Σαν σήμερα, στις 21 Φλεβάρη του 1848 δημοσιεύτηκε το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο». Με αυτή την αφορμή αναδημοσιεύουμε παλιότερο άρθρο του σ. Γιάννη Πιστιόλη.
Κάθε χρόνο τέτοια μέρα, δημοσιεύονται αφιερώματα για ένα βιβλίο που γράφτηκε το Φλεβάρη του 1848, και το οποίο με τα χρόνια έχει κατακτήσει μια θέση ανάμεσα στα πιο διαβασμένα βιβλία της ανθρωπότητας, δίπλα στην Αγία Γραφή και το Κοράνι. Μάλιστα λέγεται πως είναι η «βίβλος» των κομμουνιστών. Αλήθεια πως μπορεί ένα μικρό βιβλιαράκι, μερικών δεκάδων σελίδων, να έχει τόσο μεγάλη επίδραση; Και ακόμα περισσότερο, μπορεί ένα βιβλίο γραμμένο το 1848 να περιέχει σημεία «αλήθειας» για το σήμερα;
Η υλιστική αντίληψη της ιστορίας
Μια πρώτη απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα έχει να κάνει με το αντικείμενο του βιβλίου αυτού.
Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο αποτέλεσε ένα βασικό πλαίσιο ιδεών και δράσης για τους επαναστάτες της εποχής, το οποίο διατηρεί την αξία του μέχρι σήμερα και βασίζεται στην επιστημονική ανάλυση του καπιταλισμού. Την εποχή που εκδόθηκε αποτέλεσε μια από τις πρώτες προσπάθειες να εξηγηθεί η ιστορική εξέλιξη των κοινωνιών μέσα από μια υλιστική οπτική. Μέχρι τότε η εξήγηση των ιστορικών γεγονότων βασιζόταν στην ανάλυση μεμονωμένων προσωπικοτήτων, είτε θεωρούνταν αποτέλεσμα κάποια θεϊκής παρέμβασης.
Η ανάλυση στο Μανιφέστο, αποδεικνύει πως η ιστορική εξέλιξη είναι αποτέλεσμα των οικονομικών σχέσεων που υπάρχουν σε κάθε εποχή, των κοινωνικών δομών που δημιουργούν αυτές οι σχέσεις, αλλά και αποτέλεσμα της πάλης μεταξύ των τάξεων των καταπιεστών και των καταπιεσμένων, με ότι μορφή πήραν σε όλη την εξέλιξή τους.
Οι ιδέες αυτές έπεσαν σαν βόμβα και ταρακούνησαν το συντηρητικό κατεστημένο της εποχής. Ταυτόχρονα όμως όπλισαν με θέσεις και αναλύσεις το ανερχόμενο εργατικό κίνημα.
Ακριβώς λόγω της επιστημονικής μεθοδολογίας ανάλυσης του καπιταλισμού, τα βασικά σημεία του Μανιφέστου, αποτελούν ένα εργαλείο που και σήμερα παραμένει εξαιρετικά χρήσιμο στους εργαζόμενους και τα λαϊκά στρώματα σε όλο τον κόσμο. Το Μανιφέστο δεν είναι βέβαια γραμμένο σε «μαρμάρινες πλάκες». Ήδη από το 1872, στον κοινό τους νέο πρόλογο του βιβλίου, ο Μαρξ και ο Ένγκελς αναγνώρισαν πως κάποια κομμάτια του βιβλίου είναι απαρχαιωμένα και χρειάζονται περαιτέρω επεξεργασία. Ο βασικός πυρήνας όμως της ανάλυσης ξαφνιάζει τον αναγνώστη ακόμα και σήμερα με την διεισδυτικότητα και την διορατικότητα του.
Ένωση των Κομμουνιστών
Το Μανιφέστο συντάχθηκε από τους Μαρξ και Ένγκελς σαν σχέδιο πολιτικού προγράμματος για την «Ένωση Κομμουνιστών».
Από τα πρώτα βήματα του εργατικού κινήματος έγινε κατανοητό πως χρειαζόταν μια οργάνωση που να μπορεί να επεξεργάζεται και να αναλύει τις θέσεις και τις προτάσεις του, αλλά και να συντονίζει τις δράσεις του. Έτσι ξεκίνησαν να οργανώνονται οι πρώτες εργατικές ομάδες ανά το κόσμο. Ωστόσο γρήγορα έγινε αντιληπτό πως μια τέτοια προσπάθεια θα πρέπει να λάβει ένα διεθνιστικό χαρακτήρα, που θα υπερβεί τα σύνορα των συγκεκριμένων κρατών και θα ενώσει τους εργάτες πάνω στα κοινά τους αιτήματα. Έτσι γεννιέται η «Ένωση των Κομμουνιστών», μιας διεθνής οργάνωση με δράση στις χώρες του τότε καπιταλιστικού κόσμου της Δυτικής Ευρώπης. Σκοπός της ήταν η δημιουργία ενός επαναστατικού πολιτικού κόμματος της εργατικής τάξης.
Το 2ο συνέδριο της Ένωσης, έλαβε χώρα στο Λονδίνο από τις 29 Νοέμβρη ως τις 8 Δεκέμβρη 1847. Βασικό θέμα στην συζήτηση ήταν η έγκριση του σχεδίου προγράμματος, πάνω στο οποίο αναπτύχθηκαν έντονες συζητήσεις μεταξύ των συμμετεχόντων. Μετά την επικύρωση του καταστατικού της Ένωσης, το συνέδριο ανέθεσε στους Μαρξ και Ένγκελς την επεξεργασία ενός προγράμματος όπου θα διατυπώνονταν οι αρχές και οι σκοποί της οργάνωσης. Έτσι γεννήθηκε το «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος».
Ταξική Πάλη
Η βασική ανάλυση εισάγει μια νέα οπτική της ιστορίας με βάση τον ιστορικό υλισμό και ορίζει την ταξική πάλη ως συστατικό της εξέλιξης αυτής, όπως αναφέρθηκε παραπάνω.
«Η ιστορία όλων των ως τώρα κοινωνιών είναι η ιστορία ταξικών αγώνων. Ελεύθερος και δούλος, πατρίκιος και πληβείος, βαρόνος και δουλοπάροικος, μάστορας και κάλφας, με μια λέξη, καταπιεστής και καταπιεζόμενος, βρίσκονταν σε ακατάπαυστη αντίθεση μεταξύ τους, έκαναν αδιάκοπο αγώνα, πότε καλυμμένο, πότε ανοιχτό, έναν αγώνα που τελείωνε κάθε φορά με έναν επαναστατικό μετασχηματισμό ολόκληρης της κοινωνίας ή με την από κοινού καταστροφή των τάξεων που αγωνίζονταν».
Αυτό το σημείο συνθέτει για πρώτη φορά μια ανάλυση που ορίζει τις τάξεις των καταπιεστών και καταπιεζόμενων (ή αλλιώς σήμερα καπιταλιστών και εργαζόμενων) που αντιμάχονται για τα συμφέροντα τους ως κινητήριο μοχλό της ιστορικής εξέλιξης. Από την μια οι εργαζόμενοι που παράγουν τον πλούτο και πουλούν την εργατική τους δύναμη για να παραχθούν όλα τα υλικά αγαθά. Από την άλλη οι καπιταλιστές που κατέχουν τα μέσα παραγωγής και ελέγχουν της οικονομία (επιχειρήσεις, τράπεζες κλπ), που σκοπό τους έχουν την συσσώρευση κερδών μέσα από την εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης. Το προλεταριάτο (όρος που αναφέρεται στην εργατική τάξη της εποχής), λόγω της θέσης του στην παραγωγή κρατάει τα «κλειδιά» της οικονομίας. Έτσι, αποτελεί και την μόνη δύναμη στην κοινωνία που μπορεί να ανατρέψει την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων. Στόχος των κομμουνιστών είναι η συνένωση των εργαζομένων σε μια συνειδητή οργανωμένη δύναμη που μπορεί να επιφέρει επαναστατικές αλλαγές.
Όπως σημειώνεται στο Μανιφέστο
«Απ’ όλες τις τάξεις που σήμερα βρίσκονται αντιμέτωπες με την αστική τάξη, μόνο το προλεταριάτο είναι τάξη αληθινά επαναστατική».
Αυτό βέβαια δεν συμβαίνει γιατί η εργατική τάξη είναι η μόνη που έχει επαναστατικές διαθέσεις, αλλά γιατί είναι η μόνη που κατέχει στα χέρια της την υλική δύναμη για να προκαλέσει στην πράξη επαναστατικές ανατροπές.
Το αν έχει ξεπεραστεί η ταξική πάλη μπορεί ο καθένας να το δει στην καθημερινότητά του στην περίοδο της καπιταλιστικής κρίσης που ζούμε. Εδώ και παραπάνω από μια δεκαετία διεξάγεται ένας αγώνας για το ποιος θα πληρώσει την κρίση που δημιούργησαν οι καπιταλιστές. Οι εργαζόμενοι έχουν δεχτεί επιθέσεις στο βιοτικό τους επίπεδο και προσπαθούν πότε μεμονωμένα και πότε πιο οργανωμένα να αντισταθούν σε μια διεθνή κλίμακα. Οι καπιταλιστές από την άλλη προσπαθούν να φορτώσουν το βάρος της κρίσης στους καταπιεσμένους.
Επαναστατικό Κόμμα
Πως όμως θα επέλθει η αλλαγή για τα καταπιεσμένα στρώματα; Αρκούν οι εργατικοί αγώνες για να οδηγηθούμε στην ανατροπή του καπιταλισμού;
Δυστυχώς όχι. Οι δυο θεωρητικοί του Μαρξισμού αναφέρουν πολύ ξεκάθαρα την ανάγκη για πολιτική οργάνωση στο Μανιφέστο:
«Η διοίκηση του σημερινού κράτους δεν είναι παρά μια επιτροπή για τη διεύθυνση των κοινών υποθέσεων ολόκληρης της μπουρζουαζίας»
και παρακάτω:
«Κάθε ταξική πάλη είναι μια πολιτική πάλη»
και ακόμα:
«Η οργάνωση του προλεταριάτου σαν τάξης είναι κατά συνέπεια η οργάνωσή του σε πολιτικό κόμμα».
Η σημαντικότερη επιδίωξη των κομμουνιστών είναι συνένωση όλων των εργαζομένων ως τάξη, με στόχο την ανατροπή της αστικής κυριαρχίας, την κατάκτηση της εξουσίας και την οικοδόμηση της νέας κοινωνίας. Για να μπορέσει να στεφθεί με επιτυχία αυτός ο αγώνας θα πρέπει η εργατική τάξη να είναι οργανωμένη σε ένα επαναστατικό πολιτικό κόμμα. Αυτό το κόμμα έχει καθήκον να οργανώσει τους εργάτες και να μπει μπροστά στον αγώνα τους για την εξάλειψη της καπιταλιστικής καταπίεσης.
Φυσικά και σήμερα, σε μια εποχή που η αστική τάξη είναι «επιστημονικά» οργανωμένη και μπορεί να επιβάλλει τους εκπρόσωπους της, η εργατική τάξη πρέπει να αναλάβει το δικό της επαναστατικό ρόλο, μπαίνοντας μπροστά στον αγώνα για τα δικά της ανεξάρτητα επαναστατικά κόμματα.
Διεθνής οργάνωση των εργατών
Αυτός ο αγώνας θα πρέπει να λάβει έναν διεθνή χαρακτήρα. Για να προχωρήσει η πάλη της εργατικής τάξης θα πρέπει να ενώσει τους εργάτες όλου του κόσμου, κάτω από τα κοινά τους αιτήματα.
«Οι κομμουνιστές διαφέρουν από τα άλλα προλεταριακά κόμματα μονάχα κατά τούτο: ότι από τη μια μεριά, στους διάφορους εθνικούς αγώνες των προλετάριων τονίζουν και προβάλλουν τα συμφέροντα που είναι κοινά σ’ όλο το προλεταριάτο κι ανεξάρτητα από την εθνότητα. Και από την άλλη, ότι στις διάφορες βαθμίδες ανάπτυξης του αγώνα ανάμεσα στο προλεταριάτο και την αστική τάξη, εκπροσωπούν πάντα τα συμφέροντα του κινήματος στο σύνολο του».
Στο σύνολο της αυτή η ανάλυση κάνει σαφές ότι τα συμφέροντα της εργατικής τάξης δεν έχουν εθνικό χαρακτήρα. Η ιστορική εξέλιξη του καπιταλισμού απέδειξε ότι σαν οικονομικό σύστημα έσπασε το φραγμό που θέτουν τα εθνικά σύνορα. Έτσι η διεθνής πάλη και ο συντονισμός της εργατικής τάξης είναι βασική προϋπόθεση για την επιτυχία αυτού του αγώνα.
Η απάντηση της εργατικής τάξης
Η ουσία της ανάλυσης του Μανιφέστου, αλλά και όλη η μαρξιστική θεωρία, έχει δεχθεί πολλές επιθέσεις από το 1848 μέχρι σήμερα. Από την πλευρά των καπιταλιστών και της αστικής διανόησης διεξάγεται ένας αγώνας να φανεί ότι αυτό που προτάσσεται είναι ανέφικτο και πως υπάρχει μόνο μια «αλήθεια», αυτή που αντιπροσωπεύει ο καπιταλισμός. Από την άλλη, η μαρξιστική ανάλυση έχει δεχθεί και πυρά εκ των έσω. Από τη μια οι θιασώτες του «υπαρκτού σοσιαλισμού» και η «σταλινική σχολή της πλαστογραφίας» που διαστρέβλωσαν το νόημα του Μανιφέστου εγκαθιστώντας ένα καταπιεστικό καθεστώς στο όνομά του. Από την άλλη, το ρεύμα του ρεφορμισμού που κράτησε όσα το βόλευαν από το Μανιφέστο και ενσωματώθηκε στο σύστημα προκαλώντας μαζικές απογοητεύσεις.
Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν κομμάτια της ανάλυσης του Μανιφέστου που χρειάζονται επικαιροποίηση. Η φάση που βρισκόταν ο καπιταλισμός όταν γράφτηκε το κείμενο αυτό ήταν διαφορετική από την φάση που βρίσκεται σήμερα. Η απόλυτη κυριαρχία των μονοπωλίων, οι παγκόσμιοι πόλεμοι, η παγκοσμιοποίηση, οι αγώνες των αποικιακών χωρών, αλλά και οι προσπάθειες που έγιναν για την κατάκτηση της εξουσίας και δεν κατάφεραν να εφαρμόσουν την κομμουνιστική πρόταση, είναι όλα στοιχεία που δεν υπήρχαν το 1848.
Ο πυρήνας της ανάλυσης, ωστόσο, δίνει έμπνευση και μορφή στο αγώνα ενάντια στην καπιταλιστική εκμετάλλευση. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς κατάφεραν να σχηματοποιήσουν ιδέες, που ακόμα και σήμερα είναι ζωντανές και αποτελούν εργαλείο για την εργατική τάξη. Απέδειξαν περίτρανα του πόση σημασία μπορούν να έχουν κάποιες ιδέες και προτάσεις όταν γίνουν κτήμα μαζικών στρωμάτων και άρα μετατραπούν σε υλική δύναμη.
Έτσι και σήμερα ο αγώνας ενάντια στον καπιταλισμό και η μάχη για το σοσιαλιστικό μέλλον της ανθρωπότητας μπορούν να έχουν έναυσμα τα λόγια του Μανιφέστου:
«Η αστική τάξη παράγει τους νεκροθάφτες της. Η ήττα της και η νίκη του προλεταριάτου είναι το ίδιο αναπόφευκτες… Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε»
Διαβάστε ολόκληρο το Κομμουνιστικό Μανιφέστο εδώ
