολιτικές του συστήματος.
Ενδεχόμενες συμμαχίες με αυτά τα κόμματα, δε θα τα στρέψουν προς τα αριστερά, αλλά αντιθέτως θα φυλακίσουν τα νέα αριστερά κόμματα σε τοπικές ή εθνικές κυβερνητικές συνεργασίες στην υπηρεσία της άρχουσας τάξης.
Όπως έδειξαν και τα γεγονότα στην Ισπανία 80 χρόνια πριν, μία τέτοια συνεργασία μπορεί να οδηγήσει μόνο στον δρόμο προς την ήττα. Αυτό φάνηκε επίσης στην Ιταλία το 2008, με την κατάρρευση της «Κομμουνιστικής Επανίδρυσης», η οποία είχε συμμετάσχει σε μία σειρά συμβιβαστικών κυβερνητικών συμμαχιών.
Επαναστατικό Κύμα
Η εκλογική νίκη του Λαϊκού Μετώπου στην Ισπανία το 1936 λειτούργησε ως ένα ισχυρό έναυσμα για τις μάζες. Οι εργαζόμενοι δεν περίμεναν την κυβέρνηση να εφαρμόσει το πρόγραμμά της μέσα από το Κοινοβούλιο, αλλά βγήκαν στους δρόμους και το εφάρμοσαν οι ίδιοι μέσα σε 48 ώρες. Διευθυντές που ήταν γνωστοί για τις φιλικές τους σχέσεις με τους φασίστες εκδιώχτηκαν από τα εργοστάσια. Οι ίδιοι οι εργάτες εισήγαγαν την εργάσιμη εβδομάδα 44 ωρών. Γίνανε καταλήψεις εργοστασίων και γης. Απολυμένοι εργάτες πήραν τις δουλειές τους πίσω. Υπολογίζεται ότι 30.000 πολιτικοί κρατούμενοι απελευθερώθηκαν από τις φυλακές.
Το μόνο που ήθελαν οι «φιλελεύθεροι» καπιταλιστές, ήταν η επιστροφή στην κατάσταση του 1931, έτσι πήραν μέτρα προκειμένου να προστατευτούν οικονομικά, ανάμεσα στα οποία και η αύξηση των τιμών. Αυτό προκάλεσε ακόμη περισσότερες αναταραχές. Η διάθεση των Ισπανών εργατών καθρεφτίζεται στις περίπου 113 τοπικές γενικές απεργίες τους πρώτους πέντε μήνες μετά την εκλογή του Λαϊκού Μετώπου! Αυτό το τεράστιο απεργιακό κύμα ήταν που τρόμαξε την αστική τάξη, πολύ περισσότερο από την ίδια την εκλογή του «Λαϊκού Μετώπου».
Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, οι φασιστικές δυνάμεις, τα αφεντικά και οι γαιοκτήμονες προετοιμαζόντουσαν και συνωμοτούσαν για την αντεπίθεσή τους. Στις 17 Ιουλίου ξεκίνησε η φασιστική επίθεση, με την εξέγερση του τμήματος του στρατού που ήταν τοποθετημένος στο Μαρόκο και αποτελούνταν από Μαυριτανούς μισθοφόρους και λεγεωνάριους. Τα καπιταλιστικά κόμματα στο εσωτερικό του Λαϊκού Μετώπου δεν αντιπροσώπευαν στην πραγματικότητα την αστική τάξη παρά μόνο, όπως επισήμανε ο Τρότσκι, τη «σκιά» της. Ο βασικός κορμός της άρχουσας τάξης είχε ήδη ταχθεί με το φασιστικό μπλοκ. Παρόλα αυτά, η «σκιά» της ισπανικής άρχουσας τάξης έπαιξε τον ρόλο του Δούρειου Ίππου στο εσωτερικό του «Λαϊκού Μετώπου». Καθώς η αστική τάξη έκανε σχέδια μαζί με τους φασίστες, η κυβέρνηση προσπαθούσε να διαπραγματευτεί με τους συνωμότες.
Όμως οι μάζες δεν δίστασαν αλλά αντέδρασαν άμεσα με τους εργάτες της Βαρκελώνης να βρίσκονται στην πρώτη γραμμή. Μπήκαν αμέσως στον αγώνα, συνειδητοποιώντας το μέγεθος της φασιστικής απειλής. Είχαν ζήσει την εμπειρία της συντριβής της Αστουριανής Κομμούνας το 1934 και τα δύο χρόνια της βάρβαρης καταστολής που ακολούθησαν.
Εκατοντάδες χιλιάδες βγήκαν στους δρόμους σε όλη την Ισπανία, φωνάζοντας πως θέλουν όπλα για να πολεμήσουν τους φασίστες, αλλά η Κυβέρνηση δεν ικανοποίησε τα αιτήματά τους. Αν η κατάσταση είχε αφεθεί στις διαβουλεύσεις της κυβέρνησης του «Λαϊκού Μετώπου», τότε πιθανότατα θα είχε καταλήξει σε συνθηκολόγηση με την εξέγερση των στρατιωτικών.
Οι μάζες όμως δεν το επέτρεψαν. Στις 19 Ιουλίου η εργατική τάξη της Βαρκελώνης πήρε την κατάσταση στα χέρια της εισβάλλοντας στους πρώτους στρατώνες την ώρα που ο στρατός ετοιμαζόταν να επιτεθεί. Οπλισμένοι με τα ξύλα από καρέκλες, δυναμίτες που πήραν από εργοτάξια, μερικά τουφέκια και όπλα που πήραν από την τοπική και φιλική προς αυτούς αστυνομία, αντιμετώπισαν τον στρατό.
Πολεμώντας σαν λιοντάρια σημείωσαν μία μεγαλειώδη νίκη. Ο Φέλιξ Μόροου αναφέρει στο εξαιρετικό του βιβλίο «Επανάσταση και Αντεπανάσταση στην Ισπανία» ότι «Μέχρι τις 2 μ.μ. την επόμενη ημέρα, ήταν κυρίαρχοι της Βαρκελώνης». Μέσα σε λίγες μέρες, όλη η Καταλονία πέρασε στα χέρια της εργατικής τάξης.
Τα νέα έφτασαν μέχρι τη Μαδρίτη, όπου η Κυβέρνηση επίσης είχε αρνηθεί να δώσει όπλα στους εργάτες. Στη Μάλαγα, ένα λιμάνι ζωτικής σημασίας απέναντι από το Μαρόκο, οι εργάτες έκαναν την πανέξυπνη κίνηση να ανάψουν φωτιά που αποτέλεσε τείχος γύρω από τους στρατώνες, εμποδίζοντας τους στρατιωτικούς να βγουν.
Καθώς το κίνημα εξαπλωνόταν, περίπου τα τέσσερα πέμπτα της Ισπανίας πέρασαν στον έλεγχο της εργατικής τάξης και των αγροτών. Η κατάσταση είχε ξεφύγει από τα χέρια των «φιλελεύθερων» αστών.
Μάχες στην Αριστερά
Παρά τον τεράστιο ηρωισμό και την ευφυΐα της, η εργατική τάξη συνάντησε τεράστια εμπόδια λόγω του ρόλου και των πολιτικών των ηγεσιών των αριστερών κομμάτων. Η απουσία ενός μαζικού μαρξιστικού κόμματος, με καθαρό πρόγραμμα, που θα οργάνωνε και θα προωθούσε τις επαναστατικές ιδέες με στόχο την ανατροπή του καπιταλισμού και το πέρασμα της εξουσίας στους εργάτες, αποδείχτηκε μοιραία.
Τον πιο ολέθριο ρόλο έπαιξε η σταλινική ηγεσία του «Κομμουνιστικού Κόμματος Ισπανίας», η οποία υπερασπίστηκε με σθένος τη Θεωρία των Σταδίων. Αποτέλεσε την βασική δύναμη που επέτρεψε στους καπιταλιστές να σχεδιάσουν το δρόμο της επιστροφής τους στην εξουσία, να διαλυθούν οι πολιτοφυλακές των εργατών και να εκτροχιαστεί η επανάσταση. Στην πορεία, οι σταλινικοί άσκησαν βίαιη καταστολή σε άλλες ομάδες της Αριστεράς που διαφωνούσαν μαζί τους, όπως το POUM (Εργατικό Κόμμα της Μαρξιστικής Ενοποίησης) που ιδρύθηκε από πρώην τροτσκιστές και τμήματα του «Λαϊκού Μετώπου». Ένας από τους ηγέτες του, ο Andrés Nin, βασανίστηκε και εκτελέστηκε από πράκτορες του σταλινικού «Κομμουνιστικού Κόμματος Ισπανίας». Την ίδια κατάληξη είχαν και άλλοι αντί-σταλινικοί αριστεροί αγωνιστές.
Αυτές οι βαρβαρότητες είχαν άμεση σύνδεση με την πολιτική αντεπανάσταση που ήταν σε εξέλιξη στη Σοβιετική Ένωση. Το καθεστώς του Στάλιν στη Μόσχα δε δίστασε μάλιστα να εκτελέσει όσους πράκτορες και αντιπροσώπους του έστειλε στην Ισπανία και επέστρεφαν επηρεασμένοι από την επανάσταση. Αυτό ακριβώς συνέβη στον Vladimir Antonov-Ovseyenko, τον πρέσβη της Ρωσίας στην Ισπανία. Είχε στείλει επιστολές στη Μόσχα, προτρέποντας τον Στάλιν να υποστηρίξει τον επαναστατικό αγώνα που δινόταν από τους Ισπανούς εργάτες.
Αρχικά οι Σταλινικοί δεν αποτελούσαν ισχυρή δύναμη στην Ισπανία. Ενίσχυσαν την θέση τους σε μεγάλο βαθμό εξαιτίας ενός λάθους που έκαναν οι υποστηρικτές του Τρότσκι στη χώρα (τμήμα της Διεθνούς Αριστερής Αντιπολίτευσης) όταν αρνήθηκαν την προσφορά που τους έκανε η ομοσπονδία των νέων του «σοσιαλιστικού κόμματος» (PSOE) το 1934 να ενταχθούν στις γραμμές του και να βοηθήσουν στην «μπολσεβικοποίησή» του. Αυτό συνέβη παρά τις προτροπές του Τρότσκι να δεχτούν και αποτέλεσε σημαντικό παράγοντα που επέτρεψε στους Σταλινικούς να χτίσουν μία ισχυρή βάση και να ενισχύσουν τις δυνάμεις τους.
Από την άλλη μεριά, το PSOE ήταν διασπασμένο σε δύο πτέρυγες: τη δεξιά πτέρυγα, της οποίας ηγούταν ο Indalecio Prieto (Ινταλέθιο Πριέτο) και την αριστερή με τον Largo Caballero (Λάργκο Καμπαλέρο). Ο Caballero δεν ξεκίνησε την πολιτική του ζωή στην αριστερά, αντίθετα είχε υπάρξει κρατικός σύμβουλος στην δικτατορία του Primo de Rivera το 1923-1930. Από τις προσωπικές του εμπειρίες όμως, ειδικά από το επαναστατικό κίνημα, κινήθηκε προς τα αριστερά.
Αντίστοιχες εξελίξεις είδαμε και σε άλλες περιόδους μαζικών κινημάτων. Το ίδιο συνέβη με τον Tony Benn (Τόνι Μπεν) στα τέλη της δεκαετίας του ’60 και στις αρχές του ’70. Προερχόταν από αριστοκρατική οικογένεια, είχε υπηρετήσει στην Κυβέρνηση του Harold Wilson (Χάρολντ Γουίλσον) και ανήκε στο «κέντρο» ή στη δεξιά πτέρυγα του «Εργατικού Κόμματος» της Βρετανίας. Παρόλα αυτά ριζοσπαστικοποιήθηκε μέσω της εμπλοκής του στους αγώνες των εργαζομένων εκείνης της εποχής. Το ίδιο μπορούμε να δούμε σήμερα στις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ, με τον Μπέρνι Σάντερς που κινήθηκε το προηγούμενο διάστημα προς τα αριστερά.
Στην Ισπανία, αντανακλώντας τις επαναστατικές διαδικασίες, αυτό προχώρησε ακόμα περισσότερο. Ο Caballero, πρώην ηγετικό στέλεχος της «Γενικής Ένωσης Εργαζομένων» (ΓΕΕ – η συνομοσπονδία εργατικών συνδικάτων που συνδεόταν πολιτικά με το PSOE) κατέληξε να γίνει γνωστός ως ο «Λένιν της Ισπανικής Επανάστασης». Όμως δεν κατάφερε ποτέ να βγάλει τα ίδια πολιτικά συμπεράσματα που έβγαλε ο Λένιν στη Ρώσικη Επανάσταση και τα λάθη του έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην ήττα της ισπανικής επανάστασης. Οι επαναστατικές ιαχές που έβγαιναν από το στόμα του, όπως και από την ηγεσία του PSOE δεν συνοδεύονταν από τις αντίστοιχες πράξεις.
Οι διαφορές των δύο πτερύγων του PSOE λίγο πριν την φασιστική εξέγερση οδηγούσαν σταθερά το κόμμα προς τη διάσπαση.
Ο Prieto κατάφερε να επιβάλει την αναβολή του συνεδρίου του Κόμματος. Η Εκτελεστική Επιτροπή έβγαλε παράνομη την εφημερίδα του Caballero, την «Claridad», και αναδιοργάνωσε τις περιοχές που ελέγχονταν από αυτόν. Στη συνέχεια, όταν ξέσπασε η επανάσταση και ο εμφύλιος πόλεμος, η πτέρυγα του Caballero, παρά το γεγονός ότι είχε την πλειοψηφία στο κόμμα, επέτρεψε στον Prieto να διατηρήσει τον έλεγχο της κεντρικής διοίκησης του κόμματος, στο όνομα της διατήρησης της «αρμονίας» στο εσωτερικό του. Στη συνέχεια δεν προχώρησε σε κανένα βήμα προς την ανάκτηση του ελέγχου του κόμματος. Πρόκειται για μια ιστορία που αποτελεί ένα πολύ χρήσιμο μάθημα για τον Τζέρεμι Κόρμπιν σήμερα στη Βρετανία, που προσπαθεί να συμβιβαστεί με τη δεξιά πτέρυγα του «Εργατικού Κόμματος» αντί να την αντιμετωπίσει και να συγκρουστεί μαζί της.
Μέσα στον επαναστατικό πυρετό, ο Caballero συνέχισε να ασκεί κριτική στον Prieto, τους σταλινικούς και στα αστικά στοιχεία στο εσωτερικό της κυβέρνησης. Χωρίς όμως την ίδια ώρα να παρουσιάζει μια καθαρή εναλλακτική, χωρίς την αποφασιστικότητα να ωθήσει την επανάσταση μέχρι το τέλος, έμεινε δεμένος με τους πολιτικούς του αντιπάλους φτάνοντας τελικά στο σημείο να ηγηθεί της κυβέρνησης το Σεπτέμβρη του 1936. Προώθησε την εφαρμογή μέτρων που είχε προηγουμένως επικρίνει, όπως μέτρα για τη διάλυση των πολιτοφυλακών και την αντικατάστασή τους από μια κανονική στρατιωτική μονάδα, υπό τον έλεγχο της κυβέρνησης – μια προσπάθεια επαναλειτουργίας της καπιταλιστικής μηχανής. Τελικά, η Κεντρική Επιτροπή των πολιτοφυλακών διαλύθηκε και οι αρμοδιότητές της περάσανε στα υπουργεία άμυνας και εσωτερικής ασφάλειας. Έχοντας εξαντλήσει τη χρησιμότητά του για τις αντεπαναστατικές δυνάμεις, ο Caballero απομακρύνθηκε από την πρωθυπουργία το Μάη του 1937.
Οι αναρχικοί και οι επαναστατημένοι εργάτες
Ο συνασπισμός του Λαϊκού Μετώπου λειτούργησε σαν ένα τεράστιο εμπόδιο για την εργατική τάξη, με καταστροφικές συνέπειες για την επαναστατική διαδικασία. Την ίδια ώρα στην Καταλονία, η αναρχική Εθνική Συνομοσπονδία Εργασίας (ΕΣΕ) αύξανε τη μαζικότητα της. Στις γραμμές της συμμετείχαν τα πιο ριζοσπαστικά στρώματα της εργατικής τάξης. Όμως, η ιδεολογία του αναρχισμού ενάντια στο κράτος, δεν τους επέτρεψε να καταλάβουν την διαφορά ανάμεσα σε ένα εργατικό κράτος από ένα καπιταλιστικό.
Αυτή η σύγχυση είχε σαν αποτέλεσμα τη διαμόρφωση μιας τραγικά αντιφατικής κατάστασης όπου μια αναρχική οργάνωση (που διαφωνεί με οποιαδήποτε μορφή κράτους) συμμετείχε στην κυβέρνηση της Μαδρίτης με τον Caballero στην ηγεσία. Η ΕΣΕ επίσης συμμετείχε στην κυβέρνηση της Καταλονίας (γνωστή ως Generalitat) μαζί με καπιταλιστικά κόμματα.
Οι ηγέτες της απέτυχαν να αξιοποιήσουν τη δύναμη και την επιρροή που είχε η ΕΣΕ, φοβούμενοι ότι θα προκαλέσουν «εμφύλιο πόλεμο μέσα στον εμφύλιο πόλεμο». Όμως έτσι κι αλλιώς αυτό συνέβαινε ήδη, καθώς η αντεπανάσταση προχωρούσε, διεξάγοντας μία επίθεση βίαιη ενάντια σε όσα είχαν κερδηθεί από την εργατική τάξη.
Τα πράγματα έφτασαν σε κλιμάκωση στη Βαρκελώνη το Μάη του 1937, όταν κυβερνητικές δυνάμεις προσπάθησαν να καταλάβουν τα κεντρικά γραφεία της τηλεφωνικής εταιρείας, προπύργιο της ΕΣΕ και των επαναστατημένων εργατών. Η κίνηση αυτή αποτελούσε μια ωμή πρόκληση ενάντια στους αγωνιζόμενους εργάτες.
Οι εργαζόμενοι σε όλη τη Βαρκελώνη βγήκαν στους δρόμους ενάντια στην επίθεση που δέχτηκαν. Οδοφράγματα στήθηκαν σε ολόκληρη την πόλη, σηματοδοτώντας μία νέα έκρηξη του αγώνα. Η έκρηξη στη Βαρκελώνη αποτέλεσε σύμβολο της δυαδικής εξουσίας που είχε αναπτυχθεί σε όλη την Ισπανία.
Πρόκειται για μια κατάσταση (η δυαδική εξουσία) που εμφανίζεται σε κάθε επανάσταση, όταν η ισορροπία στην κοινωνία βρίσκεται ανάμεσα σε μια αστική τάξη πολύ αδύναμη για να ελέγξει τα γεγονότα και μια εργατική τάξη που δεν έχει παγιώσει την εξουσία της. Αυτή η κατάσταση όμως δε μπορεί να κρατήσει για πολύ. Είτε η εργατική τάξη θα εγκαθιδρύσει το δικό της κράτος, είτε η αστική τάξη θα πάρει και πάλι την εξουσία στα χέρια της.
Το άλλο κόμμα που θα μπορούσε να δώσει διέξοδο στην κατάσταση ήταν το POUM. Είχε εκτινάξει τις δυνάμεις του από 1.000 σε 30.000 μέλη μέσα σε έξι εβδομάδες, καθώς εξελίσσονταν τα γεγονότα του 1936. Μέχρι το τέλος αυτής της χρονιάς έφτασε περίπου στα 70.000 μέλη.
Η βάση του ήταν κυρίως στην Καταλονία παίζοντας μαχητικό ρόλο στην επαναστατική διαδικασία, αλλά είχε επίσης κάνει σοβαρά λάθη. Για ένα διάστημα συμμετείχε στην κυβέρνηση της Καταλονίας, μέχρι που εκδιώχτηκε από αυτή το Δεκέμβρη του 1936. Αυτό το γεγονός αποπροσανατόλισε τμήματα της εργατικής τάξης. Μέχρι τον Ιούνιο του 1937 είχε τεθεί εκτός νόμου από την κεντρική κυβέρνηση και η ηγεσία του είχε συλληφθεί.
Την ίδια ώρα, το POUM έδειχνε να σέρνεται πίσω από την ηγεσία της αναρχικής ΕΣΕ, κάνοντας παρασκηνιακές συζητήσεις μαζί της, αντί να προβάλλει δικές του ξεκάθαρες και ανεξάρτητες πολιτικές. Αντί να στείλει τους αγωνιστές του στις μαζικές γραμμές των εργατών της ΕΣΕ στην Καταλονία, συνεργάστηκε με το πολύ μικρότερο «Γενικό Συνδικάτο Εργατών». Αντί να συμμετέχει και να προσπαθήσει να επηρεάσει τις γραμμές της πολιτοφυλακής της ΕΣΕ στην κατεύθυνση μιας τολμηρής επαναστατικής πολιτικής, προτίμησε τη δημιουργία των δικών του πολιτοφυλακών πράγμα που σήμαινε απομόνωση από τη μεγάλη μάζα των αγωνιζόμενων ένοπλων εργατών.
Με ένα καθαρό και τολμηρό σοσιαλιστικό πρόγραμμα θα μπορούσε να έχει πάρει με το μέρος του τους εργάτες που είχαν προχωρήσει στα πιο ριζοσπαστικά συμπεράσματα μέσα στην ΕΣΕ, οι οποίοι διαφωνούσαν με τις πολιτικές της ηγεσίας της. Πιο συγκεκριμένα το POUM θα μπορούσε να είχε προσεγγίσει τις δυνάμεις των αναρχικών που πάλευαν στο μέτωπο της Αραγονίας, γύρω από τους «Φίλους του Ντουρούτι» και που σημείωναν σημαντικές στρατιωτικές επιτυχίες. Πολέμησαν περισσότερο σαν στρατός κοινωνικής απελευθέρωσης, χωρίς να ξεχωρίζουν τον ένοπλο αγώνα ενάντια στους φασίστες από την κοινωνική επανάσταση. Αν το POUM είχε λειτουργήσει με αυτό τον τρόπο, ένα πραγματικά μαζικό επαναστατικό μαρξιστικό κόμμα θα μπορούσε να έχει γεννηθεί.
Προοπτικές για ένα εργατικό κράτος
Ήταν όμως πραγματικά πιθανό μία τέτοια δύναμη (με τις βασικές δυνάμεις της στην Καταλονία) να καταφέρει να αλλάξει την έκβαση του εμφύλιου πολέμου; Η σύντομη απάντηση είναι «ναι», δεδομένου του επιπέδου του επαναστατικού κινήματος και της μαζικής ριζοσπαστικοποίησης που επικρατούσε στη χώρα. Αν είχε γεννηθεί μέσα στις δεδομένες συνθήκες ένα μαζικό επαναστατικό κόμμα, θα μπορούσε να κάνει τα απαραίτητα βήματα ώστε η εργατική τάξη να καταλάβει την εξουσία στην Καταλονία. Κι αυτή η εξέλιξη θα μπορούσε να αποτελέσει παράδειγμα προς μίμηση που θα εξαπλωνόταν σε όλη την Ισπανία. Αποτυχαίνοντας να κινηθεί προς αυτή την κατεύθυνση, το POUM έχασε μία χρυσή ευκαιρία – κι αυτό άνοιξε τον δρόμο για την φασιστική νίκη.
Ένα από τα απαραίτητα βήματα για να προχωρήσει η επανάσταση ήταν η δημιουργία εργατικών συμβουλίων, τα οποία όμως δε δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια της Ισπανικής επανάστασης και αυτή ήταν μία από τις κρίσιμες αδυναμίες της. Κανένα από τα κόμματα που υποστήριζαν την ανάγκη για τα εργατικά συμβούλια δεν πήρε πρωτοβουλίες για να δημιουργηθούν.
Τα εργατικά συμβούλια (γνωστά σαν «σοβιέτ» στη Ρωσία) που δημιουργήθηκαν κατά την διάρκεια της Ρώσικης Επανάστασης, αποτελούνταν από αντιπροσώπους εκλεγμένους και άμεσα ανακλητούς από όλους τους χώρους εργασίας. Τα σοβιέτ αποτελούσαν ταυτόχρονα όργανα πάλης αλλά και τη βάση για την εργατική εξουσία και το εργατικό κράτος από τη στιγμή που προχώρησαν στη σύγκλυση περιφερειακών και εθνικών συνεδρίων.
Η αριστερή πτέρυγα του PSOE αντιτάχθηκε στη δημιουργία των εργατικών συμβουλίων ισχυριζόμενη ότι το ίδιο το PSOE έπρεπε να παίξει αυτό το ρόλο. Υποστήριξε επίσης τη συγχώνευση του κόμματος με τους σταλινικούς. Με άλλα λόγια, η δημιουργία σοβιέτ έπρεπε να μπει σε αναμονή, μέχρι η πλειοψηφία των εργατών να αποφασίσει να μπει στο PSOE! Στην Ισπανία, οι επιτροπές που δημιουργήθηκαν αποτελούνταν κυρίως από αντιπροσώπους των κομμάτων, αντί να περιλαμβάνουν, να εκπροσωπούν και να οργανώνουν τις μάζες του κόσμου που συμμετείχε στο επαναστατικό κίνημα. Οι πολιτοφυλακές ήταν ξεχωριστές και οργανωμένες κατά κόμμα, με τους ηγέτες των κομμάτων να είναι αυτοί που δίνουν τις εντολές.
Ο εμφύλιος πόλεμος συνεχίστηκε μέχρι το 1939 οπότε και ο Φράνκο τελικά επικράτησε.
Η ήττα στη Βαρκελώνη το 1937 υπήρξε σημείο καμπής για την επανάσταση. Από εκείνη τη στιγμή μετατράπηκε περισσότερο σε στρατιωτική σύγκρουση, καθώς τα πλατιά στρώματα της κοινωνίας ένιωσαν απογοητευμένα και ηττημένα.
Παραδόξως, ο εμφύλιος πόλεμος τελείωσε με δικτατορία και στις δύο πλευρές της Ισπανίας, αφού οι στρατιωτικοί των Δημοκρατικών, ο Colonel Casado μαζί με τον José Miaja πήραν την εξουσία στις γραμμές των δημοκρατικών και ξεκίνησαν διαπραγματεύσεις για ειρήνη με τον Φράνκο. Το τέλος ήρθε με την κατάρρευση των περιοχών που ελέγχαν οι δημοκρατικοί και με τον Φράνκο να γίνεται δικτάτορας της Ισπανίας.
Η σύγχρονη Ισπανία είναι πολύ διαφορετική από εκείνη της δεκαετίας του 1930, και οι μάχες που θα ακολουθήσουν τα επόμενα χρόνια, θα έχουν διαφορετική μορφή. Παρόλα αυτά, τα μαθήματα που διδάσκουν οι αγώνες της εργατικής τάξης κατά την επανάσταση και τα γεγονότα κατά τον εμφύλιο πόλεμο, είναι ανεκτίμητης αξίας για τους εργαζόμενους και τη νεολαία διεθνώς, για τον αγώνα ενάντια στο ρατσισμό, την ακροδεξιά και το φασισμό. Εάν διδαχτούμε από αυτά τα γεγονότα, τότε οι θυσίες που έκανε αυτή η ηρωική γενιά, δε θα έχουν γίνει μάταια.
Χρονολόγιο:
1931
Απρίλιος: Η Επανάσταση ιδρύει τη Δεύτερη Δημοκρατία. Ο βασιλιάς Αλφόνσο εξορίζεται. Εισάγονται μεταρρυθμίσεις.
Ιούλιος-Αύγουστος: Κύμα απεργιών. Η γενική απεργία στη Σεβίλλη καταστέλλεται από τη ρεπουμπλικανική κυβέρνηση
1933
Νοέμβριος: Δεξιοί και μοναρχικοί κερδίζουν τις εκλογές
1934
Οκτώβριος-Νοέμβριος: Η γενική απεργία ηττάται. Ο Φράνκο συντρίβει την Αστουριανή κομμούνα
1935
Αύγουστος: Η Κομμουνιστική Διεθνής διακηρύσσει την πολιτική του λαϊκού μετώπου
Σεπτέμβρης: Ιδρύεται το POUM
1936
Φεβρουάριος: Το Λαϊκό Μέτωπο εκλέγεται και πυροδοτεί μαζικό επαναστατικό κίνημα
Ιούλιος: η φασιστική εξέγερση ξεκινάει από το Μαρόκο και εξαπλώνεται στην Ισπανία. Οι εργάτες παίρνουν τα όπλα, όταν η Κυβέρνηση της Καταλονίας αρνείται να τους τα παρέχει
Αύγουστος: Συμφωνία «μη παρέμβασης» μεταξύ Γαλλίας/Βρετανίας
Σεπτέμβριος: Ο Largo Caballero γίνεται πρωθυπουργός με την προϋπόθεση ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα Ισπανίας θα συμμετέχει στην κυβέρνησή του. Η αναρχική ΕΣΕ και το POUM μπαίνουν στην κυβέρνηση της Καταλονίας
Οκτώβριος: η κυβέρνηση δίνει τέλος στην ανεξαρτησία των πολιτοφυλακών. Ξεκινάει η πολιορκία της Μαδρίτης
Νοέμβριος: Οι αναρχικοί μπαίνουν στην κεντρική κυβέρνηση στην Μαδρίτη
Δεκέμβριος: Το POUM εκδιώκεται από την κυβέρνηση
1937
Απρίλιος: Βομβαρδισμός στην πόλη των Βάσκων Γκουέρνικα από δυνάμεις αέρος Γερμανών ναζί και Ιταλών φασιστών
Μάιος: Η κυβέρνηση προσπαθεί να καταλάβει το τηλεφωνικό κέντρο στη Βαρκελώνη και οδηγεί σε αναζωπύρωση του αγώνα των εργατών. Ο Nergin (της δεξιάς πτέρυγας του PSOE) γίνεται πρωθυπουργός
Ιούνιος: Το POUM κηρύσσεται παράνομο, οι ηγέτες του συλλαμβάνονται
1938
Ιανουάριος: Ξεκινάει ο βομβαρδισμός της Βαρκελώνης
Απρίλιος-Ιούνιος: Οι δυνάμεις του Φράνκο κόβουν την Ισπανία στη μέση
Σεπτέμβριος: οι τελικές μάχες από τις διεθνείς ταξιαρχίες
1939
Ιανουάριος: Η Βαρκελώνη παραδίνεται, ακολουθούν η Μαδρίτη και η Βαλένθια
Φεβρουάριος: Η Γαλλία και η Βρετανία αναγνωρίζουν τον Φράνκο σαν ηγέτη της Ισπανίας
Αύγουστος: Υπογράφεται η συμφωνία Στάλιν-Χίτλερ
