Του Φοίβου Σταύρου Μακρίδη

Με αφορμή την επέτειο του θανάτου του Νέλσον Μαντέλα, στις 5 Δεκέμβρη 2013, αναδημοσιεύουμε παλαιότερο κείμενο του Φοίβου Σταύρου Μακρίδη, σχετικά με τους αγώνες των μαύρων της Νοτίου Αφρικής για την κατάργηση του Απάρντχαϊντ. Το κείμενο αυτό είχε δημοσιευθεί και στον 19^ο τόμο του περιοδικού Μαρξιστική Σκέψη.

 

 

Οι προσπάθειες και οι αδυναμίες  του απελευθερωτικού κινήματος των μαύρων  ενάντια στο Απαρτχάιντ

 

«Μπορείτε να εξηγήσετε πώς ένας μαύρος ξυπνάει σ’ ένα άθλιο γκέτο σήμερα, σχεδόν 10 χρόνια μετά την ελευθερία; Και στη συνέχεια πηγαίνει να δουλέψει στην πόλη, όπου ζουν κυρίως λευκοί σε πολυτελή σπίτια; Και στο τέλος της ημέρας επιστρέφει σπίτι του στην αθλιότητα; Δεν καταλα­βαίνω γιατί αυτοί οι άνθρωποι δεν λένε απλά “στο διάολο η ειρήνη. Στο διάολο ο Τούτου και η επιτροπή αλήθειας”»1.

Αρχιεπίσκοπος Ντέσμοντ Τούτου, πρόεδρος της Επιτρο­πής για την Αλήθεια και τη Συμφιλίωση, 22 Μαρτίου 2003

Το 1994 ο Νέλσον Μαντέλα και το Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο (African National Congress, ΑΕΚ) κερδίζουν πανηγυρικά με 62,7% τις πρώτες δημοκρατικές εκλογές στη Νότια Αφρική. Για πρώτη φορά συμμετέχει ο μαύρος πληθυσμός, που μόλις είχε απο­κτήσει ίσα πολιτικά δικαιώματα.

Το οικονομικό κατεστημένο του Απαρτχάιντ είχε βρεθεί σε διεθνή απομόνωση και αναζητούσε λύσεις που θα το έβγαζαν από το αδιέξοδό του. Η λευκή ελίτ αντιλήφθηκε ότι έπρεπε να μοιραστεί την πολιτική εξουσία με τα μαύρα λαϊκά στρώματα, προκειμέ­νου να κρατήσει και να ισχυροποιήσει την οικονομική της θέση.

Οι προσδοκίες του κόσμου για το τέλος του Απαρτχάιντ ήταν μεγάλες. Οι ρατσι­στικές διακρίσεις που χώριζαν τους πολίτες της Νότιας Αφρικής σε πρώτη και δεύτερη κατηγορία με βάση το χρώμα τους, διακόπηκαν. Πλέον, οι μαύροι αναγνωρίζονταν ως ίσοι απέναντι στους λευκούς και δεν θα τους υποχρέωνε κανείς πού θα κατοικούσαν και πού θα κυκλοφορούσαν.

Όμως, το όραμα του κόσμου δεν σταματούσε εκεί. Το ΑΕΚ είχε εκλεγεί για να κα­ταργήσει τις ανισότητες, για να καταπολεμήσει την ανεργία και για να μπορούν όλοι οι κάτοικοι της Νότιας Αφρικής να έχουν μια αξιοπρεπή ζωή.

Το ΑΕΚ στις διαπραγματεύσεις που είχε με το πολιτικό και οικονομικό καθεστώς του Απαρτχάιντ, δέχθηκε να υιοθετήσει νεοφιλελεύθερες πολιτικές, που του άφηναν μικρά περιθώρια για να ασκήσει κοινωνική πολιτική. Αυτό σήμαινε επίσης την οριστική εγκατάλειψη των θέσεων για εθνικοποιήσεις και δημόσιο έλεγχο της οικονομίας.

Το ΑΕΚ κάλυψε εν μέρει τις προσδοκίες του μαύρου λαού της Νότιας Αφρικής για καταπολέμηση της φτώχειας, αλλά δεν κατάφερε να αλλάξει ριζικά το βιοτικό επίπε­δο του πληθυσμού. Την ίδια ώρα, το οικονομικό καθεστώς του Απαρτχάιντ, παρέμεινε ισχυρό, βγήκε από τα δικά του αδιέξοδα και η νοτιοαφρικανική οικονομία αναπτύχθηκε σε μια από τις πιο ισχυρές αναπτυσσόμενες χώρες του κόσμου.

• Τι ήταν το καθεστώς του Απαρτχάιντ;
• Ποιοι ήταν οι βασικοί σταθμοί του απελευθερωτικού κινήματος των μαύρων;
• Τι έγινε την περίοδο των διαπραγματεύσεων στις αρχές της δεκαετίας του ’90;
• Ποιες ήταν οι υποχωρήσεις που έκανε το ΑΕΚ στο επίπεδο της οικονομικής πο­λιτικής;
• Ποια ήταν τα αποτελέσματα αυτής της πολιτικής στη νοτιοαφρικανική κοινωνία;

Αυτά είναι τα ερωτήματα που θα μας απασχολήσουν στο παρόν κείμενο, σε μια προσπάθεια να δείξουμε τα αρνητικά αποτελέσματα του δρόμου που επιλέχθηκε από την ηγεσία του ΑΕΚ και τους όρους μιας εναλλακτικής ριζοσπαστικής πολιτικής.

Πριν το Απαρτχάιντ

Η Νότια Αφρική κατοικούνταν από 200 διαφορετικές φυλές μαύρων Αφρικανών (Μπα­ντού), που αποτελούσαν κοντά στο 80% του πληθυσμού. Οι λευκοί αποτελούσαν περί­που ένα 10%, ενώ ένα ακόμα 10% ήταν πολίτες ασιατικής καταγωγής (κυρίως Ινδοί) και οι λεγόμενοι «μιγάδες». Οι λευκοί ήταν απόγονοι των Βρετανών και Ολλανδών αποίκων. Χαρακτηρίζονται ως ελίτ, μιας και τους ανήκε σχεδόν όλος ο πλούτος της χώρας. Πιο συγκεκριμένα, το 1994, τη χρονιά που καταργήθηκε το Απαρτχάιντ, το 88% του πλούτου της Νότιας Αφρικής ανήκε μόλις στο 5% του πληθυσμού (που ήταν λευκοί)2.

Από τα τέλη του 19ου αιώνα υπήρξαν συγκρούσεις και εμφύλιοι πόλεμοι μεταξύ των Βρετανών και Ολλανδών της Νότιας Αφρικής για το ποιος θα ’χε την πρωτοκαθε­δρία στη χώρα. Τελικά, το 1910 ιδρύεται η Ένωση της Νότιας Αφρικής, που αργότερα μετεξελίχθηκε στη Δημοκρατία της Νότιας Αφρικής.

Το κράτος, όμως, αφορούσε τους λευκούς και οι μαύροι παρέμεναν υποτελείς τους. Το 1913 οι μαύροι θα αποκλειστούν επί της ουσίας από το δικαίωμά τους να κατέχουν γη. Οι λευκοί γίνονται οι νέοι ιδιοκτήτες – οι αγρότες και οι μαύροι αναγκάζονται να γίνουν εργάτες γης στα ίδια τους τα χωράφια. Μόλις ένα 7% της γης παραμένει σε χέρια μαύρων Νοτιοαφρικανών.

Αποκλεισμοί υπήρχαν και πριν το 1948. Εκείνη τη χρονιά, όμως, η νίκη του Εθνι­κού Κόμματος (National Party, ΕΚ) στις εκλογές σηματοδοτεί την αρχή του Απαρτχάιντ.

Το ΕΚ ήταν το κόμμα των λευκών Ολλανδών αποίκων (γνωστοί και ως Αφρικάνερς ή Μπόερς), το οποίο θεωρητικοποίησε, συγκέντρωσε, νομοθέτησε και ανέβασε επίπεδο τις διακρίσεις που υφίσταντο οι μαύροι πληθυσμοί. Η διακυβέρνηση της Νότιας Αφρι­κής περνούσε, από την παραπαίουσα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο βρετανική αυτο­κρατορία, στα χέρια των Αφρικάνερς και η νέα διαμάχη μετατοπιζόταν στο δίπολο λευ­κοί – μαύροι. Το ΕΚ ισχυριζόταν ότι ήταν αναγκαία τα μέτρα αποκλεισμού των μαύρων, γιατί σε διαφορετική περίπτωση η μειοψηφία των λευκών θα κινδύνευε να εξαφανιστεί από την πλειοψηφία των μαύρων. Έτσι, η δικτατορία της λευκής ελίτ πήρε το όνομα Απαρτχάιντ από το 1948 μέχρι τα 1990-1994.

Το Απαρτχάιντ

Οι αποκλεισμοί και οι διακρίσεις εξελίσσονταν χρόνο με το χρόνο. Δύο ήταν τα επίπεδά τους. Το ένα επίπεδο αφορούσε κεντρικά πολιτικά ζητήματα (Μεγάλο Απαρτχάιντ), ενώ το άλλο αφορούσε κοινωνικές συμπεριφορές (Μικρό Απαρτχάιντ). Παράλληλα υπήρχαν διακρίσεις στην εκπαίδευση και πολιτικές απαγορεύσεις.

Μεγάλο Απαρτχάιντ

Από τα πρώτα χρόνια του το Απαρτχάιντ προχώρησε σε μια επίσημη κατηγοριοποίηση των φυλών που ζούσαν στη χώρα: λευκοί, Ινδοί, «μιγάδες» και μαύροι. Οι Ινδοί και οι «μιγάδες» δεν ήταν πλήρως αποκλεισμένοι από τα πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα, σε αντίθεση με τους μαύρους.

Η κατηγοριοποίηση αυτή οδήγησε στον καθορισμό των περιοχών όπου έπρεπε να κατοικεί ξεχωριστά η κάθε φυλή. Έτσι, από κει που οι συνοικίες κι οι πόλεις της Νότιας Αφρικής είχαν πολυφυλετικό χαρακτήρα, πολλές οικογένειες άρχισαν να εγκαταλείπουν τα σπίτια τους, γιατί ήταν παράνομο πλέον να μένουν στην ίδια συνοικία.

Για την επίτευξη αυτών των στόχων, δημιουργήθηκε ειδική κρατική επιτροπή που κατηγοριοποιούσε τους κατοίκους και κατ’ επέκταση τους όριζε πού θα ζήσουν. Σε πολ­λές οικογένειες όπου είχαν γίνει μίξεις μεταξύ των φυλών, προέκυψε το πρόβλημα της αναγκαστικής απομάκρυνσης του ενός μέλους από το άλλο.

Μόνο κατά τα χρόνια 1960-1983 υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια και τις γειτονιές τους περίπου 3,5 εκατομμύρια μαύροι, Ινδοί και «μιγάδες». Το ΕΚ μπορεί να χαρακτήριζε μια περιοχή στην οποία δεν έμενε κανένας λευκός ως περιοχή για λευ­κούς, να την αναβάθμιζε και να εγκαθιστούσε εκεί λευκούς πολίτες.

Από το 1952 οι μαύροι άνω των 16 ετών ήταν υποχρεωμένοι να φέρουν πάντοτε μαζί τους ειδικά έγγραφα, τα οποία όριζαν το μέρος όπου έμενε και δούλευε ο καθένας. Έτσι, ήταν παράνομο για έναν μαύρο πολίτη να βρεθεί σε μια περιοχή λευκών, εάν δεν είχε ειδική άδεια γι’ αυτό.

Το 1970 ψηφίστηκε ένας νέος νόμος για την ιθαγένεια των μαύρων πληθυσμών. Δεκατρείς περιοχές (που αντιστοιχούσαν στο 13% της συνολικής έκτασης της Νότιας Αφρικής), γνωστές ως μπαντουστάν, χαρακτηρίστηκαν ως ημιαυτόνομες και στην ηγεσία τους μπήκαν φυλετικοί άρχοντες. Το ΕΚ έδινε μια ψεύτικη προοπτική αυτές οι περιοχές να ανεξαρτητοποιηθούν, χωρίς όμως καμιά δυνατότητα για ανεξάρτητη πολιτική. Αυτό που επεδίωκε το καθεστώς του Απαρτχάιντ ήταν να αποξενώσει ακόμα περισσότερο τους μαύρους κατοίκους από την ίδια τους τη χώρα. Με αυτή τη νομοθεσία αφαιρέθηκε η νοτιοαφρικανική ιθαγένεια από τους κατοίκους των μπαντουστάν, με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζονται ως μετανάστες στα εδάφη της Νότιας Αφρικής και να χρειάζονται διαβατήριο για την είσοδό τους. Το Απαρτχάιντ προχωρούσε σε μια οριστική απαλλαγή από τους μαύρους πληθυσμούς, δημιουργώντας μικρά κρατίδια, εξαρτημένα από τη Νότια Αφρική και φτιάχνοντας ένα στάτους κβο για ενδεχόμενες μετέπειτα εξελίξεις.

Μικρό Απαρτχάιντ

Δίπλα στις μεταρρυθμίσεις αυτές, υπήρχαν κι άλλες που ρύθμιζαν καθημερινούς και ταπεινωτικούς αποκλεισμούς στη ζωή των Νοτιοαφρικανών.

Το 1949 απαγορεύθηκαν διά νόμου οι γάμοι μεταξύ μαύρων και λευκών, ενώ ένα χρόνο αργότερα απαγορεύθηκαν ακόμα και οι σεξουαλικές σχέσεις μεταξύ τους. Αναπτύ­χθηκαν διαφορετικές δημόσιες υπηρεσίες, νοσοκομεία, συγκοινωνίες, για τους μαύρους και διαφορετικές –και σαφώς ανώτερες– για τους λευκούς. Τουαλέτες, καταστήματα, ακόμα και… παγκάκια είχαν ταμπέλες που όριζαν αν μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τους μαύρους και οι παραβάτες αυτών των οδηγιών αντιμετώπιζαν ποινικές επιπτώσεις.

Εκπαιδευτικοί νόμοι

Το καθεστώς του Απαρτχάιντ προχώρησε και σε εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις. Το 1953 εισήγαγε νομοθεσία, σύμφωνα με την οποία τα εκπαιδευτικά ιδρύματα θα διαχωρίζο­νταν κι αυτά σε ιδρύματα για μαύρους και ιδρύματα για λευκούς. Σχολεία μόνο για λευκούς και μόνο για μαύρους, που προετοίμαζαν αντίστοιχα τα νέα μέλη της κοινωνίας να αφομοιώσουν τις φυλετικές διακρίσεις για όλη τους τη ζωή.

Το 1974 το ΕΚ έδωσε ένα ακόμα πολιτισμικό χτύπημα στη νεολαία των μαύρων πληθυσμών. Σε όλα τα σχολεία –και σ’ αυτά των μαύρων– όλα τα μαθήματα έπρεπε να διδάσκονται στη γλώσσα των Αφρικάνερς. Οι νέοι μαύροι και Ινδοί έπρεπε να εκπαι­δευτούν για να εξυπηρετούν τις ανάγκες της λευκής ελίτ. Και γι’ αυτό, οι γνώσεις και η γλώσσα τους έπρεπε να προσαρμοστούν και αυτές.

Η λευκή ελίτ ήταν τόσο αποφασισμένη να περάσει αυτή τη νομοθεσία, που δε δίστασε να σκοτώσει νεαρούς μαύρους διαδηλωτές στη μαθητική εξέγερση του 1976, ενάντια στην υποχρεωτική διδασκαλία βασικών μαθημάτων στα αφρικάα

Πολιτικές απαγορεύσεις

Το Απαρτχάιντ καταλάβαινε ότι προκειμένου να διαφυλάξει τα συμφέροντα της πλούσιας λευκής ελίτ και για να περάσει όλες τις καταπιεστικές κι εξευτελιστικές νομοθεσί­ες, έπρεπε να εγκαταστήσει ένα ιδιότυπο καθεστώς δικτατορίας.

Έτσι, ενώ για τους λευκούς ίσχυε ένα καθεστώς κοινοβουλευτικής δημοκρατίας στα πρότυπα της Βρετανίας, για όλους τους υπόλοιπους πληθυσμούς τα δημοκρατικά δικαιώματα ήταν από ελάχιστα έως ανύπαρκτα.

Από τις πρώτες πολιτικές απαγορεύσεις του Απαρτχάιντ ήταν η απαγόρευση του Νοτιοαφρικανικού Κομμουνιστικού Κόμματος (South African Communist Party, ΝΑΚΚ), που είχε ιδρυθεί το 1921 και συμμετείχαν σ’ αυτό άνθρωποι από όλες τις φυλές, συμπεριλαμβανομένων και λευκών. Η νομοθεσία που έθετε εκτός νόμου το Κομμουνι­στικό Κόμμα, δεν «φωτογράφιζε» μόνο την κομμουνιστική ιδεολογία, αλλά κάθε τι που θα μπορούσε να εναντιωθεί στο ίδιο το καθεστώς. Όριζε ως κομμουνισμό –και κατ’ επέ­κταση χαρακτήριζε κομμουνιστικά άλλα κόμματα– όποια πρόταση επεδίωκε πολιτικές και οικονομικές αλλαγές στο σύστημα και το καθεστώς.

Με αυτό τον τρόπο το Απαρτχάιντ είχε τη δυνατότητα να βγάζει εκτός νόμου όποιο κόμμα ή οργάνωση είχε δράση που «ενοχλούσε». Αυτή τη δυνατότητα την αξιοποί­ησε στις αρχές της δεκαετίας του ’60, όταν έβγαλε εκτός νόμου το ΑΕΚ και το Παν- Αφρικανικό Κογκρέσο (Pan-African Congress, ΠΑΚ). Για πολλά χρόνια, βέβαια, το καθεστώς ταλαιπωρούσε ηγέτες του μαύρου απελευθερωτικού κινήματος σε εθνικό και τοπικό επίπεδο, αφού τους έθετε σε κατ’ οίκον αποκλεισμό, τους απαγόρευε να βρεθούν σε συγκεντρώσεις, να αρθρογραφούν κλπ.

Το 1953 με νέο νόμο απαγορεύθηκε στους μαύρους να απεργούν και ακόμα να συμμετέχουν σε δράσεις παθητικής αντίστασης.

Όλα τα παραπάνω, το Απαρτχάιντ δεν μπορούσε να τα εφαρμόζει πάντα μέσα από κοινοβουλευτικούς ή ημικοινοβουλευτικούς δρόμους. Στα χρόνια του Απαρτχάιντ 1948- 1990/1994 υπήρξαν και καθαρές δικτατορίες, με αναστολή του Συντάγματος. Τέτοιες δικτατορίες εγκαθιδρύθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του ’60, αλλά και στα τελευταία χρόνια του Απαρτχάιντ, στα 1985-1989.

Όμως, ολόκληρη η περίοδος του Απαρτχάιντ ήταν μια δικτατορία για την πλειοψηφία των κατοίκων της χώρας. Η λευκή ελίτ κυριαρχούσε πολιτικά, κοινωνικά και οικο­νομικά. Μάλιστα, το ακραίο μοντέλο διακυβέρνησής τους –σε μια περίοδο όπου οι Ναζί είχαν ηττηθεί ολοκληρωτικά στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και οι φυλετικές διακρίσεις δεν έβρισκαν ευήκοα ώτα ούτε στα λαϊκά στρώματα ούτε στις αστικές τάξεις– υπήρξε ένας αναμμένος φάρος ελπίδας για τους απανταχού νεοναζί του κόσμου.

Ο απελευθερωτικός αγώνας των μαύρων

Το 1912 ιδρύθηκε το Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο (ΑΕΚ), που θα γινόταν ο βασικός πολιτικός φορέας του απελευθερωτικού κινήματος των μαύρων. Μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στο ΑΕΚ συμμετείχε το Κομμουνιστικό Κόμμα, ενώ το 1985 ιδρύθηκε και συμμετείχε στο ΑΕΚ το Κογκρέσο Νοτιοαφρικανικών Συνδικάτων (Congress of South African Trade Unions, ΚΟΝΑΣΥ), που εξελίχθηκε στη μεγαλύτερη συνομοσπον­δία συνδικάτων της χώρας.

Στις 26 Ιούνη 1955 στο Κέιπ Τάουν, 3000 αντιπρόσωποι σ’ ένα Συνέδριο των Λαών, συναντήθηκαν και ψήφισαν το Χάρτη της Ελευθερίας. Είχε προηγηθεί μια πανεθνική εκστρατεία 50.000 ανθρώπων που είχαν συλλέξει τα αιτήματα του λαού, για να γραφτεί αυτό το μανιφέστο. Ο Χάρτης της Ελευθερίας ήταν οι βασικές προγραμματικές αρχές του απελευθερωτικού κινήματος των μαύρων και του ΑΕΚ.

Ο Χάρτης της Ελευθερίας ζητούσε την πλήρη ισότητα όλων των κατοίκων της Νότιας Αφρικής (μαύρων και λευκών), μια αξιοπρεπή διαβίωση για όλους, ελεύθερη πρόσβαση στην εκπαίδευση κ.ά. Όσο αφορά στις οικονομικές αρχές του, ο Χάρτης της Ελευθερίας ζητούσε «ο ορυκτός πλούτος κάτω από το έδαφος, οι τράπεζες και οι  μονοπωλιακές βιομηχανίες να μεταφερθούν στην ιδιοκτησία του λαού ως σύνολο»3.

Στις 21 Μάρτη 1960 στο Σάρπβιλ η αστυνομία άνοιξε πυρ σε 10.000 διαδηλωτές και σκότωσε 69 άτομα. Τις επόμενες μέρες η καταστολή εντάθηκε και το ΑΕΚ βγήκε εκτός νόμου. Πρόκειται για μια σφαγή που συντάραξε τη διεθνή κοινότητα – η 21η Μαρτίου τιμάται κάθε χρόνο ως παγκόσμια μέρα ενάντια στο ρατσισμό.

Το Δεκέμβρη του 1961 έκανε την εμφάνισή του το Δόρυ του Έθνους (ή ΜΚ) με επικεφαλής τον πρόεδρο της Λίγκας Νεολαίας, Νέλσον Μαντέλα. Το Δόρυ του Έθνους ήταν το ένοπλο σώμα του ΑΕΚ που ανέπτυξε έντονη δράση μέχρι τις αρχές της δεκαε­τίας του ’90. Ο Μαντέλα θα συλληφθεί ως τρομοκράτης στις 5 Αυγούστου 1962 και θα αποφυλακιστεί 27,5 χρόνια αργότερα, στις 11 Φεβρουαρίου 1990.

Το καθεστώς του Απαρτχάιντ οδηγείται σε αδιέξοδο

Τις επόμενες δεκαετίες αναπτύσσονται διάφορα κινήματα τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό. Υπήρχαν διεθνώς εκστρατείες μποϋκοτάζ νοτιοαφρικανικών προϊόντων και προϊόντων πολυεθνικών εταιρειών που συνεργάζονταν με το καθεστώς του Απαρ­τχάιντ, ενώ οι διεθνείς οργανισμοί είχαν αποκλείσει τη Νότια Αφρική.

Στα μέσα της δεκαετίας του ’80, μερίδα της άρχουσας τάξης άρχισε να συζητά την κατάργηση του Απαρτχάιντ. Τον Αύγουστο του ’85 η νοτιοαφρικανική οικονομία ήρθε αντιμέτωπη με μια κρίση, που την ανάγκασε σε παύση πληρωμών των μισθών. Τότε, για πρώτη φορά, το οικονομικό σύμβολο του Απαρτχάιντ, η πολυεθνική μεταλλευτική εταιρεία Anglo American, ήρθε σε επαφή με τον ηγέτη του ΑΕΚ, Όλιβερ Τάμπο, που ζούσε εξόριστος στην Αγγλία.

Η ανάπτυξη της οικονομίας της Νότιας Αφρικής ήταν ανησυχητική για το καθε­στώς. Τη δεκαετία του ’60 ο ρυθμός ανάπτυξης του ΑΕΠ ήταν κατά μέσο όρο 5,5% το χρόνο. Τη δεκαετία του ’70 ήταν 3,3%, ενώ τη δεκαετία του ’80 μόλις 1,4%4.

Οι διεθνείς κυρώσεις, οι χαμηλοί ρυθμοί ανάπτυξης, το διεθνές κίνημα αλληλεγγύ­ης στον μαύρο πληθυσμό, που περιλάμβανε ένα μποϋκοτάζ νοτιοαφρικανικών προϊόντων σε συνδυασμό με την εσωτερική διαμάχη, την άνοδο του κινήματος, τη δημιουργία του ΚΟΝΑΣΥ, ήταν οι βασικότεροι παράγοντες που συνετέλεσαν στο να αλλάξει στάση η άρχουσα λευκή τάξη της Νότιας Αφρικής. Ένα τμήμα της αντιλήφθηκε ότι η έξοδος από τη διεθνή απομόνωση και από τα αδιέξοδα της οικονομίας, έπρεπε να συμπεριλαμ­βάνει την κατάργηση του Απαρτχάιντ.

Εμφύλιος την περίοδο των διαπραγματεύσεων

Από τα τέλη της δεκαετίας του ’80 ξεκίνησαν οι πρώτες ανεπίσημες και κρυφές συναντήσεις ηγετών του ΑΕΚ, όπως του Μαντέλα, με στελέχη του κυβερνώντος EK της λευκής μειοψηφίας.

Το Σεπτέμβρη του 1989 ανέρχεται στην ηγεσία του ΕΚ ο Φρεντερίκ Ντε Κλερκ. Συμμεριζόταν την ανάγκη κατάργησης του Απαρτχάιντ, όχι με τους όρους που ονειρευόντουσαν οι λαϊκές μάζες, αλλά με τους όρους που επιθυμούσε ο επιχειρηματικός κόσμος.

Η περίοδος των διαπραγματεύσεων όξυνε τις αντιθέσεις εντός της κοινωνίας. Από τη μία η νομιμοποίηση του ΑΕΚ και του Κομμουνιστικού Κόμματος, όπως επίσης και η αποφυλάκιση όλων των ηγετών του απελευθερωτικού κινήματος και η επιστροφή από την εξορία άλλων, έδωσε μια μαζική πνοή στα φτωχά λαϊκά στρώματα των μαύρων να οργανωθούν και να παλέψουν. Μόλις ενάμιση χρόνο μετά τη νομιμοποίηση του ΑΕΚ, είχαν εγγραφεί σ’ αυτό 700.000 νέα μέλη, ενώ ήταν ενεργό και το Δόρυ του Έθνους.

Από την άλλη μεριά, ένα τμήμα της αστικής τάξης που είτε δεν επιθυμούσε την κατάργηση του Απαρτχάιντ, είτε ήθελε περισσότερες διαβεβαιώσεις για την προστασία των κερδών της, πολεμούσε το ΑΕΚ και επιθυμούσε την οριστική ακύρωση των δια­πραγματεύσεων ή τη συνθηκολόγηση του ΑΕΚ.

Εξελίχθηκε ένας οικονομικός πόλεμος ενάντια στη νοτιοαφρικανική κοινωνία. Από το 1989 μέχρι το 1993 η οικονομία της Νότιας Αφρικής μπήκε σε ύφεση. Ριζοσπαστι­κές δηλώσεις στελεχών του ΑΕΚ ακολουθούνταν από φυγή κεφαλαίων ή πτώση της αξίας του νομίσματος της Νότιας Αφρικής, του ραντ. Με την αποφυλάκιση του Νέλσον Μαντέλα, η εταιρεία διαμαντιών Ντε Μπιρς μετέφερε την έδρα της στην Ελβετία, ενώ στη συνέχεια μετέφερε στο εξωτερικό διαμάντια 20 εκατομμυρίων καρατίων αξίας 822 εκατομμυρίων δολαρίων5.

Μ’ αυτή την πλευρά συντάχθηκε και το εθνικιστικό κόμμα της φυλής των Ζουλού, με την ονομασία Ινκάτα Κόμμα Ελευθερίας (Inkatha Freedom Party, IKE), που επιθυ­μούσε την ανεξαρτησία των Ζουλού ή την ομοσπονδοποίηση της Νότιας Αφρικής, ενώ ήταν πολέμιο των κομμουνιστικών και των φιλοκομμουνιστικών δυνάμεων. Ακροδε­ξιές οργανώσεις λευκών και το Ινκάτα υιοθέτησαν εμφυλιοπολεμικές πρακτικές με ένοπλες επιδρομές σε περιοχές – προπύργια του ΑΕΚ, μαζικές δολοφονίες, ατομική τρομοκρατία κ.ά.

Το Μάρτη του 1990, ένα μήνα μετά την αποφυλάκιση του Μαντέλα, μέλη του Ιν­κάτα δολοφόνησαν συνολικά 230 υποστηρικτές του ΑΕΚ.

Οι συζητήσεις του ΑΕΚ και του ΕΚ συνεχίζονταν σ’ αυτό το πλαίσιο. Στις 20 Δε­κεμβρίου 1991 έγινε η πρώτη ευρεία επίσημη σύσκεψη της Σύμβασης για μια Δημο­κρατική Νότια Αφρική Ι (Convention for a Democratic South Africa Ι, ΣΥΔΗΝΑ Ι) στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου κοντά στο Γιοχάνεσμπουργκ. Στις 17 Μάρτη 1992 ένα δημοψήφισμα μόνο για τους λευκούς έδωσε ένα 69% υπέρ της συνέχισης των διαπραγ­ματεύσεων.

Το Μάη του 1992 ξεκίνησε η σύσκεψη της ΣΥΔΗΝΑ ΙΙ, η οποία όμως διακόπηκε στις 17 Ιούνη, λόγω της σφαγής στο Μποϊπατόνγκ. Εκεί, βαριά οπλισμένα μέλη του Ιν­κάτα με την κάλυψη της αστυνομίας, σκότωσαν 46 άτομα. Ήταν η 4η μαζική δολοφονία για εκείνη τη βδομάδα.

Ένα μεγάλο μέρος των φτωχών μαύρων πληθυσμών, αλλά και τμήμα της ηγεσίας του ΑΕΚ απαιτούσε την εγκατάλειψη των διαπραγματεύσεων και μια πιο μαχητική ριζο­σπαστική στάση για την απελευθέρωσή τους. Στις πορείες υπήρχαν πανό με συνθήματα που έγραφαν «Μαντέλα, δώσε μας όπλα» και «Νίκη μέσα από τη μάχη, όχι με τα λόγια».

Όμως, η ηγεσία του ΑΕΚ δεν βασίστηκε σ’ αυτή τη διάθεση του κόσμου, αλλά επέμενε στη λογική των διαπραγματεύσεων. Ενώ θα μπορούσε να ολοκληρωθεί η κα­τάργηση του Απαρτχάιντ και η εφαρμογή του Χάρτη της Ελευθερίας, η ηγεσία του ΑΕΚ προσπάθησε να κατευνάσει το κίνημα. Υιοθετήθηκε μια πολιτική μαζικών κινητοποιήσεων, αλλά με σκοπό την αποκλιμάκωση του κινήματος. Ο ίδιος ο Νέλσον Μαντέλα στην αυτοβιογραφία του, δίνει μια ξεκάθαρη εικόνα αυτής της διάθεσης:

«Αρχικά μέσα μου είδα με συμπάθεια αυτή την ομάδα των σκληροπυρηνικών, σιγά σιγά όμως κατάλαβα ότι δεν υπήρχε άλλη εναλλακτική λύση. Έπειτα από τόσα χρόνια αγώνα για να αρχίσουν, δεν θα γύρναγα τώρα την πλάτη μου στις διαπραγματεύσεις. Ήταν καιρός, όμως, να κατευνάσουμε τα πνεύματα. Η μαζική δράση στην περίπτωση αυτή ήταν μια ενδιάμεση κατάσταση ανάμεσα στον ένοπλο αγώνα και τις διαπραγματεύσεις. Ο λαός έπρεπε να βρει διέξοδο για την οργή και την αγανάκτησή του, και μια εκστρατεία μαζικών κινητοποιήσεων ήταν ο πιο ενδεδειγμένος τρόπος για να διοχετευθούν αυτά τα συναισθή­ματα»6.

Η ανταπόκριση του κόσμου ήταν πολύ μεγάλη. Δύο βδομάδες αργότερα, στις 3 και 4 Αυγούστου, πάνω από 4 εκατομμύρια εργάτες συμμετείχαν στη μεγαλύτερη πολιτική απεργία στην ιστορία της Νότιας Αφρικής.

Παρότι το Σεπτέμβρη του ’92 υπογράφηκε Πρακτικό Συμβιβασμού μεταξύ του Μαντέλα και του Ντε Κλερκ, οι προκλήσεις προς το ΑΕΚ συνεχίστηκαν, με μεγαλύτερη αυτή της δολοφονίας του Κρις Χάνι (γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος και ηγετικού παράγοντα στο Δόρυ του Έθνους) τον Απρίλιο του 1993.

Τελικά, οι διαπραγματεύσεις έφεραν μια συμφωνία για ενιαία Νότια Αφρική, κα­τάργηση του Απαρτχάιντ, πλήρη και ίσα πολιτικά δικαιώματα σε όλους τους Νοτιοα­φρικανούς πολίτες κι ελεύθερες δημοκρατικές εκλογές για τις 27 Απριλίου 1994, στις οποίες το ΑΕΚ σάρωσε, κερδίζοντας το 62,7%. Όμως, βάσει συμφωνίας έπρεπε να σχη­ματίσει μια κυβέρνηση «εθνικής ενότητας» με όσα κόμματα κέρδιζαν πάνω από το 5% των ψήφων.

Όμως, αν επετεύχθη ο στόχος της κατάργησης του Απαρτχάιντ, που ήταν ένα όραμα για περίπου μισό αιώνα στις συνειδήσεις των μαύρων, ποιες ήταν οι υποχωρήσεις που έκαναν στις διαπραγματεύσεις ο Μαντέλα και το ΑΕΚ; Και κυρίως, ποιες ήταν οι οικο­νομικές τους δεσμεύσεις και πού τελικά οδήγησαν αυτές τη νοτιοαφρικανική κοινωνία και τους μαύρους φτωχούς;

Η οικονομία στα χέρια των εκπροσώπων του Απαρτχάιντ

Στις αρχές της δεκαετίας του ’90, όταν το ΑΕΚ προετοιμαζόταν να αναλάβει την εξου­σία, υπήρξε η παλινόρθωση του καπιταλισμού στη Ρωσία και στο ανατολικό μπλοκ και η πτώση του Τείχους του Βερολίνου. Αυτές οι εξελίξεις ώθησαν τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα σε όλο τον κόσμο να δεχθούν τα νεοφιλελεύθερα δόγματα και να εγκαταλεί­ψουν το πρόγραμμα της μεικτής οικονομίας με ταυτόχρονη παρέμβαση του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα στην οικονομία. Μια αντίστοιχη διεργασία συντελέστηκε και στο ΑΕΚ.

Τον Ιανουάριο του 1990, ο Νέλσον Μαντέλα, δύο μόλις βδομάδες πριν αποφυλακιστεί, θύμιζε σε δημόσιο γράμμα του ότι «η εθνικοποίηση των ορυχείων, των τραπεζών και των μονοπωλιακών βιομηχανιών είναι η πολιτική του ΑΕΚ». Αυτή εξάλλου ήταν και βασική θέση στο Χάρτη της Ελευθερίας. Όμως, οι απόψεις που ήθελαν την εγκατάλειψη αυτών των θέσεων ενισχύθηκαν όλο και περισσότερο και υιοθετήθηκαν από την ηγεσία του ΑΕΚ, αλλά κι από τον ίδιο τον Μαντέλα.

Έτσι, το αίτημα για εθνικοποιήσεις, θεωρήθηκε ότι «τρόμαζε» την αστική τάξη. Τα συνθήματα για εθνικοποιήσεις αφαιρέθηκαν από τον δημόσιο λόγο των ηγετικών στελε­χών του ΑΕΚ και από το προεκλογικό κυβερνητικό του πρόγραμμα.

Παρότι ήταν ένα βασικό λαϊκό αίτημα, η κυβέρνηση του ΑΕΚ άφησε στα ίδια χέρια τα ορυχεία, τις τράπεζες και τις μονοπωλιακές βιομηχανίες. Στα χέρια εκείνα, δηλαδή, των τεσσάρων εταιρικών κολοσσών που ήλεγχαν το 80% του Χρηματιστηρίου Αξιών του Γιοχάνεσμπουργκ7.

Το οικονομικό καθεστώς του Απαρτχάιντ δεν μπορούσε να βασιστεί μόνο στις προ­φορικές δεσμεύσεις και διαθέσεις του ΑΕΚ. Επιθυμούσε κάποιες θέσεις κλειδιά να τις κρατήσει για τον εαυτό του. Και το ΑΕΚ δέχθηκε στο οικονομικό πεδίο πολλές υποχω­ρήσεις.

Δύο θέσεις κλειδιά για την άσκηση οικονομικής πολιτικής έμειναν κι αυτές στα ίδια χέρια. Ο Υπουργός Οικονομικών συμφωνήθηκε να είναι ο Ντέρεκ Κιζ, ο ίδιος που ήταν επί Απαρτχάιντ. Δηλαδή, ένας από τους βασικούς εχθρούς των φτωχών μαύρων πληθυσμών και του διεθνούς μποϋκοτάζ αλληλεγγύης, όχι μόνο δεν τιμωρήθηκε, αλλά παρέμεινε στην ίδια θέση.

Η δεύτερη θέση κλειδί που παραδόθηκε στο παλιό καθεστώς ήταν αυτή του επικε­φαλής της Αποθεματικής Τράπεζας. Η Αποθεματική Τράπεζα ήταν ουσιαστικά η Κε­ντρική Τράπεζα της Νότιας Αφρικής. Ο Κρις Σταλς παρέμεινε κι αυτός στη θέση του και μετά τις εκλογές. Μάλιστα, με το νέο σύνταγμα, η Κεντρική Τράπεζα –ύστερα από απαίτηση διεθνών οικονομικών οργανισμών– έγινε «ανεξάρτητη».

Η «ανεξαρτησία» της Κεντρικής Τράπεζας από την κυβέρνηση, μαζί με την παρα­χώρηση των παραπάνω θέσεων σε ανθρώπους του Απαρτχάιντ, σήμαινε ότι πλέον οι νέες κυβερνήσεις (των φτωχών μαύρων πληθυσμών) δεν θα μπορούσαν να ασκήσουν μια δική τους διαφορετική και κοινωνικά δίκαιη οικονομική πολιτική. Η αστική τάξη, μαζί με τους διεθνείς οικονομικούς οργανισμούς, στην προσπάθειά τους να βγουν από τα δικά τους αδιέξοδα, παρέδωσαν την πολιτική εξουσία στους μαύρους, αλλά κράτη­σαν την οικονομική εξουσία στα χέρια τους.

Και για να μην αποτελούν μόνο φαντασιώσεις και θεωρίες τα παραπάνω, το Νοέμβρη του 1993 το ΕΚ και το ΑΕΚ υπέγραψαν μια συμφωνία για δάνειο από το ΔΝΤ ύψους 850 εκατομμυρίων δολαρίων. Ως αντάλλαγμα υπέγραψαν τη Γενική Συμφωνία Δασμών και Εμπορίου (τον προάγγελο του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου), μπαί­νοντας έτσι στο δρόμο του νεοφιλελευθερισμού.

Έτσι, όταν το ΑΕΚ ανέλαβε την κυβέρνηση είχε λίγα περιθώρια να ασκήσει μια ριζοσπαστική οικονομική πολιτική και να βγάλει το λαό της Νότιας Αφρικής από τη φτώχεια και την ανέχεια.

Η TINA της Νότιας Αφρικής

There Is No Alternative – Δεν Υπάρχει Εναλλακτική. Αυτό ήταν το κεντρικό σύνθημα των νεοφιλελεύθερων δυνάμεων παγκόσμια από τη δεκαετία του ’80. Μητέρα του συν­θήματος ήταν η Μάργκαρετ Θάτσερ, που διετέλεσε πρωθυπουργός της Βρετανίας τη δεκαετία του ’80 κι επέβαλλε σκληρές νεοφιλελεύθερες πολιτικές.

Μια αντίστοιχη λογική υιοθετήθηκε και από τη Νότια Αφρική το 1996 και πα­ρουσιάστηκε στο οικονομικό πρόγραμμα με το όνομα GEAR (Γρανάζι, Μηχανισμός) – Growth, Employment And Redistribution (Ανάπτυξη, Απασχόληση Και Αναδιανομή).

Τον Φεβρουάριο του 1996 το ραντ έχασε 20% σε σχέση με το δολάριο των ΗΠΑ. Ο Τάμπο Μπέκι είχε αναλάβει την ευθύνη για ένα νέο πρόγραμμα, που θα έκανε άνοιγμα στις διεθνείς αγορές και θα κέρδιζε την εμπιστοσύνη τους. Ο Μπέκι, έχοντας έναν κρί­σιμο ηγετικό ρόλο, είχε στενές επαφές με επιχειρηματικούς κύκλους, ενώ στη συνέχεια, το 1999, έγινε πρόεδρος του ΑΕΚ και της Νότιας Αφρικής.

Ο Μπέκι, που είχε συγκροτήσει στα κρυφά μια επιτροπή εργασίας για το GEAR, πίεσε την επιτροπή για να δουλέψει πιο εντατικά. Για τις εργασίες της επιτροπής δεν γνώριζε ούτε η βάση του ΑΕΚ αλλά ούτε καν η Κεντρική του Επιτροπή, για να μην προ­κληθούν αντιδράσεις. Από την άλλη, διεθνείς οικονομικοί οργανισμοί όχι μόνο γνώρι­ζαν την ύπαρξη της επιτροπής, αλλά καθόριζαν και το περιεχόμενό της. Ανάμεσα στους στενούς συνεργάτες του Τάμπο Μπέκι υπήρχαν υψηλόβαθμα στελέχη της Παγκόσμιας Τράπεζας8.

Όταν τον Ιούνιο του 1996 έγινε η δημόσια παρουσίαση του GEAR, έγινε απροκά­λυπτη η νεοφιλελεύθερη μεταστροφή του ΑΕΚ. Το GEAR αντέγραφε τη Συνθήκη του Μάαστριχτ και συνοδεύθηκε από μία υποτίμηση κατά 20% του ραντ, προκειμένου να ηρεμήσουν οι αγορές.

Το GEAR προέβλεπε ένα κύμα ιδιωτικοποιήσεων. Και υλοποιήθηκε. Από το 1997 μέχρι το 2004, 18 κρατικές εταιρείες, από ραδιοφωνικούς σταθμούς μέχρι την αεροπο­ρική εταιρεία της Νότιας Αφρικής, πουλήθηκαν. Μάλιστα, το 50% από τα έσοδα των ιδιωτικοποιήσεων χρησιμοποιήθηκε για την εξόφληση του δημόσιου χρέους, αφαιρώ­ντας έτσι από την κυβέρνηση τα εργαλεία αλλά και τους πόρους για την άσκηση μιας φιλολαϊκής πολιτικής9.

Το πρόγραμμα επέβαλλε περικοπές στις κρατικές δαπάνες. Πέρα από το γεγονός ότι οι μαύροι δεν απολάμβαναν ποτέ τα οφέλη των κρατικών δαπανών, εκείνη την περίοδο ήταν σε έξαρση η εξάπλωση του AIDS στη Νότια Αφρική. Με τη μείωση των κρατικών δαπανών, η κυβέρνηση δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει το AIDS, το οποίο έπαιξε πολύ βασικό ρόλο στη μείωση του προσδόκιμου ορίου ζωής των Νοτιοαφρικανών κατά 13 έτη από το 1990 μέχρι το 200610.

Μεταξύ άλλων, το GEAR επέβαλλε την ελαστικότητα στην εργασία, την ενίσχυση του ελεύθερου εμπορίου και χαλαρούς ελέγχους στη ροή των κεφαλαίων. Παρότι ο Νέλ­σον Μαντέλα είχε εκλεγεί πρόεδρος με την υπόσχεση να έχουν όλοι οι Νοτιοαφρικανοί δουλειά, μετά την υιοθέτηση του προγράμματος GEAR, ο Μαντέλα δήλωνε στο κοινο­βούλιο ότι η κυβέρνηση του ΑΕΚ «δεν ήταν γραφείο ευρέσεως εργασίας»11.

Το ΑΕΚ αντιμέτωπο με το δημόσιο χρέος

Το ΑΕΚ δεν ακολούθησε κάποια ριζοσπαστική οικονομική πολιτική ούτε όσον αφορά το ζήτημα του δημόσιου χρέους. Το 1994 η νέα κυβέρνηση κληρονόμησε ένα χρέος 26 δις δολάρια, που αντιπροσώπευε το 55% του ΑΕΠ της χώρας.

Το ΑΕΚ θα μπορούσε να αξιοποιήσει τις διεθνείς διατάξεις για το ζήτημα του πα­ράνομου χρέους και να κάνει παύση πληρωμών του χρέους. Το χρέος που είχε δημιουρ­γηθεί, όχι απλώς δεν είχε βοηθήσει τον νοτιοαφρικανικό λαό –και ειδικά τους μαύρους– αλλά ίσχυε ακριβώς το αντίθετο. Είχε χρησιμοποιηθεί προκειμένου να αποκλειστούν οι μαύροι και να μένουν δέσμιοι του καθεστώτος στην ίδια τους την πατρίδα.

Πίνακας 1. Βασικοί δείκτες δημόσιου χρέους της Νότιας Αφρικής

 

Το χρέος συνέχιζε να αυξάνεται ως τις αρχές της δεκαετίας του 2000, όταν άρχισε να μειώνεται δραστικά. Από τα τέλη της δεκαετίας του 2000, όμως, υπήρξε νέα αύξηση του χρέους. Σήμερα το χρέος της Νότιας Αφρικής είναι στο 37,8% του ΑΕΠ.

Οι πόροι που δέσμευε η αποπληρωμή του χρέους ανέρχονταν στο 1/5 του ετή­σιου κρατικού προϋπολογισμού. Πόροι που σε διαφορετική περίπτωση θα ’πρεπε να χρησιμοποιηθούν για να αποκαταστήσουν τις αδικίες του Απαρτχάιντ, κι όχι για να το αποζημιώσουν.

Ένα μεγάλο μέρος του χρέους είχε να κάνει με την προσπάθεια της λευκής ελίτ να αποκαταστήσει ισόβια ολόκληρο το (λευκό) δημόσιο προσωπικό της περιόδου του Απαρτχάιντ. Το ΑΕΚ είχε δώσει εγγυήσεις για τις θέσεις των δημοσίων υπαλλήλων, είτε αυτοί επέλεγαν να παραμείνουν στη θέση τους, είτε επέλεγαν να συνταξιοδοτηθούν πρόωρα.

Από το 1989 ίσχυε ρύθμιση που επέβαλλε στα συνταξιοδοτικά ταμεία να διαθέτουν το 70-80% των υποχρεώσεών τους ανά πάσα στιγμή. Τα αποθεματικά των ταμείων δε­καπλασιάστηκαν. Ήταν, όμως, αποθεματικά, που παρέμεναν άθικτα και η κυβέρνηση δεν μπορούσε να τα επενδύσει για τη βελτίωση του συστήματος Υγείας, για εγκαταστά­σεις στο χώρο της Παιδείας ή όπως αλλιώς έκρινε.

Το 40% των ετήσιων υποχρεώσεων για την εξυπηρέτηση του χρέους πήγαινε στο Δημόσιο Ταμείο Συντάξεων, ενώ ένα επιπλέον 40% πήγαινε στην Επιτροπή Δημόσιων Επενδύσεων, η οποία έκανε επενδύσεις στο Δημόσιο Ταμείο Συντάξεων. Συνολικά, το 96% του χρέους ανήκε σε νοτιοαφρικανούς πιστωτές – δηλαδή σε οργανισμούς και ανθρώπους που είχαν επωφεληθεί άμεσα από το καθεστώς του Απαρτχάιντ12.

Η κυβέρνηση του ΑΕΚ πλήρωνε κανονικά ένα χρέος που δεν ήταν του μαύρου λαού της Νότιας Αφρικής. Πουλούσε δημόσια περιουσία για να το ξεπληρώσει και δεν είχε καν τη διάθεση να αμφισβητήσει μέρος του χρέους, για να μην τρομάξουν οι αγορές.

Αυτό ακριβώς διαπίστωσε και ο Ντένις Μπρούτους, ένα μέλος του ΑΕΚ και συ­γκρατούμενος του Νέλσον Μαντέλα. Αυτός μαζί με άλλους αγωνιστές πήραν μια πρω­τοβουλία το 1998 να οργανώσουν ένα κίνημα βάσης για την «αντιμετώπιση του χρέους».

«Πρέπει να ομολογήσω ότι ήμουν αφελής… Περίμενα ότι η κυβέρνηση θα εκτιμού­σε το γεγονός ότι τα απλά μέλη του κόμματος ασχολούνταν με το ζήτημα του χρέους, ότι ήθελαν να την ενισχύσουν στην αντιμετώπισή του… η κυβέρνηση μάς απέπεμψε λέγοντας: “Όχι, δε δεχόμαστε τη βοήθειά σας”»13.

Η κυβέρνηση του ΑΕΚ, με επικεφαλής τον Τάμπο Μπέκι, προκειμένου να μη χαρα­κτηριστεί ως εχθρική απέναντι στις αγορές, ανέλαβε τις οικονομικές αποζημιώσεις του Απαρτχάιντ προς τα θύματά του.

Πιο συγκεκριμένα, η Επιτροπή για την Αλήθεια και τη Συμφιλίωση, που είχε κάνει μια δουλειά καταγραφής των εγκλημάτων του Απαρτχάιντ, πρότεινε οι επιχειρήσεις να καταβάλλουν έναν εφάπαξ φόρο ίσο με το 1% των κερδών τους. Τα έσοδα από αυτόν το «φόρο αλληλεγγύης» θα δίνονταν ως αποζημίωση στις οικογένειες των θυμάτων του Απαρτχάιντ.

Ο Τάμπο Μπέκι αρνήθηκε αυτήν την πρόταση και η κυβέρνηση του ΑΕΚ ανέλαβε αυτή να δώσει ένα ποσό από τον κρατικό προϋπολογισμό, αφαιρώντας έτσι έσοδα από την ήδη περιορισμένη κοινωνική πολιτική. Συνολικά δόθηκαν 85 εκατομμύρια δολάρια σε 19.000 θύματα του Απαρτχάιντ, όταν για το δημόσιο χρέος η κυβέρνηση έδινε 4,5 δις δολάρια το χρόνο14.

Η εφαρμογή του GEAR ήταν μια σαφής νίκη για την τάξη των καπιταλιστών όχι μόνο στο οικονομικό επίπεδο, αλλά και στο ιδεολογικό. Ο Νέλσον Μαντέλα στο συ­νέδριο του ΑΕΚ το ’97, αφού κατηγόρησε την παγκοσμιοποίηση, αποδεχόταν ότι δεν υπήρχε εναλλακτική, μιας κι «ήταν αδύνατον… να αποφασίσουμε για την εθνική οικο­νομική μας πολιτική χωρίς να υπολογίσουμε τη θετική ανταπόκριση των αγορών». Ενώ ο Τάμπο Μπέκι είχε αφομοιώσει πλήρως το δόγμα της Μάργκαρετ Θάτσερ. Γι’ αυτό, άλλωστε, δήλωσε στη δημόσια παρουσίαση του GEAR ότι «μπορείτε να με αποκαλείτε θατσεριστή»15.

Τα αποτελέσματα της οικονομικής πολιτικής του ΑΕΚ στο βιοτικό επίπε­δο των μαύρων Νοτιοαφρικανών

Η νοτιοαφρικανική οικονομία βρισκόταν σε ύφεση τα χρόνια των διαπραγματεύ­σεων 1989-1993. Η πραγματική ανάπτυξη του ΑΕΠ είχε διαμορφωθεί για την περίοδο 1980-1994 σε 1,25% μέσο όρο το χρόνο. Την περίοδο 1995-2003 ο ετήσιος μέσος όρος της ανάπτυξης του ΑΕΠ ήταν σχεδόν 3%, φτάνοντας τα επίπεδα της δεκαετίας του ’7016.

Όμως, αυτή η ανάπτυξη του ΑΕΠ δεν αντανακλάστηκε σε μια θεαματική βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των μαύρων Νοτιοαφρικανών. Παρότι το ΑΕΚ μέσα στα στενά πλαίσια που είχε επιλέξει να κινηθεί, προσπάθησε να ασκήσει μια φιλολαϊκή πολιτική, αυτή δεν ήταν αρκετή.

Ανεργία

Μία από τις προσδοκίες του κόσμου ήταν να έχουν όλοι οι Νοτιοαφρικανοί εργασία, ώστε να μπορούν να ζήσουν αξιοπρεπώς αυτοί και οι οικογένειές τους. Η κυβέρνηση του ΑΕΚ επέλεξε να ακολουθήσει ένα δρόμο δημιουργίας φιλικού στις επιχειρήσεις πε­ριβάλλοντος, ώστε αυτές να εγκατασταθούν στη Νότια Αφρική και να ανοίξουν θέσεις εργασίας. Η ανεργία, όμως, παρέμεινε και παραμένει σε υψηλά επίπεδα.

Πίνακας 2. Βασικοί δείκτες ανεργίας στη Νότια Αφρική

 

Η ανεργία (με πολύ αυστηρά κριτήρια) για μαύρους και λευκούς, σύμφωνα με έρευνα του πανεπιστημίου Yale17, τη χρονιά που ανέλαβε το ΑΕΚ ήταν λίγο κάτω από το 20%. Το ποσοστό αυτό, όμως, δεν ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα. Η πραγ­ματική ανεργία (με πιο διευρυμένα κριτήρια), σύμφωνα με την ίδια έρευνα, ξεπερνούσε το 30%. Δέκα χρόνια αργότερα, η ανεργία παρέμενε βασικό πρόβλημα. Με αυστηρά κριτήρια η ανεργία ξεπερνούσε το 25%, ενώ η πραγματική ξεπερνούσε το 40%.

Η κυβέρνηση του ΑΕΚ απέτυχε σ’ ένα βασικό της στόχο. Η ανεργία δεν μειώθηκε, αλλά αυξήθηκε κατά 6-10%. Σήμερα, η επίσημη ανεργία με αυστηρά κριτήρια, όπως η μη συμπερίληψη στους ανέργους όσων δεν έχουν ψάξει για δουλειά τον τελευταίο μήνα, βρίσκεται στο 25%.

Πρόσβαση σε βασικά αγαθά

Πίνακας 3. Πρόσβαση σε βασικά αγαθά επί του συνόλου των νοικοκυριών της νοτιοαφρικανικής κοινωνίας18 

 

Οι μαύροι την περίοδο του Απαρτχάιντ είχαν αποκλειστεί από βασικά κοινωνι­κά αγαθά. Μέρος της κοινωνικής πολιτικής της κυβέρνησης του ΑΕΚ στράφηκε στην επέκταση των δικτύων ηλεκτρικού ρεύματος και ύδρευσης, δίνοντας τη δυνατότητα σε κόσμο να αποκτήσει πρόσβαση. Στην πρώτη θητεία της κυβέρνησης του ΑΕΚ στα 1994- 1999 έγιναν 2 εκατομμύρια νέες συνδέσεις ρεύματος και 3 εκατομμύρια νέες συνδέσεις ύδρευσης. Όμως, την ίδια ώρα, λόγω αδυναμίας πληρωμών των λογαριασμών, πολλά νοικοκυριά έμεναν χωρίς ρεύμα και νερό.

Οι επίσημες απογραφές του 1996, του 2001, του 2007 και του 2011 δείχνουν ότι στην αυγή της νέας εποχής η πρόσβαση του μαύρου πληθυσμού σε βασικές παροχές ήταν απελπιστική. Τα νούμερα του πίνακα αποτυπώνουν τα ποσοστά στο σύνολο της νοτιοαφρικανικής κοινωνίας, στους μαύρους και τους λευκούς. Όμως, πίσω από τα νού­μερα κρύβεται η ανισότητα μεταξύ λευκών και μαύρων.

Το 1996, ενώ το 57,2% του πληθυσμού είχε ηλεκτρικό φως στην οικία του, το ποσοστό για τους λευκούς ήταν σχεδόν 100%, ενώ για τους μαύρους 43,4%. Δηλαδή, ούτε ένα στα δύο νοικοκυριά των μαύρων δεν είχαν ηλεκτρικό φως, την ώρα που η Νότια Αφρική παρήγαγε το 60% του ηλεκτρικού ρεύματος ολόκληρης της Αφρικής19.

Αντίστοιχα, εσωτερική βρύση στην κατοικία είχε μόλις το 1/4 των μαύρων νοικοκυριών και τουαλέτα με καζανάκι ή χημική τουαλέτα είχε το 1/320.

Τα επόμενα χρόνια υπήρξε σαφής βελτίωση στην κατάσταση των μαύρων νοικοκυριών. Όμως, η πρόσβαση σε βασικά αγαθά δεν είχε εξασφαλιστεί για όλους.

Στα μέσα της δεκαετίας του 2000, το 1/4 των μαύρων νοικοκυριών εξακολουθούσε να μην έχει ηλεκτρικό φως, ενώ μόλις τα μισά νοικοκυριά είχαν τουαλέτα με καζανάκι ή χημική τουαλέτα. Το 2011, εσωτερική βρύση είχαν τα 2/3 των μαύρων21.

Όσον αφορά τα σπίτια των μαύρων νοικοκυριών, το 1996 το 55% περίπου των μαύρων έμεναν σε τυπικές κατοικίες. Οι υπόλοιποι έμεναν είτε σε παράγκες, είτε σε πα­ραδοσιακές νοτιοαφρικανικές καλύβες, κυρίως στην επαρχία. Δέκα χρόνια μετά, σχεδόν το 65% κατοικούσε σε τυπικές κατοικίες.

Φτώχεια

Η ανάπτυξη του ΑΕΠ που έφερε η κυβέρνηση του ΑΕΚ και το GEAR δεν σήμαινε καταπολέμηση της φτώχειας.

Η φτώχεια επίσημα καταγραφόταν στο 57,2% επί του συνόλου του πληθυσμού το 2006. Δηλαδή, πάνω από 22 εκατομμύρια Νοτιοαφρικανοί (κυρίως μαύροι) παρέμεναν φτωχοί δώδεκα χρόνια μετά την απελευθέρωσή τους. Στο ίδιο διάστημα υπήρξε διπλα­σιασμός, από τα 2 στα 4 εκατομμύρια, των ανθρώπων που ζούσαν με λιγότερο από 1$ τη μέρα22.

Ανισότητες

Η Νότια Αφρική παρέμεινε μια χώρα όπου δίπλα στους φτωχούς μαύρους, ζούσαν πλού­σιοι λευκοί. Με την κατάργηση του Απαρτχάιντ, άνοιξε μια πρόσβαση στους μαύρους πληθυσμούς να ανέλθουν στην κοινωνική διαβάθμιση. Ένα μικρό τμήμα τους εν μέρει τα κατάφερε, είτε ανοίγοντας δικές τους επιχειρήσεις, είτε αποκτώντας πρόσβαση στις ανώτερες βαθμίδες της εκπαίδευσης, και από κει σε άλλα επαγγέλματα. Όμως, για τη συντριπτική πλειοψηφία των μαύρων, η φτώχεια παρέμενε στην ημερήσια διάταξη.

Το 2006 από τα 35 εκατομμύρια μαύρων Νοτιοαφρικανών, μόλις 5.000 άτομα εί­χαν ετήσιο εισόδημα μεγαλύτερο από 60.000$. Στην ίδια κατηγορία ανήκαν 100.000 λευκοί23.

Στο τέλος του Απαρτχάιντ το κατά κεφαλήν εισόδημα του πλουσιότερου 10% ήταν 125 φορές μεγαλύτερο από το φτωχότερο 10%24, ενώ υπήρχαν 150 οικογένειες λευκών που χαρακτηρίζονταν ως υπερπλούσιες. Δέκα χρόνια μετά ο αριθμός των υπερπλούσιων οικογενειών αυξήθηκε σε 690, μόνο που αυτή τη φορά δεν ήταν αποκλειστικά οικογέ­νειες λευκών.

Την ίδια ώρα, δίπλα στους μαύρους πληθυσμούς που προσπαθούσαν να βγουν από τη φτώχεια τους, υπήρχαν 25.000 εκατομμυριούχοι (σε δολάρια) που η συνολική τους περιουσία έφτανε τα 300 δις δολάρια25.

Η ελπίδα της Jo’anna

Το ΑΕΚ έκτοτε κέρδισε μεν όλες τις εκλογικές αναμετρήσεις για τη διακυβέρνηση της χώρας, αλλά η αποξένωσή του από τις μάζες του λαού ολοένα και βαθαίνει. Πιο πρό­σφατο περιστατικό ήταν η σφαγή απεργών μεταλλωρύχων στο Μαρικάνα τον Αύγουστο του 2012.

Αδιαμφισβήτητα ο Νέλσον Μαντέλα ήταν ένα ηγετικό σύμβολο που ενέπνευσε τις λαϊκές μάζες κι αφιέρωσε τη ζωή του στον αγώνα κατά του Απαρτχάιντ. Έμεινε στη φυλακή για 27,5 χρόνια κι αρνήθηκε πολλές φορές την ατομική απελευθέρωσή του, εάν δεν συνεπαγόταν την απελευθέρωση των μαύρων της Νότιας Αφρικής. Εξηγούσε ότι αν τον απελευθέρωναν χωρίς την κατάργηση του Απαρτχάιντ, τότε θα έκανε ακριβώς τα ίδια πράγματα, για τα οποία τον συνέλαβαν και τον καταδίκασαν ως τρομοκράτη, κι έτσι θα ’ταν αναγκασμένοι να τον ξανασυλλάβουν.

Ο Νέλσον Μαντέλα ήταν, είναι και θα παραμείνει ένα σύμβολο αγώνα, όχι μόνο για τους μαύρους της Νότιας Αφρικής, αλλά για ολόκληρο τον κόσμο. Ο Μαντέλα ήταν ένας «αλυσοδεμένος στο βράχο», που «όρνια λευκά του τρών’ τα σπλάχνα» κι αυτός «τους πυροβολεί με φως μέσα στο μαύρο τους σκοτάδι». Ένας άλλος Προμηθέας, όπως τον παρομοίασε ο Πάνος Τζαβέλας στο (ανέκδοτο) τραγούδι του, με τίτλο «Μαντέλα»26.

Όμως, η φτώχεια, οι κοινωνικές ανισότητες και το οικονομικό σύστημα που στήριξε το Απαρτχάιντ δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν μονάχα με ηρωικά σύμβολα και αγώνες. Ο καπιταλισμός, περί ου ο λόγος, έχει μια ιδιότητα να αφομοιώνει οτιδήποτε αδυνατεί να τον ανατρέψει. Και παρά τις θυσίες, το ΑΕΚ συνολικά δεν διέθετε ένα ξεκάθαρο σχέδιο ανατροπής του καπιταλισμού και σοσιαλιστικού σχεδιασμού της οικονομίας. Ο Χάρτης της Ελευθερίας είχε ριζοσπαστικά σοσιαλιστικά αιτήματα, αλλά το ΑΕΚ προσπαθούσε να τα βάλει εντός των καπιταλιστικών πλαισίων και να βρει αντιστοιχίες με πρακτικές αστικών κυβερνήσεων.

Το παραπάνω φαινόμενο της αφομοίωσης συνέβη και με τον Νέλσον Μαντέλα. Από τη στιγμή που αυτός και το ΑΕΚ επέλεξαν ένα δρόμο συμβατό με τα δόγματα του ΔΝΤ κι αποδεκτό από τους οικονομικούς κολοσσούς της Νότιας Αφρικής, τότε απώλε­σαν τη δυνατότητα να εξαλείψουν τη φτώχεια και να εφαρμόσουν ένα σύστημα που να βασίζεται σε δημοκρατικές διαδικασίες που αφορούν τις κοινότητες, τα εργοστάσια, τα μεταλλεία, την εκπαίδευση και τη βάση της κοινωνίας.

Η αφομοίωση του Νέλσον Μαντέλα από το σύστημα ολοκληρώθηκε τα επόμενα χρόνια, όταν ο Μαντέλα «αγιοποιήθηκε» και απολιτικοποιήθηκε από το οικονομικό σύ­στημα, προβάλλοντας μόνο τη στάση του υπέρ της ειρήνης και κατά του AIDS.

Το 1994 το ΑΕΚ ήταν μπροστά σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι. Ο ένας δρόμος, που τελικά επέλεξε, ήταν ο δρόμος της συναίνεσης με τους οικονομικούς κυρίαρχους του Απαρτχάιντ και τους πολιτικούς εκπροσώπους του. Ο δεύτερος δρόμος ήταν αυτός της πιστής εφαρμογής του Χάρτη της Ελευθερίας, που αναπόφευκτα θα το οδηγούσε σε σύγκρουση με τις πολυεθνικές μεταλλευτικές εταιρείες και τη λευκή ελίτ. Αυτή η σύ­γκρουση θα έφερνε στο προσκήνιο το ζήτημα της ανατροπής του καπιταλισμού. Όμως, από τη μια η αποδυναμωμένη αίγλη των σοσιαλιστικών ιδεών, λόγω της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης, που στα μάτια εκατομμυρίων ανθρώπων ταυτιζόταν με το σο­σιαλισμό, και από την άλλη η έλλειψη σοσιαλιστικού προσανατολισμού και ενός μετα­βατικού σοσιαλιστικού προγράμματος από την ηγεσία του ΑΕΚ, το οδήγησαν σε λύσεις συμβιβασμού με την ελίτ.

Το ΑΕΚ από τη στιγμή που δεν μπορούσε να διακρίνει τον τρόπο που οι λαϊκές μά­ζες θα αποκτούσαν ολικά την ελευθερία τους, την πολιτική και την οικονομική, έδωσε τη μάχη για την κατάργηση του Απαρτχάιντ και την αποφυγή ενός εμφύλιου πολέμου. Και αυτό που κατάφερε είναι να μετατρέψει την καπιταλιστική Νότια Αφρική από μια χώρα με “απαρχαιωμένο” μοντέλο διακυβέρνησης και διακρίσεων σε μια “σύγχρονη” δυτικού τύπου αστική κοινοβουλευτική δημοκρατία, που διοργανώνει μεγάλες αθλητι­κές/εμπορικές φιέστες/διοργανώσεις (βλ. Μουντιάλ 2010), με τη διαφθορά να απλώνε­ται και την καταστολή των εργατών να περιλαμβάνει ακόμα και σφαγές (βλ. Μαρικάνα 2012, ενδεικτικά: Συνεχίζεται ο ηρωικός απεργιακός αγώνας των ανθρακωρύχων στην Νότιο Αφρική! και Νότια Αφρική: από το Απαρτχάιντ στην Μαρικάνα).

Η Νότια Αφρική είναι ένα παράδειγμα από τη σύγχρονη παγκόσμια ιστορία, που δείχνει ότι πραγματική λύση ακόμα και στα εθνικά ζητήματα, δεν μπορεί να βρεθεί για τα λαϊκά στρώματα, εάν δε συνοδεύονται με μια ρήξη με το καπιταλιστικό σύστημα και δεν υιοθετηθούν σοσιαλιστικές πολιτικές.

Το 1988 ένα τραγούδι του Έντυ Γκραντ γίνεται ένας ύμνος ενάντια στο καθεστώς του Απαρτχάιντ. Ο Έντυ Γκραντ τραγουδάει για την Jo’anna (το Γιοχάνεσμπουργκ και κατ’ επέκταση το Απαρτχάιντ), που «κυβερνά τη χώρα και κάνει χαρούμενους λίγους ανθρώπους της, ενώ αδιαφορεί για τους υπόλοιπους». Ο Γκραντ άκουγε ότι η Jo’anna χρησιμοποιούσε τα χρυσά λεφτά της για να «αγοράσει καινούργια όπλα, όλων των ει­δών, την ώρα που κάθε μάνα στο μαύρο Σοβέτο φοβόταν μια νέα δολοφονία των παιδιών της». Η Jo’anna είχε «υποστηρικτές στα ανώτερα στρώματα», ενώ ο Γκραντ αναρωτιόταν τελικά εάν η Jo’anna «ήταν τυφλή, εάν ήθελε να ακούσει τους ήχους των τυμπάνων κι αν έβλεπε ότι άλλαζαν οι ισορροπίες».

Όλα τα παραπάνω κι άλλα πολλά, στο τραγούδι «Gimme Hope Jo’anna» που παρα­μένει επίκαιρο –με κάποιες μικρές τροποποιήσεις– ακόμα και σήμερα.

Χρονολόγιο

Πηγές

1. Ναόμι Κλάιν, Το Δόγμα του Σοκ, Η Άνοδος του Καπιταλισμού της Καταστροφής, κεφ. 10: «Μια Δημοκρατία που γεννήθηκε αλυσοδεμένη: Η περιορισμένη ελευθερία της Νότιας Αφρικής».
2. William Mervin Gumede, Thabo Mbeki and the Battle for the Soul of the ANC, κεφ. 4: «Was the ANC Trumped on the Economy?».
3. Νέλσον Μαντέλα, Ο Δρόμος για την Ελευθερία, Η Αυτοβιογραφία του Νέλσον Μαντέλα, κεφ. 10: «Συνομιλώντας με τον εχθρό», εκδόσεις Τέρζο – Βιβλία, Άρης Τερζόπουλος – Ειδικές Εκδόσεις Α.Ε.
4. Cry of Freedom (1987), ελληνικός τίτλος Κραυγή Ελευθερίας, με τους Κέβιν Κλάιν και Ντένζελ Ουάσιγκτον. Ταινία βασισμένη στην πραγματική ιστορία του μαύρου αγωνιστή Στιβ Μπίκο και του φιλελεύθερου εκδότη Ντόναλντ Γουντς.

Σημειώσεις
1. Ginger Thompson, «South African Commission Ends Its Work», nytimes.com, 22 Μαρτίου 2003.
2. Bill Keller, «Can Both Wealth and Justice Flourish in a New South Africa? Two Old Foes Think So», nytimes.com, 9 Μαΐου 1994.
3. «The Freedom Charter», anc.org.za
4. William Mervin Gumede, «Thabo Mbeki and the Battle for the Soul of the ANC», εκδόσεις Zebra Press 2007, Cape Town, κεφ. 4, σελ. 97.
5. W.M. Gumede, ό.π., σελ 82.
6. Νέλσον Μαντέλα, Ο Δρόμος για την Ελευθερία, Η Αυτοβιογραφία του Νέλσον Μαντέλα», εκδόσεις Τέρζο – Βιβλία, Άρης Τερζόπουλος – Ειδικές Εκδόσεις Α.Ε., Αθήνα 1995, κεφ. 11, σελ. 605.
7. Bill Keller, «Cracks in South Africa’s White Monopolies», nytimes.com, 17 Ιουνίου 1993.
8. W.M. Gumede, ό.π., σελ. 105-106.
9. W.M. Gumede, ό.π., κεφ. 5, σελ. 128.
10. «Study: Aids slashes SA’s life expectancy», mg.co.za, 11 Δεκεμβρίου 2006.
11. «Mandela’s Legacy», socialistsouthafrica.co.za, 6 Δεκεμβρίου 2013.
12. W.M. Gumede, ό.π., κεφ 4, σελ. 94-95.
13. Ναόμι Κλάιν, Το Δόγμα του Σοκ, Η Άνοδος του Καπιταλισμού της Καταστροφής, εκδόσεις Λιβάνη 2007, Αθήνα, κεφ. 10, σελ. 288-289.
14. Ν. Κλάιν, ό.π., σελ. 286-288.
15. W.M. Gumede, ό.π., σελ. 107.
16. Vivek Arora, «Economic Growth in Post-Apartheid South Africa: A Growth-Accounting Analysis», στο Michael Nowak και Luca Antonio Ricci, Post-Apartheid South Africa, The First Ten Years, εκδόσεις International Monetary Fund 2005, Washington D.C., σελ. 14.
17. Jeremy Seekings, «Poverty and Inequality after Apartheid», yale-university.org, 27-29 Απριλίου 2007, σελ. 12.
18. (i) Pali Lehohla, Census 2011 Methodology and Highlights of Key Results, Statistics South Africa 2012, Pretoria, σελ 12-14. (ii) Ros Hirschowitz, Mark Orkin, Piet Alberts, «Key baseline statistics for poverty measurement», στο Dr Ros Hirschowitz, Measuring poverty in South Africa, εκδόσεις Statistics South Africa 2000, Pretoria, σελ. 69.
19. W.M. Gumede, ό.π., σελ. 99.
20. Ros Hirschowitz, Mark Orkin, Piet Alberts, ό.π.
21. Pali Lehohla, ό.π., σελ. 12.
22. Scott Baldauf, «Class struggle: South Africa’s new, and few, blach rich», csmonitor.com, 31 Οκτωβρίου 2006.
23. Ν. Κλάιν, ό.π., σελ. 293.
24. W.M. Gumede, ό.π., σελ. 98.
25. William Mervin Gumede, Thabo Mbeki and the Battle for the Soul of the ANC, εκδόσεις Zebra Press 2005, Cape Town, κεφ. 10, σελ. 215.
26. «Μαντέλα» (ανέκδοτο), μουσική, στίχοι, τραγούδι Πάνος Τζαβέλας.