Η ιατρική είναι μία επιστήμη που έχει χρησιμοποιηθεί πολλές φορές από φορείς του συστήματος για να δώσει άλλοθι και να ενισχύσει την καταπίεση απέναντι σε ανθρώπους διαφορετικής «φυλής» και χρώματος. Είναι γνωστές ίσως οι θεωρίες για τον δήθεν μικρότερο εγκέφαλο των Αφρικανών και τη σωματική τους διάπλαση, με την οποία η φύση τους προόριζε υποτίθεται για βαριές σωματικές εργασίες. Αντίστοιχες θεωρίες αναπτύχθηκαν για τις γυναίκες, ενώ ακόμα και σήμερα η ιατρική επιστήμη δεν έχει αποτινάξει τον σεξισμό, διατηρώντας συχνά μια μεροληπτική προσέγγιση. Το άρθρο αυτό ακουμπά κάποιες πτυχές μόνο αυτού του τεράστιου θέματος, προσπαθώντας να δώσει μια πρώτη εικόνα, ξεκινώντας με μια αναδρομή στις ΗΠΑ του 19ου αιώνα και προχωρώντας σε μερικά σύγχρονα ζητήματα.
19ος αιώνας: Όταν η ιατρική θεμελίωνε «επιστημονικά» τον κοινωνικό ρόλο της γυναίκας στις ΗΠΑ. [1]
O 19ος αιώνας σήμανε την απαρχή της σύγχρονης ιατρικής. Η πρόοδος άλλων επιστημών, η εφεύρεση νέων μέσων και η συστηματοποίηση των διαδικασιών εξέτασης και διάγνωσης άνοιγαν το δρόμο για την εξέλιξή της. Την περίοδο εκείνη στις ΗΠΑ οι ταξικές αντιθέσεις ήταν έντονες και αυτό ήταν εμφανές και στο γυναικείο φύλο. Από τη μια οι εύπορες γυναίκες της αστικής τάξης, από την άλλη οι φτωχές γυναίκες της εργατικής τάξης. Η ομαλή αναπαραγωγή της κοινωνίας στο ίδιο μοτίβο που ζητούσαν οι καπιταλιστικές προσταγές περνούσε και τότε δια μέσου του ελέγχου των γυναικών και των δυο τάξεων, με τις γυναίκες της εργατικής τάξης να υφίστανται φυσικά πολύ μεγαλύτερη καταπίεση και εκμετάλλευση.
Η εκ φύσεως νοσηρότητα των εύπορων γυναικών
Ο κοινωνικός ρόλος που είχε αποδοθεί στις γυναίκες της αμερικανικής αστικής τάξης ήταν ουσιαστικά να ενισχύουν και να επιβεβαιώνουν την κοινωνική θέση του συζύγου τους. Μια γυναίκα παθητική, σιωπηλή και χωρίς άλλα ενδιαφέροντα από το να διαμορφώνει ένα ζεστό οικογενειακό καταφύγιο για το σύζυγό της από τον έξω σκληρό κόσμο στον οποίο φυσικά δε συμμετείχε, ήταν η υποδειγματική ύπαρξη της αστής γυναίκας στις ανδροκρατούμενες ΗΠΑ του 19ου αιώνα.
Ο ρόλος αυτός, ο οποίος είχε αρχίσει να αμφισβητείται από το κίνημα για το δικαίωμα στην ψήφο και τους αγώνες για ισότητα των γυναικών, έπρεπε υποστηριχτεί έτσι ώστε να συνεχίσει να αποτελεί κομμάτι του κοινωνικού κατεστημένου και να αφομοιώνεται ως μια κανονικότητα. Σε αυτό το έργο έβαλαν με μαεστρία το χεράκι τους οι συστημικοί επιστήμονες της ιατρικής, δημιουργώντας ένα ιατρικό αφήγημα που επικύρωνε με «επιστημονική τεκμηρίωση» το ρόλο της αστής γυναίκας. Το αφήγημα αυτό, μπολιασμένο με αυθαίρετες υποθέσεις που άγγιζαν τα όρια της γελοιότητας όπως θα δούμε στη συνέχεια, έλεγε πως οι γυναίκες έχουν μια εγγενή νοσηρότητα από κατασκευής τους που τις καθιστά ασθενικές και κατά συνέπεια έπρεπε να αποφεύγουν πνευματικές και έντονες σωματικές δραστηριότητες οι οποίες θα έθεταν την υγεία τους σε κίνδυνο. Η θεωρητική βάση του αφηγήματος βρισκόταν σε μια διαστρέβλωση της «αρχής διατήρησης της ενέργειας» κι επικαλούνταν ως αξίωμα ότι κάθε σώμα φέρει μια συγκεκριμένη ποσότητα ενέργειας η οποία διαμοιράζεται μεταξύ των οργάνων, και άρα τα όργανα «ανταγωνίζονται» για αυτήν.
Η θεωρία αυτή εδραιώθηκε σε σημείο που διατυπώθηκε η άποψη ότι η ανώτατη εκπαίδευση για μια γυναίκα απειλούσε τις αναπαραγωγικές της ικανότητες, καθώς ο εγκέφαλος θα απαιτούσε μεγάλη ποσότητα ενέργειας την οποία και θα «έκλεβε» από το πλέον απαιτητικό κι ευπαθές όργανο της γυναίκας, τη μήτρα (Sex in Education, 1873, Edward Clarke, Harvard University). Οι ιατρικές οδηγίες λοιπόν σε μια αστή γυναίκα ήταν η αδράνεια, η ανάπαυση και οι ήπιες πνευματικές και σωματικές δραστηριότητες, όπως το ράψιμο. Και όλα αυτά για την εύρυθμη λειτουργία των αναπαραγωγικών της οργάνων που θα διασφάλιζε και την επίτευξη του βασικού σκοπού ύπαρξης της, την τεκνοποίηση.
Γυναίκες εργάτριες στις ΗΠΑ – ο αποδιοπομπαίος τράγος της υγείας
Την ίδια ακριβώς στιγμή το καπιταλιστικό σύστημα έπρεπε να διαχειριστεί τις γυναίκες εργάτριες. Την εποχή εκείνη της αμερικανικής βιομηχανικής επανάστασης, πολλές γυναίκες και παιδιά της εργατικής τάξης δούλευαν ανελέητες 14ωρες βάρδιες συνωστισμένες σε κακώς αεριζόμενα εργοστάσια (κατά κύριο λόγο εργοστάσια ένδυσης) για μισθούς πείνας. Η φτώχεια δεν έδινε επιλογές για κατοικία και οι περισσότερες οικογένειες ζούσαν σε φθηνά διαμερίσματα κτιρίων στα οποία συχνά υπήρχε ένα μοναδικό αποχωρητήριο για δεκάδες οικογένειες. Ήταν μια εστία τύφου, κίτρινου πυρετού, φυματίωσης και χολέρας. Οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης, η σωματική εξόντωση που ήταν αποτέλεσμα όχι μόνο της 14ωρης εργάσιμης μέρας αλλά και όλων των οικιακών εργασιών και της φροντίδας των παιδιών που ακολουθούσε στη συνέχεια, καθώς και η ανύπαρκτη υγιεινή, έκαναν τις γυναίκες της εργατικής τάξης να ζουν παρέα με την εξουθένωση, τους τραυματισμούς και τις ασθένειες. Το καπιταλιστικό σύστημα ωστόσο της εποχής απαιτούσε από τις γυναίκες εργάτριες να ανταπεξέρχονται στους εξοντωτικούς και ανηλεείς ρυθμούς της παραγωγής, και το αφήγημα της εγγενούς νοσηρότητας δεν ήταν και πολύ ταιριαστό στην περίπτωσή τους. Αντιθέτως, απαιτούσε να είναι εύρωστες και δυνατές και να μπορούν να αντέχουν χωρίς την παροχή ιατρικής και νοσηλευτικής περίθαλψης για την οποία το κράτος θα έπρεπε να δαπανήσει χρήματα.
Εκτός από πραγματικό πρόβλημα στη διαβίωση όμως, το χαμηλό επίπεδο υγείας και υγιεινής στιγμάτισε την εργατική τάξη ως υγειονομικό κίνδυνο. Πολλές γυναίκες την περίοδο εκείνη δούλευαν ως υπηρέτριες και μαγείρισσες στα σπίτια των οικογενειών της ανώτερης τάξης. Καθώς οι πλούσιοι είχαν μια γνώση του τρόπου διαβίωσης της εργατικής τάξης, αντιμετώπιζαν τις γυναίκες που ερχόντουσαν από τις φτωχογειτονιές ως πιθανές πηγές μετάδοσης φριχτών ασθενειών και μικροβίων. Η καχυποψία έφτανε στο σημείο να θεωρούν ότι ακόμα και τα ρούχα των εργατριών, που ράβονταν σε οικιακές βιοτεχνίες, είχαν επάνω τους μικρόβια που μπορούσαν να μολύνουν τα καθαρά τους σπίτια. Εν ολίγοις, δεν ήταν η υγεία των φτωχών και αδύναμων ανθρώπων που έπρεπε να προστατευτεί, ούτε οι ίδιοι οι φτωχοί τα θύματα που γεννούσε η ταξική εκμετάλλευση. Οι αστοί θεωρούσαν φυσικά θύματα τους εαυτούς τους καθότι έπρεπε να προστατευτούν από τους φτωχούς και τις ασθένειές τους.
Η εργαλειοποίηση της ιατρικής σήμερα
Σαν μια επιστήμη που στέκεται μεταξύ βιολογίας και κοινωνικής πολιτικής, η ιατρική συνεχίζει να εργαλειοποιείται και σήμερα από το σύστημα για να θεσπίζεται η διάκριση και η εκμετάλλευση «για το καλό μας». Έτσι είναι ένα εργαλείο για παράδειγμα που καλουπώνει την εργατική νομοθεσία (μέχρι ποια ηλικία μπορείς και άρα πρέπει να δουλεύεις, πόσες ώρες, τι δουλειές μπορείς να κάνεις κλπ.) και χρησιμοποιείται συχνά όταν οι κυβερνήσεις θέλουν να αυξήσουν τα όρια συνταξιοδότησης και να βγάλουν επαγγέλματα από τη λίστα των βαρέων και ανθυγιεινών. Είναι ακόμα ένα εργαλείο για να κατασκευάζονται και να παγιώνονται οι έμφυλοι ρόλοι μας στην κοινωνία με πατριαρχικές προδιαγραφές.
Για παράδειγμα, μέχρι πριν 50 χρόνια ο Αμερικανικός Σύνδεσμος Ψυχιατρικής γνωμοδοτούσε δημόσια για το σεξουαλικό προσανατολισμό των ανθρώπων, έχοντας ενταγμένη την ομοφυλοφιλία στον κατάλογο των ψυχικών ασθενειών. Μέχρι τότε δηλαδή, γκέη, λεσβίες, αμφιφυλόφυλοι/ες και όλα τα άτομα που ο σεξουαλικός του προσανατολισμός απειλεί την πατριαρχική πυρηνική οικογένεια θεωρούνταν επισήμως διανοητικά διαταραγμένα.
Η σεξιστική οπτική στην σύγχρονη ιατρική – Το παράδειγμα της καρδιακής προσβολής
Όσον αφορά την υγεία της γυναίκας, το ιατρικό κατεστημένο διατηρεί σε πολλά επίπεδα μια σεξιστική οπτική – φυσικά πολύ πιο ήπια σε σχέση με πριν 50 ή 100 χρόνια. Οι διαφορές των δύο φύλων είναι πολύ σημαντικές από τα όργανα μέχρι τα κύτταρα, όμως η έρευνα που αφορά τη γυναικεία υγεία είναι πιο περιθωριοποιημένη και λαμβάνει μικρότερη χρηματοδότηση.
Στις ΗΠΑ η καρδιακή προσβολή είναι η πρώτη αιτία θανάτου για τις γυναίκες [2]. Στη Β. Αμερική, την Ευρώπη, την Ασία και την Αυστραλία οι γυναίκες των χαμηλότερων κοινωνικο-οικονομικών στρωμάτων έχουν 25% μεγαλύτερες πιθανότητες σε σχέση με τους άντρες του ίδιου κοινωνικο-οικονομικού στρώματος να την αντιμετωπίσουν, ενώ είναι δυο φορές πιθανότερο να πεθάνουν κατά τη διάρκεια της νοσηλείας [3]
Η ιατρική έρευνα για τη διάγνωση, την πρόληψη και την αντιμετώπιση ασθενειών έχει αναπτυχθεί ουσιαστικά με σημείο αναφοράς τον άντρα. Στην περίπτωση της καρδιακής προσβολής τα συμπτώματα στις γυναίκες, διαφέρουν από των αντρών. Ακριβώς γι’ αυτό όμως πολλές φορές δεν ανιχνεύονται. Συχνά τα γυναικεία συμπτώματα της καρδιακής προσβολής χαρακτηρίζονται ως «μη τυπικά», ένας χαρακτηρισμός που, όπως επισημαίνει το «British Medical Journal», μπορεί να οδηγήσει στην υποτίμηση του κινδύνου και τη λανθασμένη διάγνωση. Ακόμα και σήμερα, οι οδηγίες του Εθνικού Συστήματος Υγείας των ΗΠΑ ορίζουν τον οξύ πόνο στο στήθος ως ένα «τυπικό» σύμπτωμα της καρδιακής προσβολής καθώς και ένα από τα βασικά κριτήρια για εισαγωγή σε ειδικά κέντρα όπου γίνεται η συχνά σωτήρια επέμβαση PPCI. Το σύμπτωμα αυτό όμως δεν εμφανίζεται πάντα στις γυναίκες! Πολλές γυναίκες, κυρίως νέες εμφανίζουν ως συμπτώματα της καρδιακής προσβολής πόνο στο στομάχι, δυσκολία στην αναπνοή, ναυτία και κούραση αλλά όχι πόνο στο στήθος. Και κάπως έτσι εξηγείται και το γεγονός ότι το 75% των εισαχθέντων στα εν λόγω κέντρα στην Βρετανία είναι τελικά άντρες.
Χαρακτηριστικό επίσης της ανισοβαρούς έρευνας είναι το γεγονός ότι κάποια από τα ευρέως χρησιμοποιούμενα μοντέλα πρόβλεψης για ασθενείς με οξύ στεφανιαίο σύνδρομο αναπτύχθηκαν με δείγμα ασθενών αποτελούμενο από άντρες κατά τουλάχιστον στα 2/3 του. Η Αμερικανική Καρδιολογική Ένωση (American Heart Association) επισήμανε ότι αυτό είναι ανησυχητικό καθώς η επίδοση αυτών των μοντέλων στις γυναίκες «δεν είναι καλώς εξακριβωμένη».
Το ότι η ιατρική εξελίσσεται με γνώμονα το αντρικό σώμα αντανακλάται και στα μέσα διάγνωσης των καρδιολογικών προβλημάτων. Για παράδειγμα η παραδοσιακή αγγειογραφία εντοπίζει φραγμένες αρτηρίες. Αυτό όμως συχνά δε δημιουργείται καθόλου στις γυναίκες.
Η ιστορία της ανδρο-κεντρικής ιατρικής έχει ρίζες τόσο βαθιές όσο και η πατριαρχία. Στην αρχαία Ελλάδα για παράδειγμα οι ωοθήκες θεωρούνταν ακρωτηριασμένοι όρχεις και η γυναίκα ένας ακρωτηριασμένος άντρας [3, 4]. Για πολλούς αιώνες οι ιατρικές σπουδές και πρακτικές διαμορφώθηκαν με βάση αυτήν τη θεωρία και η μελέτη της γυναικείας βιολογίας και ανατομίας έμεινε στο σκοτάδι. Είναι ενδεικτικό ότι μόλις τον 17ο αιώνα ανακαλύφθηκαν και ονοματίστηκαν οι ωοθήκες.
Σήμερα ο σεξισμός διαπνέει σίγουρα πολύ λιγότερο τις ιατρικές σπουδές, όμως οφείλουμε να επισημαίνουμε και τις λιγότερο φανερές εκφάνσεις του. Για παράδειγμα, διάφορες έρευνες σε κορυφαία πανεπιστήμια σε ΗΠΑ, Καναδά και Ευρώπη βρήκαν πως για την αναπαράσταση «ουδέτερων σημείων του σώματος» χρησιμοποιούνται 3 φορές περισσότερο εικόνες αντρών παρά γυναικών, καθώς και ότι τα προγράμματα σπουδών περιέχουν πολύ μικρό έως ανεπαρκή αριθμό μαθημάτων που αφορούν τη γυναικεία υγεία.
Ένα άλλο παράδειγμα αποτελεί η έρευνα που έγινε στα νοσοκομεία των ΗΠΑ και έδειξε οι γιατροί χορηγούν πιο άμεσα και πιο συχνά αναλγητικά σε άντρες από ότι σε γυναίκες, μεταξύ άλλων γιατί θεωρούν ότι οι γυναίκες υπερβάλλουν όταν περιγράφουν τον πόνο που νιώθουν. Στην περίπτωση του πόνου στην κοιλιακή χώρα οι άντρες που πάνε στο νοσοκομείο λαμβάνουν κάποιο φάρμακο μετά από αναμονή κατά μέσο όρο 49 λεπτών, ενώ οι γυναίκες μετά από αναμονή κατά μέσο όρο 65 λεπτών.
Η τεράστια υποτίμηση των πόνων της περιόδου
Όσον αφορά την έλλειψη ερευνητικού ενδιαφέροντος για τα ζητήματα υγείας των γυναικών, οι πόνοι που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες κατά τη διάρκεια της περιόδου, η δυσμηνόρροια, είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα [5]. Ο John Guillebaud, καθηγητής αναπαραγωγικής υγείας στο University College London δήλωσε το 2016 σε δημοσιογράφους πως οι τελευταίες έρευνες δείχνουν ότι οι πόνοι της περιόδου μπορεί να είναι τόσο δυνατοί όσοι οι πόνοι που νιώθει κάποιος που παθαίνει καρδιακή προσβολή. Η έρευνα όμως γύρω από τους πόνους της περιόδου και την ανακούφιση τους είναι εξαιρετικά υποτιμημένοι. Οι πόνοι αυτοί αντιμετωπίζονται ως αναπόσπαστο κομμάτι της γυναικείας φύσης και της δυνατότητάς κυοφορίας.
Πρόκειται για μια οπτική που εκτός των άλλων εξυπηρετεί το σύστημα, προστατεύοντας την εργοδοσία και απαλλάσσοντας το κράτος από την ευθύνη της πρόνοιας. Παρότι η περίοδος συνοδεύεται από αφόρητους πόνους για πολύ μεγάλο ποσοστό γυναικών, η άδεια από την εργασία για αυτόν το λόγο ακούγεται σήμερα ακόμα σαν ανέκδοτο, και πολλές γυναίκες αναγκάζονται τακτικά να δουλέψουν διπλωμένες στα δύο γιατί δεν μπορούν να χάσουν το μεροκάματο ή να λείψουν από τη δουλειά χωρίς να υποστούν σοβαρές συνέπειες.
Ο σεξισμός στην αντισύλληψη
Η υποτίμηση της γυναικείας υγείας φαίνεται και στην έρευνα για την αντισύλληψη, η οποία είναι επίσης ανισοβαρής ανάμεσα στα δύο φύλα. Αυτή τη φορά όμως είναι εστιασμένη στη γυναίκα [6], καθώς επειδή αυτή μένει έγκυος θεωρείται ότι πρέπει να είναι και αυτή που θα έχει την βασική ευθύνη της αντισύλληψης. Η επιστημονική κοινότητα αρνείται να εγκρίνει αντισυλληπτικά χάπια για άντρες που έχουν κάποιες παρενέργειες, ενώ οι γυναίκες ζουν με τις παρενέργειες των αντισυλληπτικών χαπιών για δεκαετίες.
Βέβαια πολλές γυναίκες δεν θα εμπιστευόταν το θέμα της αντισύλληψης σ’ έναν άνδρα και δικαιολογημένα καθώς είναι αυτές που θα πληρώσουν βαρύτερα ή και εξολοκλήρου το τίμημα μιας ανεπιθύμητης εγκυμοσύνης. Αυτό όμως δεν αφαιρεί την σεξιστική προσέγγιση της καθεστωτικής ιατρικής κοινότητας και των φαρμακοβιομηχανιών. Πολύ πρόσφατα μάλιστα διακόπηκε η 2η φάση κλινικών δοκιμών για αντισυλληπτικά χάπια ανδρών γιατί διαπιστώθηκαν παρενέργειες [7]. Ήταν παρενέργειες ανάλογες και κάποιες μάλιστα ίδιες με αυτές που έχουν πολλά από τα γυναικεία αντισυλληπτικά χάπια που κυκλοφορούν, όπως για παράδειγμα ανάπτυξη ακμής και αλλαγές στη διάθεση.
Για έναν κόσμο χωρίς εγχειρίδια συμπεριφοράς
Είναι σημαντικό όμως να γίνει σαφές ότι το δάχτυλό μας δε δείχνει μεμονωμένα τους επιστήμονες του χώρου της υγείας σαν υπεύθυνους για όλα αυτά. Απεναντίας, έχουν τη δύναμη να παλέψουν συλλογικά από τη θέση τους, μαζί με τους εργαζόμενους, τις γυναίκες, τη ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα και όλα τα καταπιεσμένα στρώματα ενάντια στο σύστημα αυτό που ελέγχει και κατευθύνει τους ιατρικούς οργανισμούς και την επιστημονική έρευνα προς όφελος των συμφερόντων του. Για αυτό θα συνεχίσουμε να παλεύουμε για να κατακτήσουμε μια κοινωνία στην οποία η επιστήμη δεν θα περιθωριοποιεί ομάδες ανθρώπων, ούτε θα μας δίνει εγχειρίδιο συμπεριφοράς με βάση το φύλο μας, αλλά θα αξιοποιεί τη δύναμή της για την υγεία και τη ζωή όλων μας.
