Περνώντας μέσα από τα σοκάκια κοντά στην πλατεία Ταξίμ στην Ιστανμπούλ (ή αλλιώς Κωνσταντινούπολη), ανάμεσα σε ταβέρνες, μανάβικα, μπακάλικα, γραφεία και τουριστικά μαγαζιά, στην οδό Katip Mustafa Çelebi, συναντάει κανείς ένα καφέ με την αίσθηση του καταφυγίου. Το καφέ «Ιστός» έχει μια ζεστή ατμόσφαιρα, στην οποία συναντιούνται Tούρκοι, Kούρδοι, Aρμένιοι και Ρωμιοί για να συζητήσουν, να καυγαδίσουν ή να γλεντήσουν.
Εκεί συναντήσαμε τον Φώτη Μπενλίσοϊ, Ρωμιό της Κωνσταντινούπολης, που συμμετέχει σε ένα εγχείρημα πρωτοποριακό: τον εκδοτικό οίκο- εταιρεία παραγωγής- κοινωνικό κέντρο- καφέ «Ιστός». Διαβάστε παρακάτω τη συνέντευξη του στον σ. Νίκο Αναστασιάδη.
- Ερ: Φώτη έχετε ιδρύσει έναν εκδοτικό οίκο εδώ στην Τουρκία, που προσπαθεί να συνεχίσει ένα έργο που σταμάτησε τα προηγούμενα χρόνια, το έργο των εκδόσεων στην ελληνική γλώσσα. Θέλεις να μας πεις δυο λόγια για αυτή την πρωτοβουλία σας;
Απ: Ήταν 6 χρόνια πριν όταν ξεκινήσαμε τη συζήτηση να βάλουμε μπροστά έναν εκδοτικό οίκο ο οποίος δεν κάνει απλά εκδόσεις αλλά θα έχει πολλαπλές δραστηριότητες. Αυτή η συζήτηση κράτησε κάπου ένα χρόνο. Να πω την αλήθεια στην αρχή φοβόμασταν. Αλλά ξεκινήσαμε όλη τη δραστηριότητα, στην αρχή με εκδόσεις. Στην πορεία η προσπάθεια αυτή εξελίχθηκε σε διάφορους τομείς και κάνουμε τώρα μαθήματα γλώσσας, μουσικής, χορού, καθώς και διάφορες εκδηλώσεις και συζητήσεις στο χώρο που έχουμε δημιουργήσει εδώ, το καφέ βιβλιοπωλείο μας. Έχουμε ένα κομμάτι παραγωγής ταινιών το οποίο έχει προχωρήσει αρκετά. Υπάρχει ακόμα η χορωδία του Ιστού (Istos Korosu), που είναι στην πραγματικότητα ένα μουσικό σχήμα που βγήκε μέσα από τα σχετικά μαθήματα.
Φτιάξαμε ένα συλλογικό χώρο, μη χρηματοδοτούμενο και ανεξάρτητο οικονομικά, ο οποίος προσπαθεί να προσφέρει εδώ στον χώρο του πολιτισμού, με μια δόση μειονοτική, της ρωμαίικης μειονότητας της Ιστανμπούλ. Οι εκδόσεις μας εκτός από τα ελληνικά φυσικά είναι και στα τουρκικά, γιατί απευθυνόμαστε κυρίως στο τουρκικό αναγνωστικό κοινό.
Εκδοτικοί οίκοι με ελληνικές εκδόσεις εδώ έπαψαν να υπάρχουν από τη δεκαετία του ’60. Οπότε νιώθαμε την ανάγκη παρέμβασης, όχι όμως μόνο στο χώρο των εκδόσεων, γενικά υπήρχε ένα κενό στην πολιτιστική παρέμβαση της ρωμαίικης μειονότητας στην Τουρκία.
- Ερ: Θέλεις να μας πεις δυο λόγια παραπάνω για το είδος των εκδόσεων που κάνετε; Βλέπω έχετε κάποιες σειρές, ποιες ακριβώς είναι οι θεματικές με τις οποίες ασχολείστε;
Απ: Μια θεματική είναι η ιστορία. Προσπαθούμε να φέρουμε στο προσκήνιο την ιστορία των εδώ ρωμαίικων κοινοτήτων. Έχουμε μια σειρά που ονομάζουμε «Μικροϊστορία» όπου αναδεικνύουμε κάποιους αγώνες, κάποιους αγωνιστές, κάποιους χώρους που έχουν προσφέρει στους πολιτικούς ή πολιτιστικούς αγώνες στην ιστορία της Τουρκίας. Για παράδειγμα έχουμε βγάλει ένα βιβλίο για το ρωμαίικο σοσιαλιστικό κίνημα της Κωνσταντινούπολης. Θέλουμε να φύγουμε από το νοσταλγικό κοσμοπολίτικο κομμάτι, αλλά να δείξουμε πως αυτή η κοινότητα πρόσφερε ευρύτερα στους κοινωνικούς αγώνες αυτού του τόπου.
Προσπαθούμε να εκδώσουμε έργα με ιστορική σημασία, όπως το έργο του Σκαρλάτου Βυζάντιου για την Κωνσταντινούπολη, το οποίο εκδώσαμε στα αγγλικά και ετοιμάζεται η μετάφραση στα τουρκικά. Επίσης έχουμε εκδώσει το Φιλοθέου Πάρεργα του Νικόλαου Μαυροκορδάτου το οποίο θεωρείται από πολλούς ερευνητές το πρώτο μυθιστόρημα στην Οθωμανική επικράτεια.
Πρόσφατα βγάλαμε ένα βιβλίο για τους ορθόδοξους αραβόφωνους της Αντιόχειας. Πρώτη φορά στην Τουρκία εκδίδεται ένα βιβλίο για αυτή την κοινότητα. Είναι ένας συλλογικός τόμος για τα προβλήματα που βιώνουν είτε στην περιοχή της Αντάκιας, είτε όσοι έχουν μεταναστεύσει στην Ιστανμπούλ. Η συγκεκριμένη κοινότητα βιώνει ένα δύσκολο περιβάλλον με την έννοια ότι αποτελούν μειονότητα χριστιανική εντός της μουσουλμανικής Tουρκίας αλλά είναι και μειονότητα Aράβων μέσα στη χριστιανική μειονότητα που αποτελείται κυρίως από Ρωμιούς και Aρμένιους.
Προσπαθούμε να εκδώσουμε και βιβλία που αφορούν τα σύγχρονα προβλήματα και θέματα της ρωμαίικης κοινότητας. Θέλουμε να αποφύγουμε την νοσταλγία για το παρελθόν, έναν παρελθοντολογικό τρόπο σκέψης που καλλιεργείται από αστικούς κύκλους, και να βγάλουμε μπροστά τις συζητήσεις για τα σημερινά θέματα, την εκπαίδευση, τα κοινοτικά ιδρύματα της μειονότητας, κα.
- Ερ: Είδα ότι κάνετε και μεταφράσεις Ελλήνων συγγραφέων στα τουρκικά, όπως του Καβάφη, του Σεφέρη, του Καζαντζάκη και άλλων. Υπάρχει ενδιαφέρον στην Τουρκία για τους Έλληνες συγγραφείς;
Απ: Βέβαια. Υπήρχε ανέκαθεν τρομερό ενδιαφέρον για την ελληνική λογοτεχνία.
Αυτό που προσπαθούμε να κάνουμε εμείς είναι να μεταφράζουμε έργα Ελλήνων λογοτεχνών από τα ελληνικά απευθείας στα τουρκικά. Συνήθως οι μεταφράσεις Ελλήνων λογοτεχνών γίνονται στα τουρκικά από τα γαλλικά, τα αγγλικά ή τα γερμανικά, δηλαδή από δεύτερη μετάφραση. Προσπαθούμε να βγάλουμε αυτή τη «μεσάζουσα» γλώσσα. Επειδή τα ελληνικά και τα τουρκικά ως γλώσσες έχουν συμβιώσει για πολλούς αιώνες και έχουν όχι μόνο κοινό λεξιλόγιο αλλά και κοινή ιστορία, προσπαθούμε να αναδείξουμε αυτά τα κοινά στοιχεία μεταξύ των δύο γλωσσών με αυτό τον τρόπο.
Αυτό το ενδιαφέρον πάει μαζί και με το ενδιαφέρον που υπάρχει για την ελληνική γλώσσα. Το είδαμε στην ανταπόκριση για τα μαθήματα ελληνικών που διοργανώνουμε, και δεν είμαστε οι μόνοι που το κάνουμε.
Και φυσικά εδώ μιλάμε για το τουρκικό αναγνωστικό κοινό, καθώς η ελληνική μειονότητα των 2-3.000 δε μπορεί φυσικά να αποτελέσει ένα αναγνωστικό κοινό ικανό να συντηρήσει έναν εκδοτικό οίκο.
Το πρώτο βιβλίο που βγάλαμε στα ελληνικά αγκαλιάστηκε από αρκετό κόσμο που δεν μπορεί να το διαβάσει, αλλά αγόρασε το βιβλίο σε μια συμβολική πολιτική κίνηση στήριξης αυτού που κάναμε. Στην Τουρκία το ζήτημα της ανάδειξης των διαφορετικών γλωσσών είναι πολύ φορτισμένο και εξακολουθεί να αποτελεί κεντρικό πολιτικό θέμα, λόγω του κουρδικού. Οι μητρικές γλώσσες που χάνονται λόγω του τουρκικού εθνικισμού ευαισθητοποιούν ένα κόσμο που αντιδρά σε αυτή την εξέλιξη.
- Ερ: Από ότι καταλαβαίνω υπάρχει μια «κοινότητα», μια αλληλεγγύη μεταξύ των μειονοτήτων που υπάρχουν αυτή τη στιγμή στην Ιστανμπούλ.
Απ: Ναι σωστά, για παράδειγμα για μας μοντέλο ήταν ο εκδοτικός οίκος Aras της αρμενικής μειονότητας που υπάρχει για πάνω από 10 χρόνια. Η επιτυχία και η σοβαρότητα τους, η πορεία που έχουν ακολουθήσει όλα αυτά τα χρόνια ήταν οδηγός για μας. Με αυτούς έχουμε στενή συνεργασία σε εκδηλώσεις, παζάρια βιβλίων, κα που συνδιοργανώνουμε. Υπάρχει μια πολιτική ιστοσελίδα Εβραίων νέων της Ιστανμπούλ που λέγεται Avlaremos και η οποία συσπειρώνει έναν κόσμο αυτής της κοινότητας.
Πριν λίγο καιρό βρεθήκαμε στο Ντιγιάρμπακιρ σε μια εκδήλωση ενός κουρδικού εκδοτικού οίκου για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι μη τουρκικοί εκδοτικοί οίκοι που εκδίδουν βιβλία σε άλλες γλώσσες.
Ας μην ξεχνάμε ότι μετά την χούντα του ’80 και για πολλά χρόνια από το νόμο απαγορευόταν να εκδίδονται βιβλία σε άλλες γλώσσες εκτός από τα τουρκικά. Και για τους Κούρδους συνεχίζει να είναι ένα πρόβλημα αυτό, αν και έχει ελαφρύνει η κατάσταση τα τελευταία χρόνια.
Και υπάρχουν και άλλες κοινότητες που εκδίδουν βιβλία στη γλώσσα τους. Για παράδειγμα οι Κιρκάσιοι, οι Λαζοί, ή οι Ζαζά.
Οπότε υπάρχει μια αλληλεγγύη που εκφράζεται ανάμεσα σε όλες αυτές τις μειονότητες.
- Ερ: Εδώ έχετε ένα πολύ όμορφο χώρο στο κέντρο της πόλης, ο οποίος έχει ένα χαρακτήρα πολιτιστικού κέντρου ή στεκιού. Μας ανέφερες για κάποιες συζητήσεις που οργανώνετε εδώ. Μπορείς να μας πεις για ποια θέματα;
Απ: Είναι για θέματα που αφορούν τις μειονότητες αλλά και ευρύτερα θέματα εθνικισμού ή ρατσισμού. Μπορεί να αφορούν το παρελθόν π.χ. για το πογκρόμ του 1955 ή τη γενοκτονία του 1915, αλλά μπορεί να είναι και θέματα που αφορούν το σήμερα π.χ. το προσφυγικό.
Ή και πιο καθημερινά θέματα, μπορεί π.χ. να οργανώσουμε μια βραδιά με αρμένικη μουσική και αρμένικη κουζίνα. Οργανώνουμε εκδηλώσεις με ιστορικό περιεχόμενο, με ποίηση αλλά και με πολιτικό περιεχόμενο, κυρίως για θέματα που αφορούν τον τουρκικό εθνικισμό. Κάποιες βραδιές οργανώναμε εκδηλώσεις όπου κόσμος πήγαινε να δει κάποια ταινία και μετά μαζευόταν στο χώρο για να τη συζητήσει.
- Ερ: Πως λειτουργεί ο «Ιστός»;
Απ: Στην πραγματικότητα ο Ιστός είναι μια ομάδα ανθρώπων που αποτελείται από Ρωμιούς της Ιστανμπούλ και Ελλαδίτες, που όμως διατηρεί στενές σχέσεις με άλλους μειονοτικούς αλλά και Τούρκους. Προσπαθούμε να λειτουργούμε σαν κολεκτίβα, με συνελεύσεις που συζητάμε όλα τα θέματα, καθώς το εγχείρημα έχει συνεταιριστικά χαρακτηριστικά.
- Ερ: Από τη μια η Ιστανμπούλ δίνει την αίσθηση ότι είναι ζωντανή πόλη, χωνευτήρι λαών και πολιτισμών, ότι παράγει πολιτισμό και πολιτική. Από την άλλη κεντρικά υπάρχει ένα καθεστώς που φαίνεται να μη θέλει κάτι τέτοιο να προχωρήσει. Σε αυτή την τριβή πως τοποθετήστε εσείς;
Απ: Υπάρχει μια αναβίωση του εθνικισμού και σε επίπεδο κράτους αλλά και στη βάση της κοινωνίας. Αυτό έχει να κάνει κυρίως με το κουρδικό, αλλά και με τις συμμαχίες που έχει επιλέξει ο Ερντογάν κυρίως από το 2015 και μετά. Έχει να κάνει με τη συμμετοχή στην κυβέρνηση του κόμματος των «Γκρίζων Λύκων», ενός φασιστικού κόμματος που έχει πλέον πρόσβαση στην εξουσία. Αυτές οι εξελίξεις ήρθαν να ανατρέψουν μια τάση «φιλελευθεροποίησης» του καθεστώτος κάποια χρόνια πριν, που δε θέλω να την ωραιοποιήσω, υπήρξε όμως. Αυτή τη στιγμή πάμε πίσω με γοργούς ρυθμούς σε όλους τους τομείς.
Να δώσω ένα παράδειγμα: συνεργαζόμαστε με το ίδρυμα Hrant Dink, που πήρε το όνομα του από τον Αρμένιο δημοσιογράφο που δολοφονήθηκε από φασίστες στην Ιστανμπούλ το 2007. Τελευταία κάνανε ένα συνέδριο για την ιστορία της Καισάρειας. Η νομαρχία απαγόρευσε το συνέδριο έτσι αναγκάστηκαν να το μεταφέρουν στην Ιστανμπούλ. Και εκεί απαγορεύτηκε ξανά, και έτσι έκαναν τελικά ένα φεστιβάλ μαντί (αρμένικο φαγητό) και εκεί μίλησαν για τα ιστορικά θέματα που ήθελαν να θέσουν. Καταλαβαίνει κανείς ότι τα θέματα που αφορούν την κριτική στον τουρκικό εθνικισμό παίρνουν νέες διαστάσεις. Αλλά όπου υπάρχει δράση υπάρχει και αντίδραση.
Οι φιλελεύθερες ερμηνείες ότι επειδή οι μειονοτικοί πληθυσμοί συρρικνώνονται θα εξαλειφθεί και η επιθετικότητα του τουρκικού εθνικισμού κατέρρευσαν. Ο λόγος είναι ότι για τον τουρκικό εθνικισμό οι αλλόθρησκες μειονότητες αποτελούν τον «αρχετυπικό άλλο», καθώς έχει δημιουργηθεί μέσα από την πάλη με τις άλλες κοινότητες. Ακόμα και σήμερα, έχει αναφερθεί ότι σε επιχειρήσεις του τουρκικού στρατού σε κουρδικές συνοικίες έχουν γράψει το σύνθημα (σημ: προς τους Κούρδους) «μπάσταρδοι των Αρμεναίων». Ο κρατικός εθνικισμός της Τουρκίας ήταν πάντα συνυφασμένος με τη θρησκεία, και τη γλώσσα. Έτσι, για το τουρκικό κράτος, η μάχη ενάντια στους «αλλόθρησκους» είναι στοιχείο δομικό. Γι’ αυτό και η μάχη ενάντια στον εθνικισμό έχει για μας κεντρική σημασία.
Ξ: Φώτη, ευχαριστούμε πολύ γι’ αυτή τη συνέντευξη!
