Το παρακάτω κείμενο είναι βασισμένο στην εισήγηση της Μαριάννας Τσακίρη στην εκδήλωση με τίτλο «Συζητάμε για τον HIV και τα σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα» που πραγματοποιήθηκε στο ΤΑΚΙΜ στις 25 Γενάρη.
Μεγαλώσαμε μαθαίνοντας ότι το AIDS (και όχι ο ιός του HIV, κάτι που δείχνει την άγνοια που επικρατεί γύρω από το θέμα) είναι μια πανούκλα, μια ασθένεια φοβερή και τρομερή (και πράγματι κάποτε ήταν, αλλά αυτό έχει σταματήσει να ισχύει εδώ και πολύ καιρό). Μεγαλώσαμε με τεράστιο φόβο, θεωρώντας πως πρόκειται για έναν ιό που καταστρέφει τον φορέα και τους γύρω του. Μάθαμε όμως και να πιστεύουμε ότι είναι κάτι που αφορά τους «άλλους». Και εδώ έρχεται το στίγμα.
Υπάρχουν διάφορα είδη στίγματος. Το στίγμα που αναφέρεται σε σωματικά και ψυχικά γνωρίσματα (αναπηρία, ψυχική ασθένεια, εξάρτηση) ή κοινωνικοοικονομική κατάσταση (π.χ. φτώχεια, ανεργία) ή σεξουαλικότητα (π.χ. ομοφυλοφιλία) κ.α. Το AIDS από την εμφάνιση του χρησιμοποιήθηκε ως μέσο κοινωνικού στιγματισμού και αποκλεισμού: «τα ήθελε και τα έπαθε».
Καθώς εμφανίστηκε με μεγαλύτερη συχνότητα σε ορισμένες ομάδες, ή σε ανθρώπους διαφορετικούς, δημιούργησε αποδιοπομπαίους τράγους. Αξιοποιήθηκε για να αποδώσει την ευθύνη μιας νόσου σε κοινωνικές ομάδες όπως οι ομοφυλόφιλοι και οι χρήστες τοξικών ουσιών, που ονομάστηκαν ομάδες υψηλού κινδύνου και μετατράπηκαν σε ομάδες υψηλής ενοχής.
Παρόλο που μέχρι σήμερα έχουν γίνει σημαντικές προσπάθειες ενημέρωσης, κόντρα στην κατηγοριοποίηση της HIV λοίμωξης, εξακολουθεί από πολλούς να υπάρχει η αντίληψη ότι το AIDS αφορά μόνο συγκεκριμένες πληθυσμιακές ομάδες. Η αντίληψη αυτή όμως, οδηγεί και σε έναν επισφαλή εφησυχασμό, που όπως δείχνουν τα επιδημιολογικά στοιχεία έχει αποβεί μοιραίος για μεγάλους αριθμούς ανθρώπων, αφού όπως είναι γνωστό το AIDS αφορά όλους ανεξάρτητα από το φύλο, την ηλικία, την σεξουαλικότητα, τις επιλογές.
Οι οροθετικοί (οι άνθρωποι που έχουν μολυνθεί από τον ιό HIV) σημειώνονται κοινωνικά ως, οι διαφορετικοί, αυτοί που δεν ανήκουν σε εμάς, αυτοί που φέρουν το κακό, αυτοί που είναι κακοί γιατί μπορούν να μολύνουν.
Η διαπόμπευση των οροθετικών κρατουμένων
Θυμάστε το περιστατικό που συνέβη πριν μερικά χρόνια, όταν κάποιες κακές αλλοδαπές, οροθετικές, εκδιδόμενες και εξαρτημένες (τέσσερα στίγματα μαζί) διαπομπεύτηκαν με το χειρότερο τρόπο; Το «έγκλημά» τους ήταν πως θέλανε, υποτίθεται, να βλάψουν άντρες που πλήρωναν για να κάνουν σεξ (αν όχι να βιάσουν κορίτσια λιωμένα από τη χρήση χωρίς προφυλακτικό). Οι ίδιοι οι αστυνομικοί που τις μετέφεραν στην Εισαγγελία, μπροστά στις τηλεοπτικές κάμερες φορούσαν γάντια, μη τυχόν και κολλήσουν τον ιό.
Την περίοδο εκείνη, στα μέσα του 2012, η κυβέρνηση της ΝΔ που νιώθει να απειλείται από την άνοδο του ΣΥΡΙΖΑ, αποφάσισε να πάρει επιθετικές πρωτοβουλίες και ανέλαβε υποτίθεται να καθαρίσει το κέντρο της Αθήνας. Γυναίκες συλλαμβάνονται, υποχρεώνονται σε εξετάσεις και όσες βρίσκονται θετικές στον ιό κατηγορούνται για βαριά σκοπούμενη σωματική βλάβη, προφυλακίζονται και διαπομπεύονται με δημοσιοποίηση των φωτογραφιών τους.
Ζακ Κωστόπουλος
21 Σεπτεμβρίου 2018. Όλα τα κανάλια παίζουν την παρακάτω είδηση με ελάχιστες παραλλαγές: «πρεζάκι μπήκε να κλέψει ένα κοσμηματοπωλείο στην ομόνοια, απείλησε τον ιδιοκτήτη με μαχαίρι και ο ιδιοκτήτης τον χτύπησε για να προστατέψει την περιουσία του». Στην πραγματικότητα ένας άνθρωπος αναγκάστηκε να φύγει από διπλανή καφετέρια επειδή ένιωθε να απειλείται, μπήκε στο κοσμηματοπωλείο και ο ιδιοκτήτης μαζί με τον γείτονα τον σκότωσαν στο ξύλο με τους αστυνομικούς να τους ενισχύουν. Χωρίς κανένα λόγο, χωρίς κανένα κίνδυνο.
Αυτός ο άνθρωπος, ο Ζακ Κωστόπουλος, παρουσιάστηκε όπως και τόσοι και τόσες άλλες, σαν ένα αποκλείνον στοιχείο. Το «πουστράκι», η «παλιοαδερφή» που «βαφόταν και έβαζε γκλίτερ», που «έπαιρνε ναρκωτικά», που «ήταν οροθετικός». Όλες αυτές οι ταμπέλες τοποθετούνταν για να δικαιολογήσουν μια δολοφονία ενός ανθρώπου.
Το γεγονός ότι ο Ζακ ήταν γνωστός στο χώρο του κινήματος για τα ΛΟΑΤ+ δικαιώματα, έπαιξε σημαντικό ρόλο στη γρήγορη αντιστροφή της ιστορίας και την αποκάλυψη των ψεμάτων γύρω από την υπόθεση. Η δράση, η προσωπικότητα, το στίγμα που κουβαλούσε και το οποίο πάλευε καθημερινά με τη δράση του, ήταν όλα αυτά που βοήθησαν ώστε στη συνείδηση μεγάλης πλειοψηφίας κόσμου να καταγραφεί το περιστατικό σαν αυτό που ήταν: μια δολοφονία με κίνητρο το μίσος και το σεξισμό.
Το σύστημα των διαχωρισμών
Το σύστημα πάντα βάζει στεγανά και όρια, προκειμένου να ενισχύσει τα πιο συντηρητικά αντανακλαστικά της κοινωνίας. Χαρακτηρίζει συμπεριφορές ως σωστές ή λανθασμένες ηθικά, καταδικάζει τη σεξουαλική απελευθέρωση ως διαστροφή. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα πρώτα χρόνια μετά την εμφάνιση του AIDS, η σχετική προπαγάνδα δεν περιλάμβανε την προφύλαξη, αλλά την αυστηρή μονογαμία. Καμία απελευθέρωση, καμία εναλλαγή συντρόφων, ούτως ώστε να προφυλαχθεί υποτίθεται η κοινωνία. Ο πραγματικός στόχος βέβαια, ήταν να στραφεί ο κόσμος σε πιο συντηρητικές αντιλήψεις γύρω από τις σχέσεις και τη σεξουαλικότητα. Στα πλαίσια του καπιταλιστικού συστήματος, όσες πιο πολλές διαφοροποιήσεις και διαχωρισμοί υπάρχουν, τόσο το καλύτερο.
Αλλά πως σχετίζεται ο HIV με το σύστημα;
Σε παγκόσμιο επίπεδο, το προσδόκιμο ζωής έχει ανέβει από τα 66,5 χρόνια το 2000, στα 72 χρόνια το 2016. Ένας από τους λόγους αυτής της ανόδου είναι η αντιμετώπιση του HIV που έπληξε τη δεκαετία του 1990 την Αφρικανική κυρίως ήπειρο. Παρόλα αυτά, υπολογίζεται ότι οι άνθρωποι με χαμηλά εισοδήματα ζουν 18,1χρόνια λιγότερο.
Ο HIV συνδέεται άμεσα με τη φτώχεια. Από το 1980 έχουν πεθάνει 35 εκατομμύρια άνθρωποι. Σήμερα, 37,9 εκατομμύρια άνθρωποι παγκοσμίως έχουν τον ιό, από τους οποίους το 21% δεν το γνωρίζει και μόνο τα 19,5 εκατομμύρια λαμβάνουν θεραπεία. Τα 2/3 των ανθρώπων που νοσούν βρίσκονται στην Υποσαχάρια Αφρική, παρόλο που σε επιλεγμένες περιοχές που εφαρμόστηκαν προγράμματα πρόληψης μειώθηκαν τα νέα κρούσματα. Ακολουθεί η Νότια και Νοτιοανατολική Ασία, με την Ινδία να μετρά πάνω από 2,1 εκατομμύρια φορείς.
Τα φτωχά στρώματα, οι υποανάπτυκτες περιοχές, δεν έχουν πρόσβαση στην πληροφορία, δεν έχουν πρόσβαση στην προφύλαξη, σε πολλά μέρη του κόσμου οι γυναίκες όχι απλά δεν έχουν την επιλογή να ζητήσουν προφυλάξεις, αλλά ούτε καν να διαλέξουν το σύντροφο τους. Αυτές οι περιοχές του κόσμου όπου άνθρωποι πεθαίνουν από τη φτώχεια και τις ασθένειες την ώρα που το 1% παγκοσμίως κατέχει υπερδιπλάσιο πλούτο από τους φτωχότερους 6,9 δις ανθρώπους, αποδεικνύουν περίτρανα το πως σχετίζεται η φτώχεια με τη μετάδοση ασθενειών.
Δε μπορούμε να ξεχάσουμε την έρευνα της Goldman Sachs, που έθετε το εξής ερώτημα για τις επιχειρήσεις: «Είναι η θεραπεία των ασθενών ένα βιώσιμο επιχειρηματικό μοντέλο;». Για να μη σας κρατάμε παραπάνω σε αγωνία, η απάντηση της Goldman Sachs είναι «όχι»!
Σαν παράδειγμα δίνεται η ηπατίτιδα C και η Gilead Sciences, η φαρμακευτική εταιρεία που κατάφερε να βρει θεραπεία η οποία είχε ποσοστά επιτυχίας άνω του 90%. Όταν το φάρμακο πρωτοκυκλοφόρησε, εκτόξευσε τα κέρδη της εταιρείας, η οποία έβγαλε 12,5 δις δολάρια μόνο το 2015. Όμως, από τότε μέχρι σήμερα τα κέρδη της μειώνονται συνεχώς. Και κινδυνεύουν να πέσουν στα… 4 δις δολάρια φέτος!
Με τεράστιες δόσεις κυνισμού, η Goldman Sachs εξηγεί ότι αφενός αν ένα φάρμακο θεραπεύει με μία δόση, τότε όσοι/ες έχουν θεραπευτεί παύουν να είναι πελάτες, όπως επίσης ότι με κάθε θεραπεία, η εταιρεία «χάνει» και έναν φορέα ικανό να μεταδώσει την ασθένεια και σε άλλους/ες και άρα να αυξήσει τους πελάτες της!
Από την άλλη, ειδικά στο κομμάτι του HIV, διακυβεύονται εκατομμύρια για τις φαρμακοβιομηχανίες που κατέχουν τις πατέντες των σχετικών φαρμάκων. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του «πιο μισητού ανθρώπου στον κόσμο», Μάρτιν Σκρέλι, που αγόρασε τα δικαιώματα του Daraprim (φαρμάκου για το AIDS) και αύξησε την τιμή του από περίπου 13 σε 750 δολάρια ανά κάψουλα!
Πολλές χώρες των οποίων ο πληθυσμός μαστίζεται από ασθένειες παράγουν πειρατικά φάρμακα για να εξασφαλίσουν ότι δε θα συνεχίσει να πεθαίνει ο κόσμος, επειδή μια πολυεθνική έχει κάποια πατέντα που της επιτρέπει να τιμολογεί τα προϊόντα όπως θέλει. Το 2000 η Βραζιλία είχε 1,2 εκατομμύρια κρούσματα, ενώ κάθε θεραπεία ασθενούς με τα πατενταρισμένα φάρμακα κόστιζε 4.500 δολάρια το χρόνο. Τα 8/12 φάρμακα παράγονταν τοπικά, αλλά η κυβέρνηση της χώρας αποφάσισε να προχωρήσει στην εισαγωγή γενοσήμων, απ’ όλο το κόσμο, προκειμένου να μειώσει το κόστος της θεραπείας. Αυτό έκανε τις ΗΠΑ να προσφύγουν στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου ενάντια στη Βραζιλία, αφού οι φαρμακοβιομηχανίες απαιτούσαν να σταματήσει η εισαγωγή φτηνών γενοσήμων. Τελικά η Βραζιλία κέρδισε τη δικαστική μάχη, καθώς η επιτροπή ανθρωπίνων δικαιωμάτων του ΟΗΕ ψήφισε ότι η θεραπεία είναι ανθρώπινο δικαίωμα.
Στη Νότιο Αφρική συνέβη κάτι παρόμοιο, όταν η κυβέρνηση άρχισε να εισάγει από τρίτες χώρες φάρμακα που παράγονταν φθηνά επειδή παραβίαζαν τις πατέντες των φαρμακοβιομηχανιών. Μετά από πολλές δικαστικές διαμάχες οι φαρμακοβιομηχανίες συμβιβάστηκαν με το να πουλάνε τα φάρμακα με 70-90% έκπτωση.
Στην Ελλάδα
Στην Ελλάδα η αγωγή κατά του HIV είναι δωρεάν. Τι γίνεται με την πρόληψη όμως; Τι γίνεται με τη δημόσια υγεία, η οποία παραπαίει και με το στίγμα και τις διακρίσεις που εξακολουθούν να επισκιάζουν τις ζωές των ατόμων με HIV λοίμωξη;
Περίπου μία στις δύο διαγνώσεις HIV στην Ελλάδα γίνεται καθυστερημένα, με σημαντικές επιπτώσεις τόσο για την υγεία των ατόμων, όσο και για τη δημόσια υγεία. Την ίδια ώρα, περίπου το 23% των ατόμων που ζουν με HIV λοίμωξη στην Ελλάδα παραμένει αδιάγνωστο.
H επιδημική έκρηξη στους χρήστες ψυχοδραστικών ουσιών μπορεί να έχει μειωθεί, αλλά ενώ ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας συστήνει τη διανομή 300 συρίγγων σε κάθε χρήστη ανά έτος, το σύστημα υγείας στην Ελλάδα βρίσκεται πάρα πολύ πίσω. Μέχρι το 2010, η Ελλάδα ήταν παντελώς απούσα από την υλοποίηση αντίστοιχων προγραμμάτων, καθώς διανέμονταν κατά μέσο όρο μόλις 7 σύριγγες ανά άτομο σε ετήσια βάση. Το 2017 ο αριθμός ανέβηκε στις 76 σύριγγες.
Τι μπορεί να γίνει
Σύμμαχος κάθε στίγματος και στερεότυπου είναι ο φόβος, η άγνοια και ο συντηρητισμός. Το πρώτο πράγμα που πρέπει να απαιτούμε είναι η εισαγωγή του μαθήματος της σεξουαλικής αγωγής στα σχολεία. Ένα μάθημα που πρέπει να διδάσκεται με ουσιαστικό τρόπο, να μαθαίνει στα παιδιά την προφύλαξη, αντί για το φόβο και τη συντήρηση, να εξασφαλίζει ότι δε θα μεγαλώσουν άλλες γενιές αντρών που δεν αντέχουν το προφυλακτικό, με ότι αυτό συνεπάγεται.
Πρέπει να διεκδικήσουμε δημόσια και δωρεάν προγράμματα πρόληψης σε ευάλωτους πληθυσμούς, σε χώρους προσφύγων, στις πιάτσες των τοξικοεξαρτημένων με δυνατότητα εξετάσεων, με παροχή προφυλακτικών και συρίγγων δωρεάν και άμεσα.
Και όμως όλα αυτά δε φτάνουν, δε φτάνουν όσο το χρήμα και το κέρδος είναι πάνω από την ευημερία του ανθρώπου συνολικά. Όσο ζούμε σε ένα σύστημα που βγάζει τεράστια κέρδη από τις αρρώστιες και τον ανθρώπινο πόνο, που προωθεί το στίγμα για να διασπά τον πληθυσμό, που κατασκευάζει αποδιοπομπαίους τράγους, που μας θέλει συντηρητικούς και φοβισμένους, που ποινικοποιεί τη σεξουαλικότητα, τίποτα από όλα αυτά δεν πρόκειται να λυθεί συνολικά και οριστικά. Το σύστημα αυτό που μας αρρωσταίνει και κερδίζει σε βάρος μας, πρέπει να το ανατρέψουμε.
