Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας, παρουσιάζουμε το βιβλίο του Εδουάρδο Γκαλεάνο «Γυναίκες» (Εκδόσεις ΠΑΠΥΡΟΣ, Δεκέμβριος 2015). Πρόκειται για το «κύκνειο άσμα» του σπουδαίου Ουρουγουανού, ένας μοναδικός φόρος τιμής στη συμβολή των γυναικών στο παγκόσμιο γίγνεσθαι και στο διαχρονικό αγώνα τους ενάντια στην καταπίεση και την ανισότητα.
«Χορεύοντας βγήκε από την κοιλιά της μητέρας της, χορεύοντας διέσχισε τα βάσανα και τη φρίκη μέχρι να φτάσει έως εδώ που έπρεπε να φτάσει, γι’ αυτό και τώρα δεν τη σταματά κανείς.»
Ε. Γκαλεάνο
Εδουάρδο Γκαλεάνο: ένας ποιητής της ιστορικής μνήμης
Ο Εδουάρδο Γκαλεάνο γεννήθηκε το 1940 στο Μοντεβιδέο. Πολιτικοποιήθηκε σε πολύ μικρή ηλικία και ασχολήθηκε αρχικά με τη δημοσιογραφία και αργότερα και με την συγγραφή. Στο πραξικόπημα του 1973 φυλακίστηκε, και στη συνέχεια κατέφυγε στην Αργεντινή και μετέπειτα στην Ισπανία, όπου έζησε εξόριστος για πάνω από 10 χρόνια. Το βιβλίο του «Οι ανοιχτές φλέβες της Λατινικής Αμερικής», ένα από τα σπουδαιότερα έργα του, λογοκρίθηκε όχι μόνο από το δικτατορικό καθεστώς της χώρας του, αλλά και από τις δικτατορίες της Αργεντινής και της Χιλής. Επέστρεψε στην Ουρουγουάη μετά την πτώση της δικτατορίας, το 1985, όπου έζησε μέχρι το θάνατό του το 2015.
Υπήρξε αδιαμφισβήτητα ένας από τους σημαντικότερους Λατινοαμερικάνους συγγραφείς του 20ου αιώνα. Το έργο του έχει μεταφραστεί σε 20 γλώσσες, μεταξύ των οποίων και τα ελληνικά. Η γραφή του δεν μπορεί να καταταχθεί σε ένα συγκεκριμένο είδος και αυτό είναι που την κάνει τόσο συναρπαστική: συνδυάζει το μυθιστόρημα, την ποιητική πρόζα, την πολιτική ανάλυση, την ιστορική αφήγηση, τη δημοσιογραφία. Ο ίδιος αρνούνταν ότι είναι ιστορικός, πάντα έλεγε ότι είναι «συγγραφέας της μνήμης». Αυτή τη μνήμη κατάφερε να διασώσει, για να μας διηγηθεί καταρχάς την ιστορία της ηπείρου του, αλλά και συνολικά την ιστορία των καταπιεσμένων ενός κόσμου που είναι φτιαγμένος ανάποδα.
Ένας ύστατος φόρος τιμής στη Γυναίκα
Η γυναίκα είχε πάντα εξέχουσα θέση στις δημιουργίες του Εδουάρδο Γκαλεάνο και τελικά έμελλε να κλείσει το συγγραφικό του έργο με ένα φόρο τιμής σε αυτήν. Οι «Γυναίκες» είναι το τελευταίο βιβλίο του που εκδόθηκε το 2015, χωρίς δυστυχώς ο ίδιος να το δει ποτέ τυπωμένο, μιας και πέθανε λίγους μήνες νωρίτερα. Ευτυχώς όμως πρόλαβε να ετοιμάσει αυτή τη σπουδαία ανθολογία, με κείμενα που επέλεξε και επεξεργάστηκε από προηγούμενα έργα του, κάποια εκ των οποίων χρονολογούνται ήδη από το 1973. [1]
Μέσα στις σελίδες του βιβλίου παρελαύνουν γυναίκες και κορίτσια απ’ όλο τον κόσμο και όλες τις εποχές. Μαθαίνουμε για τις ιδέες και τα επιτεύγματα σπουδαίων διάσημων γυναικών, αλλά και για τις ζωές λιγότερο γνωστών γυναικών, αυτών που «έζησαν σιωπηλά και πέρασαν στη λησμονιά», για την εργασία, τα βάσανα, τα όνειρα, τους έρωτες τους. Γυναίκες που –η καθεμιά με τον τρόπο της– αμφισβήτησαν τον κόσμο που τους επιβλήθηκε και συνέβαλαν στη μάχη για ισότητα και στον διαχρονικό αγώνα ενάντια στη φυλετική και καθεστωτική καταπίεση.
«Τι θα συνέβαινε αν μια γυναίκα ξυπνούσε ένα πρωί μεταμορφωμένη σε άνδρα; Και αν η οικογένεια δεν ήταν το πεδίο ασκήσεων όπου το αγόρι μαθαίνει να διατάζει, και το κορίτσι να υπακούει; Και αν υπήρχαν παιδικοί σταθμοί; Και αν ο σύζυγος συμμετείχε στην καθαριότητα του σπιτιού και στην κουζίνα; … Και αν οι ρήτορες και οι εφημερίδες έλεγαν την αλήθεια; Και αν κανένας δεν ήταν ιδιοκτησία κανενός;».
Τέτοιου είδους ερωτήματα απασχολούν τις πρωταγωνίστριες του βιβλίου και μαζί μ’ αυτές και τον ίδιο το συγγραφέα, που με την πένα του αναμοχλεύει τις ρίζες του σεξισμού, αναδεικνύει τις πολλαπλές πτυχές της φυλετικής καταπίεσης και παρουσιάζει την οπισθοδρομική αντίληψη που έχει το κατεστημένο για τη γυναίκα εδώ και αιώνες.
Τα φρόνιμα κορίτσια που «δεν ενοχλούν κανέναν»
Διάφορες ενότητες του βιβλίου καταπιάνονται με το πώς αντιμετωπιζόταν πάντα η γυναίκα από το status quo κάθε εποχής, από τους επίσημους θεσμούς, αλλά και πώς παρουσιαζόταν από τις παραδόσεις και τη λαϊκή μυθολογία.
«Δεν υπάρχει πολιτισμική παράδοση που να μην δικαιολογεί τους άντρες στο μονοπώλιο των όπλων και του λόγου, δεν υπάρχει λαϊκή παράδοση που να μην αντιμετωπίζει με περιφρόνηση τη γυναίκα, ή να μην την καταγγέλλει ως επικίνδυνη. Οι παροιμίες που μεταφέρονται από γενιά σε γενιά μας μαθαίνουν ότι η γυναίκα και το ψέμα γεννήθηκαν την ίδια μέρα και ότι ο λόγος της γυναίκας δεν αξίζει δεκάρα… … Και αυτό συμβαίνει από αμνημονεύτων χρόνων» λέει ο Γκαλεάνο.
Αλλά και το επίσημο κράτος και η νομοθεσία δεν επεφύλασσαν καλύτερη μεταχείριση στη γυναίκα: «Στις 18 Οκτωβρίου 1929 η νομοθεσία αναγνώρισε, για πρώτη φορά, ότι οι γυναίκες του Καναδά είναι άτομα. Μέχρι τότε οι ίδιες θεωρούσαν μεν τους εαυτούς τους άτομα, αλλά όχι οι νόμοι», διαβάζουμε σε ένα απόσπασμα του βιβλίου.
Την ίδια στιγμή ο κόσμος αυτός επιβραβεύει και αποδέχεται μόνο τις γυναίκες που παραμένουν πειθήνιες και σιωπηλές, μια παρωχημένη αντίληψη που εξακολουθεί να αποτελεί τον πυρήνα της κουλτούρας και της εκπαίδευσης στην κοινωνία μέχρι και σήμερα. Μας το θυμίζει ο συγγραφέας με μια μικρή, αλλά χαρακτηριστική ιστορία του:
«Πώς να καλλιεργείς τον τρόμο · Υπόδειγμα καλού κοριτσιού: “Ένα κορίτσι παίζει με δύο κούκλες και τις μαλώνει για να κάθονται φρόνιμες. Μοιάζει και η ίδια με κούκλα, όχι μόνο επειδή είναι όμορφο και καλό κορίτσι, αλλά κι επειδή δεν ενοχλεί κανέναν.” (Από το βιβλίο Αδελάντε του Χ. Χ. Φιγκέιρα, που μέχρι πριν από λίγα χρόνια ήταν το αναγνωστικό στα σχολεία της Ουρουγουάης).»
«Το αίμα που λεκιάζει είναι το αίμα του πολέμου και όχι της περιόδου»
Ο Γκαλεάνο αφιερώνει επίσης κάμποσες από τις ιστορίες του για να μας αφηγηθεί πώς παρουσιάζεται η γυναίκα ανά τους αιώνες μέσα από τη θρησκεία, με έμφαση κυρίως στον Καθολικισμό και την Ιερά Εξέταση. Μια προσέγγιση ξεκάθαρα μισογυνική, σύμφωνα με την οποία η γυναίκα θεωρείται υπεύθυνη για όλα τα δεινά και τις αμαρτίες της ανθρωπότητας, και αντιμετωπίζεται από βιολογικά κατώτερη ή μάγισσα, μέχρι και ως ο διάβολος προσωποποιημένος.
Άλλες αφηγήσεις μας θυμίζουν πως οι γυναίκες θεωρούνταν πάντα από τη θρησκεία βρώμικες και μιαρές, αν και όπως λέει και μια ηρωίδα του βιβλίου «το αίμα που λεκιάζει είναι το αίμα του πολέμου και όχι της περιόδου». Και βέβαια εξιστορείται πως όλα αυτά συνοδεύονταν πάντα από τη τυραννική θρησκευτική διδαχή ότι μια γυναίκα δεν πρέπει να μιλάει ή να σκέφτεται, αλλά υποχρεούται να υπακούει πιστά τον άντρα.
«Αν είχε γράψει η Εύα τη Γένεση, πώς θα ήταν άραγε η πρώτη νύχτα έρωτα του ανθρώπινου γένους;», αναρωτιέται ο Γκαλεάνο. «Η Εύα θα άρχιζε δηλώνοντας πως δεν έχει γεννηθεί από κανένα παΐδι, ότι δεν γνώριζε κανέναν όφι, ότι δεν προσέφερε μήλα σε κανένα, και ότι ο Θεός δεν της είπε ποτέ ότι θα κοιλοπονάει στη γέννα, κι ότι ο άντρας θα είναι το αφεντικό».
Η σφραγίδα της ιδιοκτησίας στη ζωή και το σώμα της γυναίκας
Παράλληλα ο Γκαλεάνο κάνει ένα πέρασμα από τις πολλές και διαφορετικές εκφάνσεις της γυναικείας καταπίεσης, με ιστορίες που καταπιάνονται με την οικιακή εργασία, την πορνεία, το δικαίωμα στην έκτρωση. Στέκεται στην εγκληματική και απάνθρωπη πρακτική της κλειτοριδεκτομής, που έχει οδηγήσει στο να υπάρχουν σήμερα δεκάδες εκατομμύρια γυναίκες στον πλανήτη με ακρωτηριασμένα γεννητικά όργανα. Όπως λέει και ο συγγραφέας «Ο φθόνος και ο πανικός μπροστά στην ηδονή της γυναίκας δεν είναι κάτι καινούργιο» ·η ευχαρίστηση ήταν ανέκαθεν μια αντρική υπόθεση, ενώ η γυναικεία απόλαυση παρέμενε πάντα απαγορευμένη.
Επίσης ο Γκαλεάνο και οι ηρωίδες του μας μιλούν για την έμφυλη βία, την ενδοοικογενειακή κακοποίηση, τους ξυλοδαρμούς, τους βιασμούς.
«“Κοιμόμαστε”, λέει μια εργάτρια από τη συνοικία Κασαβαλιέ του Μοντεβιδέο. “Κάποιος πρίγκιπας μας φιλά και μας αποκοιμίζει. Όταν ξυπνάμε, ο πρίγκιπας μας σπάει στο ξύλο”», ενώ λίγο παρακάτω διαβάζουμε: «Ο βιασμός χαράζει με καυτή σφραγίδα το σημάδι ιδιοκτησίας πάνω στα καπούλια του θύματος, κι αυτή είναι η πιο βάναυση έκφραση εξουσίας φαλλικού χαρακτήρα από όσες κατά καιρούς έχουν εκφραστεί με βέλος, σπαθί, τουφέκι, κανόνι, πύραυλο ή άλλης μορφής στύση… …Μια Μεξικάνα λέει: “Δεν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο να σε βιάσει ένας άνδρας και να σε πατήσει ένα αμάξι. Μόνο που ο άντρας σε ρωτάει μετά αν σου άρεσε”.»
«Η γυναίκα είναι για να παράγει γάλα και δάκρυα, όχι ιδέες»
Μέσα από τις ιστορίες του ο Γκαλεάνο μας παρουσιάζει και πολλές εμβληματικές γυναίκες που διέπρεψαν στις τέχνες, οι περισσότερες από αυτές σε καιρούς που στη γυναίκα επιτρεπόταν μόνο «να παράγει γάλα και δάκρυα, όχι ιδέες». Μεταξύ άλλων, μας συστήνει την Αργεντίνα ποιήτρια Αλφοσίνα Στόρνι, που τάραξε τα νερά των αρχών του 20ου αιώνα με τα ποιήματά της ενάντια στη γυναικεία καταπίεση. Την Αμερικανίδα συγγραφέα Σάρλοτ Γκίλμαν, σπουδαία φεμινίστρια της εποχής της, που πολεμήθηκε για τις πρωτοπόρες ιδέες της. Την Μεξικάνα ζωγράφο Φρίντα Κάλο, που ξεχώρισε όσο λίγες καλλιτέχνιδες του αιώνα της για το έργο της και την τόλμη της για ελευθερία. Τη Χιλιανή τραγουδίστρια και μουσικό Βιολέτα Πάρα, που συνέδεσε τη φωνή της με τα κοινωνικά και πολιτικά κινήματα της χώρας της. Την Αμερικανίδα μαύρη βασίλισσα των μπλουζ Μπέσι Σμιθ, που τραγούδησε στις φτωχογειτονιές του Αμερικάνικου Νότου ενάντια στο ρατσισμό και τη γυναικεία καταπίεση.
Παράλληλα, ο Γκαλεάνο μας διηγείται τα επιτεύγματα μιας σειράς γυναικών που κατάφεραν σε πολύ δύσκολες εποχές να διαπρέψουν σε τομείς μέχρι τότε αυστηρά ανδροκρατούμενους, όπως η δημοσιογραφία, η εκπαίδευση ή οι επιστήμες, συχνά αλλάζοντας το όνομά τους –ή ακόμα και το παρουσιαστικό τους– σε αντρικό, προκειμένου να μπορέσουν να συνεχίσουν το έργο τους.
Οι φλογερές γυναίκες των κινημάτων
Από τις αφηγήσεις του Γκαλεάνο δε θα μπορούσαν να λείπουν οι γυναίκες που συμμετείχαν και πρωτοστάτησαν σε εξεγέρσεις, απεργίες, επαναστάσεις. Γυναίκες που συχνά οδηγήθηκαν στο εκτελεστικό απόσπασμα, τη γκιλοτίνα ή την πυρά για τις ιδέες και τη δράση τους. Ο συγγραφέας μας παρουσιάζει τη Μανουέλα Λεόν, μία αμόρφωτη Ινδιάνα που εκτελέστηκε το 1872 κατόπιν διαταγής του προέδρου του Εκουαδόρ, γιατί ξεσήκωνε ολόκληρα χωριά και επαρχίες Ινδιάνων ενάντια στην φορολογική αφαίμαξη και την εργασιακή σκλαβιά τους. Τη Ρόζα Λούξεμπουργκ, που δολοφονήθηκε το 1919 στο Βερολίνο για τις επαναστατικές ιδέες της και τη συμμετοχή της στη Γερμανική επανάσταση. Την Όλγα Μπενάριο-Πρέστες, Γερμανοεβραία κομμουνίστρια που συμμετείχε στην εξέγερση κατά του δικτάτορα Βάργκας στη Βραζιλία και δολοφονήθηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης των ναζί το 1942. Την Αλεξάνδρα Κολλοντάι, Ρωσίδα Μπολσεβίκα που αγωνίστηκε για τη χειραφέτηση των γυναικών και τη βελτίωση της ζωής τους στην επαναστατημένη Ρωσία.
Γνωρίζουμε τις πέντε γυναίκες των εργατών στα ορυχεία κασσίτερου στο Κατάβι της Βολιβίας, που το 1978 έριξαν τη στρατιωτική δικτατορία του Ούγκο Μπανσέρ ξεκινώντας απεργία πείνας. Τις γυναίκες της Παρισινής Κομμούνας, αυτές που «ο εχθρός αποκαλούσε pétroleuses, δηλαδή φλογοβόλες, εκείνες τις φλογερές γυναίκες που απαιτούσαν τα δικαιώματα που αρνιόταν να τους δώσει η κοινωνία, η οποία όμως απαιτούσε τόσα πολλά από αυτές».
Τις αγωνίστριες της μεξικάνικης επανάστασης, τόσο τις επώνυμες που πρωτοστάτησαν στον ένοπλο αγώνα δίπλα στον Ζαπάτα και τον Βίγια, όσο και τις άγνωστες, αυτές που στις μάχες «κουβαλούσαν το μωρό στο στήθος και τα κατσαρολικά στην πλάτη… …κι όταν έπεφτε ο άντρας, έπιαναν εκείνες το όπλο».
Τις Μητέρες της Πλατείας Μαΐου, τις Αργεντινές μητέρες των εξαφανισμένων που δολοφόνησε η δικτατορία του Βιδέλα, και οι οποίες μάχονται ακούραστα επί δεκαετίες για την αλήθεια και τη δικαίωση «στεγνές από το κλάμα, απελπισμένες από την αναμονή για τα παιδιά που είχαν και που δεν έχουν πια».
στο Μοντεβιδέο, Απρίλης 2013.
Σώζοντας τη μνήμη του μέλλοντος
Μέσα από τις σκέψεις και τις ζωές των πρωταγωνιστριών του και τα θέματα που επιλέγει να αναδείξει, ο Γκαλεάνο σκιαγραφεί με το χαρακτηριστικό, ιδιαίτερο ύφος του το πορτραίτο ενός κόσμου που κουβαλά στις πλάτες του αιώνες φυλετικής καταπίεσης και ανισότητας. Απέναντι σε ένα τέτοιο σύστημα που συνεχώς υποτιμά, κακοποιεί και φιμώνει τη γυναίκα, οι απείθαρχες ηρωίδες του βιβλίου πετυχαίνουν μικρές ή μεγάλες νίκες: κάνουν το επάγγελμα που επιθυμούν, διαλέγουν να ζήσουν με αυτόν ή αυτήν που ερωτεύτηκαν, εκφράζονται μέσα από την τέχνη τους, εμπνέουν κοινωνίες και κινήματα, καθοδηγούν εξεγέρσεις, ονειρεύονται, ζουν και πεθαίνουν περήφανες.
Καθεμία από τις σύντομες ιστορίες του βιβλίου αποτελεί μια μικρή γροθιά στην καθεστωτική ιστορική αφήγηση, που θέλει η ζωή και τα έργα αυτών των γυναικών –αλλά και συνολικά τα συλλογικά επιτεύγματα των γυναικών– να περάσουν στη λήθη του χρόνου. Ο Γκαλεάνο όμως τους δίνει φωνή, πάντα με σεβασμό και τρυφερότητα. Εξάλλου αισθάνεται ότι δεν έχει άλλη επιλογή από το να κρατήσει ζωντανές με τη γραφή του τις ιδέες και τις πράξεις τους:
«Δεν με παίρνει ο ύπνος. Μια γυναίκα διασχίζει διαρκώς τα βλέφαρά μου. Αν μπορούσα, θα της έλεγα να φύγει, όμως μια γυναίκα διασχίζει συνεχώς το λαρύγγι μου», μας εκμυστηρεύεται στο βιβλίο.
Το σημαντικότερο όμως, είναι ότι ο Γκαλεάνο δεν μας αφηγείται το παρελθόν απλά για να το διασώσει, αλλά και για να θέσει τις βάσεις για το χτίσιμο του μέλλοντος. Γιατί φωτίζει με τις αφηγήσεις του κάθε μικρή πράξη ανυπακοής, που είναι τελικά ένα σημαντικό λιθαράκι στη μεγάλη μάχη ενάντια στην υποταγή. Γιατί μας επισημαίνει πως ο αγώνας ενάντια στην αδικία είναι νομοτελειακός και παγκόσμιος, και υπήρχε από πάντα · είναι τελικά τόσο παλιός όσο και η ίδια η αδικία. Μα πάνω απ’ όλα, γιατί μας θυμίζει πως ακόμη και στις πιο δύσκολες εποχές, κάτω από τις πιο αντίξοες και σκληρές συνθήκες, κάποιες δεν σιώπησαν, κάποιες αντιστάθηκαν, κάποιες έσπασαν τα δεσμά.
Όσο λοιπόν η ανισότητα και η καταπίεση δυναστεύουν τις ζωές μας, η ιστορία θα επαναλαμβάνεται. Με μικρές και μεγάλες καθημερινές πράξεις αντίστασης · με τις γυναίκες και τα κινήματα της εποχής μας, που με ορμή και θάρρος δίνουν ξανά τον αγώνα για ισότητα και ελευθερία.
Άλλωστε, όπως έλεγε και ο Εδουάρδο Γκαλεάνο:
«Η ιστορία ποτέ δε λέει αντίο. Η ιστορία λέει εις το επανιδείν».
