Αυτό το Σεπτέμβρη συμπληρώνονται 40 χρόνια από τη βίαιη ανατροπή της κυβέρνησης του Σαλβαδόρ Αλιέντε στη Χιλή. Το παρακάτω άρθρο είναι μια αναδρομή στα γεγονότα που οδήγησαν, αλλά και ακολούθησαν μια από τις στυγνότερες δικτατορίες στην πρόσφατη ιστορία. Του Τόνι Σόνουα (Επιτροπή για μια Εργατική Διεθνή – CWI). Επιμέλεια: Ηλέκτρα Κλείτσα
Η τρομοκρατική επίθεση στους δίδυμους πύργους στη Νέα Υόρκη το 2001, δεν ήταν η πρώτη «11η Σεπτέμβρη». Στις 11 Σεπτέμβρη του 1973, η αιματηρή δικτατορία του στρατηγού Αουγκούστο Πινοσέτ, με την υποστήριξη της κυβέρνησης των ΗΠΑ, ανέτρεψε τη δημοκρατικά εκλεγμένη, αριστερή κυβέρνηση του Σαλβαδόρ Αλιέντε. Ακολούθησε μια μακρά περίοδος, κατά την οποία χιλιάδες αγωνιστές σφαγιάστηκαν από το καθεστώς, ενώ άλλοι φυλακίστηκαν, βασανίστηκαν ή εξορίστηκαν.
Στη 40η επέτειο της δικτατορίας, η Χιλή προετοιμάζεται για τις προεδρικές εκλογές της 17ης Νοέμβρη, μέσα σε ένα εκρηκτικό κλίμα, λόγω του μαζικού νεολαιίστικου κινήματος που συνεχίζει να συγκλονίζει τη χώρα. Την ίδια ώρα, τα δύο μεγάλα κόμματα, η «Νέα Πλειοψηφία» και η «Συμμαχία» υπηρετούν τα συμφέροντα της άρχουσας ελίτ, ενώ τα αριστερά κόμματα, το Σοσιαλιστικό και το Κομμουνιστικό Κόμμα, έχουν εδώ και καιρό εγκαταλείψει τις ριζοσπαστικές θέσεις που είχαν στο παρελθόν και ιδιαίτερα κατά την περίοδο της κυβέρνησης Αλιέντε, έτσι ώστε να μην αποτελούν κανενός είδους πραγματική εναλλακτική για τα εργατικά στρώματα. Κανένας από τους υποψήφιους των κομμάτων αυτών δεν έχει να προσφέρει τίποτα πέρα από τη συνέχιση των νεοφιλελεύθερων πολιτικών.
Ωστόσο, σε αυτές τις εκλογές συμμετέχει και ο Marcel Claude, υποψήφιος που στηρίζεται από το Κόμμα Ανθρωπισμού και την Αριστερή Συμμαχία. Στηρίζοντας τον αγώνα των φοιτητών, διεκδικώντας δωρεάν, ποιοτική εκπαίδευση για όλους, απαιτώντας την επανεθνικοποίηση της βιομηχανίας, των τραπεζών και των μονοπωλίων, ο Claude έχει μετατρέψει την υποψηφιότητά του σε πηγή έμπνευσης και ενθουσιασμού για τα στρώματα των εργαζομένων και της νεολαίας που τον στηρίζουν.
Η εκλογική του εκστρατεία αποτελεί ένα βήμα προς την κατεύθυνση του χτισίματος ενός μαζικού κινήματος των εργατικών στρωμάτων και των καταπιεσμένων κομματιών της κοινωνίας. Προκειμένου να συνεχιστεί αυτή η διαδικασία, είναι απαραίτητα τα συμπεράσματα που προκύπτουν από την εμπειρία της αιματηρής δικτατορίας και η αναζήτηση των αιτιών που οδήγησαν το εργατικό κίνημα στην ήττα πριν από 40 χρόνια.
Η άλλη «11η Σεπτέμβρη» – η αιματοβαμμένη δικτατορία του 1973 και τα συμπεράσματα για το σήμερα
Η «11η Σεπτέμβρη» του 1973, δεν σχεδιάστηκε, ούτε υλοποιήθηκε από διάφορες φατρίες στο Αφγανιστάν ή το Πακιστάν, αλλά από το αρχηγείο της CIA και το Λευκό Οίκο, σε συνεργασία με την άρχουσα τάξη και τις ένοπλες δυνάμεις της Χιλής.
Από τότε μέχρι και σήμερα κανένας πρόεδρος των ΗΠΑ (του Ομπάμα συμπεριλαμβανομένου) δεν μπήκε στον κόπο να ψελλίσει μια συγγνώμη για τη φρίκη που εξαπολύθηκε ενάντια στους εργαζόμενους, τους φοιτητές και τους φτωχά λαϊκά στρώματα στη Χιλή, παρά το γεγονός ότι οι συνέπειες της δικτατορίας σημαδεύουν τη ζωή τους ακόμη και μέχρι σήμερα.
Μέσα στη μέγγενη της στρατιωτικής δικτατορίας, διεξάχθηκε εκτός των άλλων ένα οικονομικό πείραμα. Οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές, οι ιδιωτικοποιήσεις, η κατάργηση κάθε ελέγχου στη λειτουργία της αγοράς, η εισαγωγή της ιδιωτικής ασφάλισης, δοκιμάστηκαν για πρώτη φορά στη Χιλή αμέσως μετά τη δικτατορία, για να εφαρμοστούν σε ακόμη μεγαλύτερη κλίμακα στις δεκαετίες του ‘80 και του ‘90 και βέβαια για να κάνουν την εμφάνισή τους διεθνώς στη συνέχεια. Τα «παιδιά του Σικάγο», φοιτητές οικονομικών του Μίλτον Φρίντμαν, κατέφθασαν στη χώρα αμέσως μετά το πραξικόπημα, για να εφαρμόσουν με τη σύμφωνη γνώμη του καθεστώτος τις οικονομικές τους θεωρίες, πάνω στις οποίες βασίστηκαν αργότερα οι πολιτικές της Θάτσερ, του Ρήγκαν και άλλων καπιταλιστών ηγετών.
Η δικτατορία του Πινοσέτ ήρθε τρία χρόνια μετά την εκλογική νίκη του Σ. Αλιέντε και της «Λαϊκής Ενότητας» (Λ.Ε.), μιας συμμαχίας ανάμεσα στο Σοσιαλιστικό και το Κομμουνιστικό κόμμα, καθώς και άλλες μικρότερες δυνάμεις της Αριστεράς. Ανοίγοντας ουσιαστικά το δρόμο για επαναστατικές διαδικασίες τόσο στην ίδια τη Χιλή όσο και διεθνώς, η νίκη αυτή σόκαρε σε μεγάλο βαθμό την άρχουσα τάξη και τους ιμπεριαλιστές.
Οι μεταρρυθμίσεις της Λ.Ε.
Μέσα σε λίγες μόνο εβδομάδες από την εκλογή της, η κυβέρνηση της Λ.Ε. προχώρησε σε σημαντικές μεταρρυθμίσεις: δωρεάν σχολικά γεύματα, αυξήσεις στους μισθούς, όπως και οι πρώτες βάσεις της αγροτικής μεταρρύθμισης ήταν μερικές μόνο από αυτές. Μέσα στις επαναστατικές αυτές συνθήκες, τα μεγάλα ορυχεία της χώρας, που στη μεγάλη τους πλειοψηφία ανήκαν σε αμερικάνικες πολυεθνικές άρχισαν να εθνικοποιούνται, ενώ το ίδιο συνέβη με ένα μεγάλο κομμάτι του τραπεζικού συστήματος. Μέχρι και το πραξικόπημα του 1973, πάνω από το 40% της οικονομίας βρισκόταν στον έλεγχο του κράτους.
Από την πρώτη στιγμή, η πλούσια ελίτ και ο στρατός, σε συνεργασία με τον αμερικάνικο ιμπεριαλισμό άρχισαν να σχεδιάζουν την ανατροπή της κυβέρνησης. Αυτό στο οποίο ήλπιζαν, ήταν ότι μια πολιτική αποσταθεροποίησης και οικονομικού σαμποτάζ θα αρκούσε για να εξαφανίσει την απειλή. Ο Αμερικανός πρόεδρος Νίξον έριξε το σύνθημα «Να κάνουμε την οικονομία να ουρλιάζει».
Το εμπορικό εμπάργκο ακολουθήθηκε σύντομα από τρομοκρατικές επιθέσεις του ακροδεξιού σχηματισμού «Πατρίδα και Ελευθερία», χρηματοδοτούμενες από την ίδια την άρχουσα τάξη της χώρας.
Ο ρόλος της εργατικής τάξης
Η εργατική τάξη της Χιλής είχε στη διάθεσή της ισχυρές πολιτικές και κοινωνικές οργανώσεις με μεγάλη ιστορία και παράδοση. Μεταξύ των διαφορετικών κομμάτων και οργανώσεων, αλλά και στο εσωτερικό τους, υπήρχε ζωντανή και ουσιαστική αντιπαράθεση σε σχέση με το πρόγραμμα και τη στρατηγική που έπρεπε να υιοθετηθεί. Σε πολλές περιπτώσεις, οι ηγεσίες αμφισβητούνταν, ή και ανατρέπονταν από τη βάση, ενώ όταν οι παλιές οργανώσεις αποδεικνύονταν ανεπαρκείς, οι εργαζόμενοι έχτιζαν στη θέση τους νέες, ικανότερες να παίξουν το ρόλο της υπεράσπισης των δικαιωμάτων τους στους εργατικούς χώρους και τις τοπικές κοινωνίες, αλλά και της ίδιας της επαναστατικής διαδικασίας που βρισκόταν σε εξέλιξη.
Ο χαρακτήρας της επαναστατικής αυτής διαδικασίας, κάτω από την ηγεσία της Λ.Ε., η εκλογή ενός «μαρξιστή» προέδρου (όπως δήλωνε ο ίδιος) στην κυβέρνηση, ήταν στοιχεία που ενθουσίασαν την εργατική τάξη διεθνώς, ανοίγοντας ταυτόχρονα τη συζήτηση για το πως μπορούν οι κοινωνίες να φτάσουν στο σοσιαλισμό, για το ρόλο του κράτους, κλπ.
Κάθε απόπειρα επίθεσης στην κυβέρνηση είχε σαν αποτέλεσμα την ακόμη μεγαλύτερη ριζοσπαστικοποίηση των εργαζομένων, της νεολαίας και των καταπιεσμένων κομματιών της κοινωνίας. Για παράδειγμα, το λοκ αουτ των εργοδοτών το 1972 (οργανωμένο από τους ιδιοκτήτες φορτηγών) είχε σαν αποτέλεσμα να δημιουργηθούν άμεσα εργατικές επιτροπές στα βιομηχανικά προάστια, γνωστές και ως «cordones industriales». Οι επιτροπές αυτές (με εκλεγμένους αντιπροσώπους από τους εργατικούς χώρους) άρχισαν σύντομα να συντονίζονται μεταξύ τους, τόσο σε τοπικό, όσο και σε εθνικό επίπεδο. Παράλληλα, προκειμένου να αντιμετωπιστεί η έλλειψη βασικών αγαθών εξαιτίας της «απεργίας» των αφεντικών και το σαμποτάζ στις μεταφορές, δημιουργήθηκαν αντίστοιχες επιτροπές, υπεύθυνες για τον ανεφοδιασμό τροφίμων στις γειτονιές. Όλες αυτές οι επιτροπές σταδιακά άρχισαν να παίζουν κεντρικό ρόλο στην υπεράσπιση της επαναστατικής διαδικασίας συνολικά.
Σαν απάντηση στις φασιστικές επιθέσεις της ακροδεξιάς οργάνωσης «Πατρίδα και Ελευθερία» με την ανοχή της αστυνομίας και του στρατού, οι εργαζόμενοι οργάνωσαν ομάδες αυτοάμυνας. Από τη μια μεριά, οι εξελίξεις αυτές τρομοκρατούσαν την εγχώρια αστική τάξη και τον ιμπεριαλισμό. Από την άλλη, η εργατική τάξη και η νεολαία, πολύ πιο αριστερά τοποθετημένες από την κυβέρνηση, την ανάγκαζαν να παίρνει πιο ριζοσπαστικά μέτρα.
Γρήγορα οι εξελίξεις αυτές μεταφέρθηκαν στην ύπαιθρο, όπου οι εργάτες γης κατέλαβαν αγροτικές εκτάσεις αρχίζοντας να εφαρμόζουν ένα πρόγραμμα αγροτικής μεταρρύθμισης, που έφτασε συνολικά στην αναδιανομή πάνω από 40 εκ. στρεμμάτων.
Σχεδιάζοντας το πραξικόπημα
Σε συνεργασία με τον αμερικάνικο ιμπεριαλισμό, η άρχουσα τάξη της Χιλής άρχισε από νωρίς να σχεδιάζει το πραξικόπημα, αφού κατάλαβαν ότι δε θα μπορούσαν να ανατρέψουν την κυβέρνηση Αλιέντε μέσα από κοινοβουλευτικές διαδικασίες, ενώ η ριζοσπαστικοποίηση της κοινωνίας αυξανόταν διαρκώς. Παρόλα αυτά, σε όλη τη διάρκεια της διακυβέρνησης της Λ.Ε., τόσο το Κομμουνιστικό, όσο και το Σοσιαλιστικό Κόμμα προσπαθούσαν να συγκρατήσουν την επαναστατική διαδικασία, λέγοντας ότι τα προοδευτικά κομμάτια της αστικής τάξης δεν θα έπρεπε να αποξενωθούν και υπερασπίζονταν το «συνταγματικό ρόλο» των ενόπλων δυνάμεων.
Την ίδια ώρα οι δυνάμεις της αντίδρασης προετοίμαζαν με κάθε λεπτομέρεια τα σχέδιά τους. Ο Χ. Κίσινγκερ, υπουργός εξωτερικών των ΗΠΑ, «εξηγούσε» στον επικεφαλής της CIA στο Σαντιάγο, ότι: «Η πολιτική μας είναι να ανατραπεί ο Αλιέντε με πραξικόπημα».
Τον Ιούνη του ‘73, τμήματα του στρατού κινήθηκαν εναντίον της κυβέρνησης, χωρίς ιδιαίτερο σχέδιο και προετοιμασία. Η απόπειρα, που ονομάστηκε Tancazo, καταστάληκε από το μεγαλύτερο τμήμα του στρατού που εξακολουθούσε να ελέγχει η κυβέρνηση. Το Tancazo λειτούργησε στην πραγματικότητα εναντίον των επίδοξων πραξικοπηματιών, αφού προκάλεσε ακόμη μεγαλύτερη οργή και ριζοσπαστικοποίηση της κοινωνίας. Αμέσως μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα, ανακοινώθηκε από την κυβέρνηση ένα νέο σχέδιο μαζικών εθνικοποιήσεων.
Ωστόσο, παρά τη σαφή απόδειξη των προθέσεων της αντίδρασης, ούτε ο Αλιέντε, ούτε οι ηγέτες των άλλων κομμάτων στην Λ.Ε. πήραν οποιεσδήποτε πρωτοβουλίες που θα θωράκιζαν τη δημοκρατία. Παρά τη συνεχώς εντεινόμενη διάθεση και μαζικά αιτήματα των εργαζομένων να εξοπλιστούν για να υπερασπιστούν την κυβέρνηση, το αίτημα δεν έγινε αποδεκτό, ενώ ταυτόχρονα δεν έγινε καμία προσπάθεια να ενισχυθεί η υποστήριξη προς την κυβέρνηση και τις μεταρρυθμίσεις, στη βάση του στρατού, μέσα δηλαδή στους απλούς φαντάρους. Ο ίδιος ο Αλιέντε δήλωνε την αποφασιστικότητά του να αποφευχθεί ο εμφύλιος, ενώ θεωρούσε ότι μια σταδιακή εφαρμογή μεταρρυθμίσεων θα οδηγούσε τελικά στο σοσιαλισμό. Στην πραγματικότητα, αυτή ακριβώς η θεωρία των σταδιακών αλλαγών, επέτρεψε στην άρχουσα τάξη να προετοιμαστεί για να ξαναχτυπήσει, με αποτέλεσμα το εργατικό κίνημα της χώρας να πνιγεί στο αίμα.
Συνταγματική συμφωνία
Από την πρώτη στιγμή, ο Αλιέντε έβαλε τις βάσεις της ήττας του, υπογράφοντας μια «συνταγματική συμφωνία», στην οποία εγγυήθηκε να μην ακουμπήσει το στρατό.
Με αυτό τον τρόπο άφησε άθικτη την εξουσία των στρατηγών, ακολουθώντας μάλιστα μια «κατευναστική» πολιτική απέναντί τους. Στα πλαίσια αυτής της πολιτικής «καθησυχασμού» του στρατού και της άρχουσας τάξης, συμπεριέλαβε στην κυβέρνηση τρεις στρατηγούς, ανάμεσα στους οποίους και τον μετέπειτα δικτάτορα Αουγκούστο Πινοσέτ.
Επιπλέον, στις περιπτώσεις στις οποίες η βάση του στρατού, οι απλοί φαντάροι, προσπάθησαν να υπερασπιστούν την κυβέρνηση και να αποτρέψουν τη δικτατορία, η ίδια η συμφωνία που είχε υπογράψει ο Αλιέντε, τον «υποχρέωνε» να παίρνει σκανδαλωδώς το μέρος της στρατιωτικής ηγεσίας, που προετοιμαζόταν για το πραξικόπημα.
Τον Αύγουστο του 1973, 100 ναύτες συνελήφθησαν κατηγορούμενοι για «παραμέληση των στρατιωτικών τους καθηκόντων». Αυτό που είχε συμβεί στην πραγματικότητα, είναι ότι αποκάλυψαν τα σχέδια για το πραξικόπημα που προετοιμαζόταν, και δήλωσαν δημόσια ότι θα προσπαθούσαν να το αποτρέψουν. Αντί να τους υπερασπιστεί, η κυβέρνηση του Αλιέντε υποστήριξε τη στρατιωτική ιεραρχία που τους συνέλαβε και τους βασάνισε.
Δυο μόλις μέρες πριν το πραξικόπημα, πάνω από ένα εκατομμύριο άνθρωποι διαδήλωναν μπροστά από το προεδρικό μέγαρο απαιτώντας από την κυβέρνηση να τους εξοπλίσει προκειμένου να υπερασπιστούν τις κατακτήσεις τους από το πραξικόπημα που έβλεπαν πως προετοιμαζόταν. Η κυβέρνηση του Αλιέντε τους αγνόησε.
Το πραξικόπημα
Δύο μέρες μετά, ναυτικές δυνάμεις τόσο της Χιλής, όσο και των ΗΠΑ, έκαναν κοινές ασκήσεις στις ακτές της χώρας, προετοιμάζοντας το τελικό χτύπημα. Τη μέρα του πραξικοπήματος, η εργατική συνομοσπονδία, CUT, έδωσε οδηγίες στους εργαζόμενους να συγκεντρωθούν στα εργοστάσια και να περιμένουν οδηγίες. Η κίνηση αυτή αποδείχτηκε μοιραίο λάθος, αφού στην πραγματικότητα, το μόνο που θα μπορούσε να έχει αποτρέψει τη δικτατορία, θα ήταν μια μαζική, ένοπλη διαδήλωση των εργαζομένων, που θα καλούσε τη βάση του στρατού να ενωθεί μαζί της. Αντί γι’ αυτό, οι εργάτες έμειναν απομονωμένοι στα εργοστάσια, περιμένοντας μέχρι να επιβληθεί ο στρατός.
Το μοντέλο της Χιλής
Η οικονομία της Χιλής (με τα ακραία νεοφιλελεύθερα πειράματα που εφαρμόστηκαν κατά τη διάρκεια της δικτατορίας) αποτέλεσε μοντέλο για τις κυβερνήσεις της Λατινικής Αμερικής, αλλά και διεθνώς. Οι ψηλοί ρυθμοί ανάπτυξης (5,5% το χρόνο) χρησιμοποιήθηκαν ως δικαιολογία για τη συνέχιση των ακραίων αυτών πολιτικών που εγκαινίασε το καθεστώς Πινοσέτ. Η ανάπτυξη βασίστηκε στη συνεχώς αυξανόμενη τιμή του χαλκού, η παραγωγή του οποίου αντιστοιχεί περίπου στο 15% του ΑΕΠ της χώρας, και στις εξαγωγές ξυλείας, κρασιού και αγροτικών προϊόντων.
Ταυτόχρονα όμως με τους υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, η Χιλή μετατράπηκε γρήγορα σε μια από τις χώρες με τη μεγαλύτερη ανισότητα σε όλη τη Λατινική Αμερική, διατηρώντας σταθερά, όλα τα τελευταία χρόνια, μια θέση στην πρώτη τριάδα της ηπείρου. Αυτό έχει οδηγήσει την κοινωνία σε μια εκρηκτική κατάσταση, που γίνεται όλο και εντονότερη, με πιο πρόσφατο χαρακτηριστικό παράδειγμα το συγκλονιστικό αγώνα των φοιτητών και της νεολαίας τους τελευταίους μήνες. Ταυτόχρονα, η κοινωνία νιώθει εντελώς αποξενωμένη από τα μεγάλα πολιτικά κόμματα, που σε οικονομικό επίπεδο συνεχίζουν την εφαρμογή των πολιτικών της δικτατορίας.
Παρά την αποξένωση αυτή προς το πολιτικό σύστημα και την έλλειψη μιας μαζικής, μαχητικής εναλλακτικής, που θα παλεύει πραγματικά για τα συμφέροντα της κοινωνίας και θα είναι διατεθειμένη να δώσει τη μάχη μέχρι το τέλος, σήμερα, νέοι ταξικοί αγώνες βρίσκονται στα σπάργανα στη Χιλή. Τα συμπεράσματα της πρώτης 11ης Σεπτέμβρη και η αιματηρή ήττα του κινήματος, μπορούν να βοηθήσουν τη νέα γενιά να δώσει με αξιώσεις τους αγώνες του επόμενου διαστήματος, που δε μπορούν να σταματήσουν πουθενά αλλού, από την τελική ανατροπή του καπιταλιστικού συστήματος, στη Χιλή και διεθνώς.
