Η 27η Ιανουαρίου έχει καθιερωθεί ως Παγκόσμια Ημέρα Μνήμης των θυμάτων του Ολοκαυτώματος. Με αυτή την αφορμή, αναδημοσιεύουμε παλιότερο άρθρο του σ. Νίκου Αναστασιάδη σχετικά με το Ολοκαύτωμα και το βιβλίο της Χάνα Άρεντ «Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ – Η κοινοτοπία του κακού».
Το μεγαλύτερο έγκλημα κατά της ανθρωπότητας μέχρι στιγμής είναι οι ναζιστικές θηριωδίες στο 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Περίπου 9 εκατομμύρια άνθρωποι δολοφονήθηκαν από τους Ναζί και τους κατά τόπους συνεργάτες τους στην Ευρώπη, όχι στα πολεμικά μέτωπα, αλλά σε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις. Μιλάμε δηλαδή για την μεγαλύτερη γενοκτονία στην ανθρώπινη ιστορία. Ο συνολικός αριθμός των ανθρώπων που σκοτώθηκαν σε μάχες ή πέθαναν από αιτίες που σχετίζονται με τον πόλεμο που προκάλεσαν οι ναζί φτάνει τα 80 εκατομμύρια!
Η απάντηση βέβαια σε αυτή τη βαρβαρότητα δόθηκε από τους λαούς της Ευρώπης, που πολέμησαν κατά του ναζισμού και τον νίκησαν. Και έστειλαν πολλούς από τους εκπροσώπους του εκεί που τους άξιζε. Με την νίκη του αντιφασιστικού αγώνα όμως δεν εξαφανίστηκαν ως δια μαγείας όλοι όσοι είχαν συμβάλλει σε αυτή τη θηριωδία. Ο μηχανισμός του ναζιστικού κράτους που επέβαλλε την «τελική λύση» ενάντια στους Εβραίους, τους κομμουνιστές, τους ομοφυλόφιλους, τους τσιγγάνους, τα ΑΜΕΑ, κτλ ήταν τεράστιος, επιστημονικά σαδιστικός και εφιαλτικά άρτιος. Ο Χίτλερ αυτοκτόνησε, πολλοί υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι των Ναζί σκοτώθηκαν στις μάχες, ενώ άλλοι καταδικάστηκαν στη Δίκη της Νυρεμβέργης. Πώς όμως θα αντιμετωπιζόταν όλα τα ανώτερα στελέχη του μηχανισμού των Ναζί που με ενεργό τρόπο έπαιξαν ρόλο στο Ολοκαύτωμα;
«Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ»
Αυτό το θέμα πραγματεύεται το βιβλίο της Γερμανοεβραίας δημοσιογράφου Χάνα Άρεντ, «Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ – Η κοινοτοπία του κακού» (εκδόσεις Νησίδες). Το βιβλίο γράφτηκε το 1962, και αποτελείται από παρατηρήσεις της Άρεντ ως ανταποκρίτριας στην δίκη του Άντολφ Άιχμαν, στελέχους των Ναζί που εργαζόταν στην υπηρεσία που οργάνωνε την εξόντωση των Εβραίων. Ο Άιχμαν είχε καταφύγει με πλαστό διαβατήριο στην Αργεντινή, απ’ όπου απήχθη από τις Ισραηλινές μυστικές υπηρεσίες προκειμένου να δικαστεί στο Ισραήλ το 1961. Δικάστηκε, καταδικάστηκε και απαγχονίστηκε στην Ιερουσαλήμ.
Με αφορμή το βιβλίο αυτό, έχει ενδιαφέρον να αναδειχτούν και να συζητηθούν μια σειρά ζητήματα.
Στο βιβλίο της Άρεντ αναφέρονται σημαντικά στοιχεία που ακούστηκαν στη δίκη, είτε ως κομμάτι του κατηγορητηρίου είτε που προέκυψαν από τις καταθέσεις. Όπως οι ανταγωνισμοί μεταξύ διαφορετικών υπηρεσιών του 3ου Ράϊχ που είχαν αρμοδιότητα την εξόντωση των Εβραίων.
Στις περιπτώσεις αυτές, ο αριθμός των Εβραίων που δολοφονούνταν, απελαυνόταν ή κλεινόταν σε γκέτο και στρατόπεδα συγκέντρωσης αποτελούσε αντικείμενο αξιοποίησης για τις καριέρες των αξιωματούχων των SS. Η εύνοια του Φύρερ, του οποίου κάθε διαταγή είχε ισχύ νόμου, εξαρτιόταν από την φριχτή αυτή «αποτελεσματικότητα»…
Αυταπάτες και υποχωρητικότητα των ηγετών της εβραϊκής κοινότητας
Σημαντικό στοιχείο της ιστορίας αφορά τις αυταπάτες των ηγετικών κλιμακίων των σιωνιστικών οργανώσεων ειδικά τα πρώτα χρόνια ότι θα μπορούσαν να βρουν μια «συμβιβαστική φόρμουλα» με τους Ναζί. Η πολιτική του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος του Χίτλερ στην αρχή άφηνε να εννοηθεί ότι επιδιώκει να κάνει μεν τους Εβραίους πολίτες 2ης κατηγορίας, αλλά ότι δεν θα τους θανατώσει.
Σε αυτά τα πλαίσια ο Άιχμαν και άλλοι ηγετικοί Ναζί συνομιλούσαν και διαπραγματευόταν με τις ηγεσίες των εβραϊκών οργανώσεων για την μαζική απέλαση των Εβραίων στην Παλαιστίνη ή και σε άλλες περιοχές (όπως το «σχέδιο» να μεταφερθούν 4 εκατομμύρια Εβραίοι στη… Μαδαγασκάρη). Τελικά βέβαια όπως φάνηκε όλα αυτά αποτελούσαν ελιγμούς των Ναζί ώστε να κερδίσουν χρόνο, να αποτρέψουν μια εξέγερση των Εβραίων (που τότε αποτελούσαν πολλά εκατομμύρια σε πληθυσμό σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες) και να «συνηθίσουν» την κοινή γνώμη γι’ αυτό που θα επακολουθήσει: την «τελική λύση» όπως ονομάστηκε, δηλαδή την εξόντωση ενός ολόκληρου λαού.
Η μετριοπαθής και συμβιβαστική αυτή στάση των ανώτερων στρωμάτων των Εβραίων είχε πολύ μεγάλο κόστος στην ιστορία, μια και αν είχαν αντισταθεί μαζικά και μαχητικά από την αρχή στους Ναζί, η ιστορία σήμερα μπορεί να ήταν διαφορετική. Όπως αναφέρει ο συγγραφέας Ρ. Πέντορφ (στο βιβλίο του «Δολοφόνοι και δολοφονημένοι»):
«Αναμφίβολα, χωρίς την συνεργασία των θυμάτων, δεν θα ήταν δυνατό λίγες χιλιάδες άνθρωποι, που οι περισσότεροι απασχολούνταν σε δουλειές γραφείου, να εξοντώσουν εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους…».
Το «παραλήρημα ενός τρελού» και τα κέρδη του γερμανικού κεφαλαίου
Η Άρεντ θέλει να βάλει στην συζήτηση επίσης το γεγονός ότι η πολιτική αυτή δεν ήταν «το παραλήρημα ενός τρελού».
Αναφέρει τις γερμανικές επιχειρήσεις που επωφελήθηκαν χρησιμοποιώντας ως σκλάβους ουσιαστικά τους κρατούμενους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Κολλοσσοί του γερμανικού κεφαλαίου όπως οι Thyssen, Krupp, IG Farben, Bosch, Daimler-Benz, Siemens, Volkswagen, Deutsche Bank, AEG ήταν από τους «ωφελούμενους» αυτού του αίσχους.
Συνολικά, πάνω από 2.000 γερμανικές επιχειρήσεις είχαν σκλάβους εργαζόμενους, ο συνολικός αριθμός των οποίων έφτασε τα 12 εκατομμύρια καθ΄ όλη τη διάρκεια του πολέμου.
Οι αιχμάλωτοι δούλευαν μέχρι θανάτου στα εργοστάσια αυτά, πολλά από τα οποία χτίστηκαν δίπλα σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ακριβώς γι’ αυτό το λόγο. Χαρακτηριστικά, από τους 35.000 σκλάβους εργάτες σε ένα παράρτημα της IG Farben (της μεγαλύτερης φαρμακοβιομηχανίας της εποχής) 25.000 πέθαναν πάνω στη δουλειά.
Προκειμένου να περιορίσουν τυχόν αντιδράσεις και να το κάνουν πιο εύκολο στους υπαλλήλους του δικού τους κρατικού μηχανισμού να χωνέψουν τι γίνεται, οι Ναζί επέβαλλαν «γλωσσικούς κανόνες» για το πως πρέπει να γίνεται αναφορά στο Ολοκαύτωμα. Όπως λέει η Άρεντ, σπάνια συναντάμε σε επίσημα έγγραφα τις λέξεις «θανάτωση», «γενοκτονία», «εκκαθάριση». Αυτές έχουν αντικατασταθεί από τις λέξεις «τελική λύση», «εκκένωση», «ειδική μεταχείριση», «μετοικεσία». Η μέθοδος αυτή βέβαια βρίσκει ακόμα και σήμερα μιμητές βέβαια στα νεοφιλελεύθερα καθάρματα, που ονομάζουν τις απολύσεις «κινητικότητα», τις περικοπές «εκσυγχρονισμό» και τις δολοφονίες «παράπλευρες απώλειες»…
Μια άλλη πτυχή του Ολοκαυτώματος είναι η ληστεία στις περιουσίες των Εβραίων πολιτών από τους Ναζί. Οι Εβραίοι, πριν αναγκαστούν να ανέβουν στα τραίνα που τους οδηγούσαν στο Άουσβιτς και στα άλλα στρατόπεδα συγκέντρωσης υπέγραφαν συνήθως έγγραφα που παρέδιδαν τις περιουσίες τους. Οι πιο πλούσιοι, κατάφεραν να χρηματίσουν αξιωματούχους των Ναζί για να γλυτώσουν τη ζωή τους, δίνοντας την περιουσία τους στους «ιδεολόγους», που βρήκαν την ευκαιρία να πλουτίσουν με αυτόν τον τρόπο. Όλη αυτή η επιχείρηση αφορούσε από μικρές καταθέσεις και τιμαλφή, μέχρι εργοστάσια και μεγάλες επιχειρήσεις. Και όταν πια οι Εβραίοι έμπαιναν στα τραίνα, τα σπίτια τους γινόταν εύκολη λεία για πλιάτσικο από τους Ναζιστές…
Αν για τον καπιταλισμό η ανθρώπινη ζωή είναι απλά ένα οικονομικό μέγεθος, στον φασισμό (που είναι η πιο ακραία μορφή της βαρβαρότητας του καπιταλισμού) η ανθρώπινη ζωή χάνει ραγδαία την τιμή της. Για τους Ναζί οι άνθρωποι ήταν κάτι λιγότερο και από αντικείμενα. Χαρακτηριστική είναι η πρόταση που έκανε η ναζιστική Γερμανία στους Συμμάχους, όταν η ήττα τους είχε αρχίσει να διαφαίνεται, για ανταλλαγή ενός εκατομμυρίου εβραίων με 10.000 φορτηγά. Η αφαίρεση της ανθρώπινης ζωής είχε γίνει ζήτημα ρουτίνας, καθώς δολοφονούνταν εν ψυχρώ κάθε μέρα δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι, με όλους τους πιθανούς τρόπους. Στην Ρουμανία, οι συνεργάτες των Ναζί έβαζαν τους Εβραίους σε τραίνα, όπου έκαναν κυκλικά δρομολόγια χωρίς προορισμό, μέχρι να πεθάνουν στα βαγόνια όλοι από ασφυξία.
Η κριτική της Άρεντ
Η Άρεντ προσπαθεί να πάρει μια «αντικειμενική» θέση γύρω από τη δίκη, και κάνει κάποια σχόλια που προσπαθούν να αποδώσουν το «δίκιο», ακόμα και αν αυτό είναι, φαινομενικά, με το μέρος του Άιχμαν. Φυσικά, για ένα δικαστήριο είναι σημαντικό να αποδίδει τις κατηγορίες του με ακρίβεια και ισορροπία. Υπάρχει όμως ο κίνδυνος σε τέτοιες περιπτώσεις να πέσουμε σε αφασία αν ακολουθήσουμε το γράμμα του νόμου.
Ναι, φυσικά, το σωστό θα ήταν ο Άιχμαν να δικαστεί σε διεθνές δικαστήριο και όχι Ισραηλινό. Αυτό όμως πόση ουσιαστική διαφορά θα έκανε; Μήπως να ξεχάσουμε ότι στη Νυρεμβέργη όλοι κι όλοι οι Ναζί που δικάστηκαν δεν ξεπερνούσαν τους 19;
Ναι, ο Άιχμαν δεν ήταν ο μόνος υπεύθυνος, ούτε ίσως ο πιο σημαντικός, αλλά αυτό σημαίνει ότι πρέπει να αφεθεί ελεύθερος μέχρι να τιμωρηθούν όλοι οι ανώτεροί του;
Ναι, ο Άιχμαν απήχθη παράνομα και δεν ζητήθηκε επίσημα η έκδοση του από την Αργεντινή. Αυτό δείχνει το πόσο μεγάλο κίνδυνο μπορούν να αποτελέσουν οι μυστικές υπηρεσίες για τα κινήματα. Όμως όπως όλα τα θέματα είναι θέμα σωστών ισορροπιών: η έκταση που παίρνουν αυτού του είδους οι κριτικές στο βιβλίο της Άρεντ ξεπερνά τα όρια, ιδιαίτερα λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός, που δεν πρέπει ούτε στιγμή να μας διαφεύγει, ότι εκατομμύρια άνθρωποι στα χέρια των Ναζί εξοντωνόντουσαν με τις πιο απάνθρωπες μεθόδους!
Μια πολιτική δίκη
Η βασική κριτική της Άρεντ αφορά το γεγονός ότι η δίκη του Άιχμαν μετατράπηκε σε «πολιτική» δίκη με πάρα πολλές μαρτυρίες για την «γενική εικόνα» της εποχής και των συνολικών εγκλημάτων των Ναζί. Και εδώ θα διαφωνήσουμε με τη συγγραφέα. Φυσικά και μια δίκη τέτοιου χαρακτήρα πρέπει να ασχοληθεί με το συνολικό πλαίσιο μέσα στο οποίο έγιναν τα όσα εγκλήματα. Αλλιώς η ιστορία δεν βγάζει νόημα. 9 εκατομμύρια δολοφονίες δεν μπορούν με τίποτα να εξηγηθούν με βάση «προσωπικά κίνητρα», χρειάζεται οπωσδήποτε να καταλάβουμε τις ιστορικές συνθήκες στη βάση των οποίων έγιναν.
Κάτι αντίστοιχο αντιμετωπίζουμε με την δίκη της Χρυσής Αυγής αυτή την περίοδο. Φυσικά οι φυσικοί και ηθικοί αυτουργοί φασίστες πρέπει να καταδικαστούν για το σύνολο της δράσης αυτής της εγκληματικής οργάνωσης, και για να γίνει αυτό πρέπει στη δίκη να αναδειχτούν οι πολιτικοί και ιστορικοί όροι της ύπαρξης της. Αλλιώς ένας ξυλοδαρμός εδώ και ένα μαχαίρωμα εκεί, αν αντιμετωπιστούν αποκομμένα και με ποινικούς όρους, δεν βγάζουν νόημα και ταυτόχρονα απαλλάσσουν τους κατηγορούμενους από το διαρκές έγκλημα κατά της κοινωνίας που διαπράττουν.
Κοινοτοπία του κακού;
Το κυριότερο ερώτημα που αναδύεται από το βιβλίο είναι το «γιατί;». Γιατί οι Εβραίοι αφέθηκαν να οδηγηθούν παθητικά στο θάνατο τους; Γιατί οι Γερμανοί πολίτες έκαναν ότι έκαναν και δεν αντιστάθηκαν;
Στους Εβραίους όπως είδαμε κυριάρχησε η «μετριοπάθεια», σε μεγάλο βαθμό γιατί αυτήν προωθούσαν οι ηγετικοί τους κύκλοι. Οι Ναζί κατάφεραν να τους ξεγελάσουν, να τους διασπάσουν, να εξαγοράσουν κάποιους απ’ αυτούς, να τους απομονώσουν. Όταν βέβαια έγιναν γνωστά στην πλήρη τους έκταση τα εγκλήματα, υπήρξαν αντιδράσεις (πχ η εξέγερση στο γκέτο της Βαρσοβίας).
Ο γερμανικός λαός από την άλλη, μπήκε στον πόλεμο μετά από μια ιστορικών διαστάσεων ήττα του κινήματος και της Αριστεράς. Προπολεμικά η Αριστερά στην Γερμανία είχε δυνάμεις πολύ μεγαλύτερες από αυτές των Ναζί. Οι εγκληματικές πολιτικές όμως των ηγεσιών του Σοσιαλδημοκρατικού και του Κομμουνιστικού Κόμματος, καθώς και η άρνηση τους να συνεργαστούν για να τσακίσουν τον φασισμό, οδήγησε στην ήττα. Ο Χίτλερ αναλαμβάνοντας την εξουσία το πρώτο πράγμα που έκανε ήταν να διαλύσει τις πολιτικές και συνδικαλιστικές οργανώσεις των εργαζομένων – κι αυτό έγινε χωρίς ν’ ανοίξει μύτη.
Μόνο κάτω από το πρίσμα της αποτυχίας των δύο γερμανικών επαναστάσεων του 1918 και 1923, της ιστορικής χρεοκοπίας των δύο ιστορικών κομμάτων της γερμανικής εργατικής τάξης (Σοσιαλδημοκρατικό και Κομμουνιστικό) του εκφυλισμού της ρώσικης επανάστασης κάτω από το Σταλινισμό, μπορεί να γίνει κατανοητό γιατί τσακίστηκαν οι υγιείς δυνάμεις της γερμανικής κοινωνίας και επικράτησε η «ανθρώπινη σκόνη» με τη μορφή του φασισμού.
Έτσι, και στις δύο περιπτώσεις, και για τους Εβραίους και για τους Γερμανούς, ο λόγος που κατάφερε να επιβληθεί η εξουσία ήταν κοινός: δεν υπήρχε οργάνωση που να οργανώσει την αντίσταση στη λαίλαπα αυτή. Η αντίσταση φαινόταν μάταιη, γιατί ο κάθε άνθρωπος ήταν μόνος του απέναντι σε έναν τεράστιο μηχανισμό επιβολής της βίας.
Η συμπεριφορά των «απλών ανθρώπων που ακολουθούν εντολές» διαπράττοντας εγκλήματα μπορεί να ερμηνευτεί μόνο αν ιδωθεί μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπήρξαν αντιστάσεις σε ατομικό, συλλογικό και εθνικό επίπεδο. Και είναι τέτοιες ηρωικές πράξεις που έπαιξαν ρόλο στο τελικό τσάκισμα του ναζισμού. Για να μην επαναληφθεί όμως μια τέτοια θηριωδία χρειαζόμαστε τέτοιες ηρωικές πράξεις συνδυασμένες με οργάνωση των κινημάτων και των κοινωνιών και με στόχο την ανατροπή αυτού του συστήματος που μπορεί να παράγει αυτή τη βαρβαρότητα. Αυτή είναι η καλύτερη καταδίκη του κάθε Ναζί, «αν θέλουμε να παραμείνει ο πλανήτης μας τόπος κατάλληλος για ανθρώπους»
