Η περιοχή των Βαλκανίων δεν έχει ονομαστεί τυχαία «μπαρουταποθήκη της Ευρώπης». Εδώ και δεκαετίες έχει κατά κόρον, και με πολλές θλιβερές επαναλήψεις, συνταραχθεί από έξαρση εθνικιστικών κινημάτων και βίαιες συγκρούσεις, που υποδαυλίστηκαν από τις κυρίαρχες τάξεις και τις «μεγάλες δυνάμεις». Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις οι λαοί των Βαλκανίων έχουν πληρώσει ένα μεγάλο φόρο αίματος.
Από την πλευρά του εθνικισμού, οποιασδήποτε απόχρωσης, το έθνη-κράτη παρουσιάζονται σχεδόν σαν φυσικά φαινόμενα, σαν ένας φυσικός διαχωρισμός των ανθρώπων που υπήρχε ανέκαθεν. Η ιστορική εμπειρία ωστόσο δείχνει πως τα έθνη-κράτη γεννήθηκαν μέσα από πολέμους και συγκρούσεις, που σε πολλές περιπτώσεις περιείχαν μαζικές σφαγές, μετακινήσεις πληθυσμών και εθνικές εκκαθαρίσεις.
Αυτό είναι και το πρίσμα μέσα από το οποίο θα πρέπει να ιδωθεί και το συγκεκριμένο «Μακεδονικό ζήτημα» που μας απασχολεί αυτές τις μέρες.
Μια, δυο, πολλές Μακεδονίες
Όταν αναφερόμαστε στην περιοχή της Μακεδονίας, αναφερόμαστε σε μια περιοχή, της οποίας τα όρια για πολλά χρόνια δεν ήταν ξεκάθαρα. Πρόκειται για μια περιοχή, η οποία κατά το πέρασμα των αιώνων δεν είχε σταθερή υπόσταση. Απέκτησε σύνορα μόνο μετά το πέρας των Βαλκανικών Πολέμων του 1912-1913 σύνορα όμως τα οποία δεν ενοποίησαν την περιοχή της αρχαίας Μακεδονίας αλλά την τριχοτόμησαν: ανάμεσα στην Ελλάδα, τη Γιουγκοσλαβία και τη Βουλγαρία.
Η περιοχή αποτέλεσε μέρος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Διαφορετικά όρια για τη Μακεδονία βρίσκουμε στον Όμηρο, διαφορετικά επί Περδίκα, διαφορετικά επί Φιλίππου και διαφορετικά βρίσκουμε στο τέλος των Βαλκανικών Πολέμων, όπου η Μακεδονία χωρίστηκε στο ελληνικό κομμάτι (50%), στη σημερινή πΓΔΜ (40%) και Βουλγαρία (10%).
Η γεωγραφική περιοχή που λέγεται Μακεδονία λοιπόν, εκτείνεται και πέραν του εδάφους του ελληνικού κράτους. Στην περιοχή αυτή έζησαν διάφορα φύλα και και λαοί στο διάβα των αιώνων, λαοί που έχουν συνδέσει την ιστορία τους με την γεωγραφική περιοχή της Μακεδονίας.
Η παρακάτω αναφορά του «εθνικού ιστοριογράφου» Παπαρηγόπουλου για τα όρια της Μακεδονίας είναι διαφωτιστική. Στις 12 Δεκεμβρίου 1884, ο υπουργός Εξωτερικών Α. Κοντόσταυλος ζητά από τον Παπαρρηγόπουλο να υποστηρίξει με ιστορικά επιχειρήματα ότι τα γεωγραφικά όρια της «κυρίως Μακεδονίας» είναι όσο το δυνατό «συμπίπτοντα» με το τμήμα εκείνο, το οποίο μπορεί να διεκδικηθεί με κάποιες αξιώσεις από την Ελλάδα. Ο Παπαρρηγόπουλος απαντά στον τότε υπουργό πως «τα ιστορικά διδόμενα καθιστώσι δυστυχώς αδύνατον την απόδειξιν» και εξηγεί πως η αρχαία Μακεδονία πριν από τον Φίλιππο περιοριζόταν μεταξύ Γρεβενών και της πόλης Bitola της ΠΓΔΜ, χωρίς να φτάνει μέχρι τις ακτές του Αιγαίου. Στα χρόνια δε του Φιλίππου, «επεκτάθη διά μιάς» μέχρι τη Θράκη και τα σημερινά βόρεια σύνορα της ΠΓΔΜ. Άρα ή θα πρέπει να πούμε πως στην Μακεδονία δεν συμπεριλαμβάνεται η Θεσσαλονίκη ή θα πρέπει να αναγνωρίσουμε πως υπάρχουν πολλές περιοχές που αποτελούσαν μακεδονικά εδάφη, με διαφορετική πληθυσμιακή σύνθεση και ταυτότητα.
Αξίζει εδώ να αναφέρουμε πως για την ιστορία οι πρώτοι που έθεσαν ζήτημα για την καταγωγή των Σλαβομακεδόνων «απευθείας» από το Μέγα Αλέξανδρο δεν ήταν οι ίδιοι οι Σλαβομακεδόνες, αλλά οι Έλληνες εθνικιστές. Στην προσπάθεια τους να προσεταιριστούν τον πληθυσμό της περιοχής απέναντι στον βουλγαρικό εθνικισμό και να πετύχουν τον εξελληνισμό των πληθυσμών, οι Έλληνες εθνικιστές άρχισαν να προπαγανδίζουν αυτή τη θέση, πολύ πριν το κάνουν οι ίδιοι οι Σλαβομακεδόνες.
Είναι οι «Μακεδόνες» εθνότητα;
Μια από τις πιο διαδεδομένες εθνικιστικές αντιλήψεις είναι ότι οι Σλάβοι της πΓΔΜ δεν μπορούν να έχουν εθνική υπόσταση, μιας και κάτι τέτοιο δεν προκύπτει ούτε από γλωσσικής ούτε από εθνολογικής άποψης. Μάλιστα διακηρύσσουν την άποψη πως οι «Μακεδόνες» σλαβικής καταγωγής ήταν κατασκεύασμα του Τίτο μόλις το 1945. Αυτά δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα.
Ας πάρουμε λοιπόν τα πράγματα από την αρχή. Οι πρώτες αναφορές για Σλαβικά φύλα στην περιοχή γίνονται τον 6ο-7ο αιώνα μ.Χ. Δηλαδή 14-15 αιώνες πίσω. Η παρουσία αυτών των φυλών στη γεωγραφική περιοχή της αρχαίας Μακεδονίας δεν μπορεί παρά να δημιουργεί έστω και με αργούς ρυθμούς μια ταύτιση με το όνομα Μακεδονία, ακόμα και αν, εκείνες τις εποχές, δεν μπορούσε κάποιος να μιλήσει με τον τρόπο που μιλάμε σήμερα για «εθνική συνείδηση».
Αυτό διαφαίνεται με αρκετά καθαρό τρόπο στους μετέπειτα αιώνες καθώς η περιοχή περνά κάτω από την κυριαρχία των Οθωμανών κι οι διάφοροι λαοί αρχίζουν να εξεγείρονται ενάντια στον Οθωμανικό ζυγό.
Τα πρώτα στοιχεία ενός κινήματος που διεκδικεί την εθνική απελευθέρωση για τους λαούς της περιοχής της Μακεδονίας εμφανίζονται στα τέλη του 1890.
Η ΕΜΕΟ (Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση) μια αυτονομιστική οργάνωση που συστάθηκε στα Βαλκάνια το 1893, δραστηριοποιήθηκε με ένοπλο αγώνα από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τις αρχές του 20ου στην περιοχή της Μακεδονίας και στόχευε στην απελευθέρωση των σλαβικών χριστιανικών πληθυσμών της Μακεδονίας και της περιοχής Ανδριανούπολης από τον Οθωμανικό ζυγό και τη θέσπιση αυτόνομου κράτους της Μακεδονίας.
Η δράση της οργάνωσης οδήγησε στην εξέγερση του Ίλιντεν το 1903 με σύνθημα «η Μακεδονία στους Μακεδόνες», και τη σύσταση μια βραχύβιας Δημοκρατίας της Μακεδονίας, η οποία ωστόσο καταπνίχτηκε από τις Οθωμανικές δυνάμεις.
Η εξέγερση αυτή, όπως και άλλες παρόμοιες στη διάρκεια της ιστορικής αυτής περιόδου, βρίσκονται σε μεγάλο βαθμό κάτω από την επιρροή των γειτονικών κρατών που έχουν ήδη αναπτυχθεί μέσα από τις εθνικές εξεγέρσεις ενάντια στους Οθωμανούς – το ελληνικό, βουλγαρικό και σερβικό κράτος προσπαθούν να εκμεταλλευτούν τους ντόπιους πληθυσμούς για μεγαλώσουν την επικράτειά τους, εμφανίζοντας τους Μακεδονικούς πληθυσμούς σαν Έλληνες, Βούλγαρους ή Σέρβους αντίστοιχα.
Το 1905 ο επίσημος χαρτογράφος του ελληνικού βασιλείου ανέφερε πως ο Μακεδονικός Αγώνας διεξάγεται μεταξύ «Ελληνιζόντων Μακεδόνων» και «Βουλγαριζόντων Μακεδόνων» αλλά «η εθνότης είναι η αυτή και εις τας δύο ταύτας κατηγορίας, ήτοι η Μακεδονική». Επίσης, πολλοί σλαβόφωνοι μετανάστες στις ΗΠΑ, στην επίσημη καταγραφή στη Νήσο Έλλις στο ερώτημα ποια είναι η «φυλή» και το «έθνος» τους αυτοαποκαλούνται Μακεδόνες («Μακεντόντσι»).
Η πραγματικότητα βέβαια είναι πως ποτέ δεν δημιουργήθηκε ένα Μακεδονικό εθνικό κράτος. Η περιοχή της αρχαίας Μακεδονίας μοιράστηκε τελικά ανάμεσα στην Ελλάδα, τη Βουλγαρία και τη Σερβία, με τον τρόπο που αναφέραμε πιο πάνω (50% – 40% – 10%). Με παρόμοιο τρόπο που υπάρχει στην Ελλάδα η ελληνική Μακεδονία, υπήρχε στη Γιουγκοσλαβία η «Δημοκρατία της Μακεδονίας» σαν ένα από τα ομόσπονδα συστατικά της μέρη.
Μετά την κατάρρευση του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού των Ανατολικών χωρών μετά το 1990 τα εθνικά πάθη αναζωπυρώνονται σε όλες τις περιοχές της ΕΣΣΔ και της Ανατολικής Ευρώπης. Στα εδάφη της πρώην Γιουγκοσλαβίας έχουμε ένα αιματηρό εμφύλιο πόλεμο με γενοκτονίες και εγκλήματα πολέμου από όλες τις πλευρές. Η μικρή πρώην «Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Μακεδονίας» από τμήμα του ευρύτερου και πολύ μεγαλύτερου Γιουγκοσλαβικού εθνικού κράτους, προχωρά στη σύσταση νέου, ανεξάρτητου κράτους. Φυσιολογικά από την ονομασία του νέου αυτού κράτους δεν μπορεί να λείπει ο όρος Μακεδονία.
Μακριά από τους εθνικισμούς
Όποιος στις σημερινές συνθήκες επομένως υποστηρίζει ότι «η Μακεδονία είναι μία και δική μου» είναι εκτός ιστορικής πραγματικότητας και έξω από την πραγματικότητα της ζωής.
Η γεωγραφική περιοχή της αρχαίας Μακεδονίας χωρίστηκε ανάμεσα σε τρεις χώρες στις οποίες ζουν διαφορετικοί λαοί: την Ελλάδα, την πρώην Γιουγκοσλαβία και τη Βουλγαρία. Όποιος διεκδικεί τη Μακεδονία σαν δική του αποκλειστικότητα, εκτός του ότι είναι εκτός τόπου και χρόνου από τη σκοπιά της ιστορικής εξέλιξης και της σημερινής πραγματικότητας, ταυτόχρονα θίγει και προσβάλλει τους άλλους γειτονικούς λαούς που χρησιμοποιούν επίσης τον όρο Μακεδόνας για να περιγράψουν τους εαυτούς και την ιστορική τους καταγωγή.
Η απάντηση σ’ αυτό το «δίλημμα», στην περίπτωση της διαμάχης της ελληνικής κυβέρνησης με την ΠΓΔΜ είναι βέβαια απλή και εύκολη. Είναι μία σύνθετη ονομασία. Οι άρχουσες τάξεις και οι εθνικιστές και στην Ελληνική Μακεδονία και στη Σλαβική Μακεδονία εμφανίζονται εντελώς ανίκανοι να δώσουν λύση σ’ αυτό το πρόβλημα. Για την Αριστερά και το εργατικό κίνημα στις δύο χώρες το θέμα της ονομασίας θα κάτι απλό που θα λυνόταν εύκολα – το πρόβλημα είναι ότι ούτε στην Ελλάδα ούτε στην ΠΓΔΜ δεν υπάρχει Αριστερά και κομμάτια του μαζικού εργατικού και λαϊκού κινήματος που να είναι ικανά και άξια να αναλάβουν τις απαραίτητες πρωτοβουλίες.
