Του Λεωνίδα Βατικιώτη (το άρθρο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό "Επίκαιρα" που κυκλοφόρησε στις 18 Δεκεμβρίου 2015)
Το ερώτημα που θέτει από την εισαγωγή της κιόλας η έκθεση για την ανθρώπινη ανάπτυξη (Human Development Report) της σχετικής υπηρεσίας των Ηνωμένων Εθνών, οποία δόθηκε στη δημοσιότητα τη Δευτέρα 15 Δεκεμβρίου (εδώ μπορείτε να την κατεβάσετε και να τη διαβάσετε) δεν είναι καθόλου …αθώο: «πώς μπορεί η εργασία να ενδυναμώσει την ανθρώπινη ανάπτυξη;» Διαφορετικά ειπωμένο: η εργασία, γενικώς και από μόνη της δεν εγγυάται την ανθρώπινη ανάπτυξη, όπως ορίζεται από τρεις διαφορετικούς και μετρήσιμους δείκτες: μακροβιότητα και υγιή ζωή, δυνατότητα απόκτησης γνώσης και αξιοπρεπούς επιπέδου διαβίωσης όπως μετριέται από το κατά κεφαλή ακαθάριστο εθνικό εισόδημα.
Μια πιο εμβριθή μελέτη στην έκθεση, που ανέκαθεν ξεχείλιζε από ενδιαφέρουσες πληροφορίες αλλά η φετινή που είναι αφιερωμένη στην ανθρώπινη εργασία αποτελεί μελέτη αναφοράς, αποκαλύπτει τα πολλαπλά και μεταβαλλόμενα πρόσωπα της ανθρώπινης εργασίας που ανασκευάζουν την ευρέως διαδεδομένη άποψη ότι από μόνη της η εργασία μπορεί να εγγυηθεί την άνοδο της ευημερίας, όπως και τις αυταπάτες που έχουν καλλιεργηθεί ότι η πρόοδος της τεχνολογίας μπορεί να αμβλύνει τις κοινωνικές αντιθέσεις.
Στο 1% του πληθυσμού το 50% του πλούτου
Αδιάψευστος μάρτυρας είναι η έκρηξη των αντιθέσεων. Σήμερα το 80% περίπου του παγκόσμιου πληθυσμού ελέγχει το 6% του παγκόσμιου πλούτου ενώ το πλουσιότερο 1% του παγκόσμιου πληθυσμού ελέγχει ένα ποσοστό άνω του 50% του πλούτου. Οι πλούσιοι γίνονται πλουσιότεροι ωστόσο και στα …ρετιρέ της κατανομής του πλούτου. «Μεταξύ 1976 και 2011» τονίζει η έκθεση «το μερίδιο του συνολικού ετήσιου εισοδήματος που συγκέντρωσε το πλουσιότερο 1% του πληθυσμού των ΗΠΑ αυξήθηκε από 9% σε 20%. Ομοίως μεταξύ 1980 και 2007 του μερίδιο του πλουσιότερου 1% στο Ηνωμένο Βασίλειο αυξήθηκε από 7% σε 13%»! Οι αυξανόμενες ανισότητες δεν είναι προνόμιο μόνο του ανεπτυγμένου καπιταλιστικού κόσμου, όπως μαρτυρά το γεγονός ότι οι εισοδηματικές ανισότητες από τη δεκαετία του ’90 μέχρι το 2010 στις κοινωνίες υψηλού εισοδήματος αυξήθηκαν κατά 9%. Το πάρτι σε βάρος των φτωχών είχε πλανητικό χαρακτήρα. «Από το 1990 ως το 2010 κατά μέσο όρο και λαβαίνοντας υπ’ όψη το μέγεθος του πληθυσμού, η εισοδηματική ανισότητα αυξήθηκε κατά 11% στις αναπτυσσόμενες χώρες. Μια σημαντική πλειοψηφία των νοικοκυριών στις αναπτυσσόμενες χώρες – άνω του 75% του πληθυσμού – ζει σε μια κοινωνία όπου το εισόδημα είναι πιο άνισα κατανεμημένο από τη δεκαετία του ’90.
Η αιτία πίσω από την αύξηση των ανισοτήτων βρίσκεται στον άνισο τρόπο με τον οποίο κατανεμήθηκαν τα οφέλη από την αύξηση της παραγωγικότητας. «Μια υπόρητη υπόσχεση της ψηφιακής επανάστασης ήταν πως θα αύξανε την παραγωγικότητα της εργασίας κι έτσι θα οδηγούσε σε υψηλότερες αμοιβές. Αυτό δε φαίνεται να συνέβη… Τα κέρδη της παραγωγικότητας δεν μεταφράστηκαν σε υψηλότερους μισθούς για το μεγαλύτερο μέρος». Η μελέτη στη συνέχεια χρησιμοποιεί το παράδειγμα των ΗΠΑ και της Ολλανδίας. Στις ΗΠΑ από το 1973 μέχρι το 2013 η παραγωγικότητα στη βιομηχανία αυξήθηκε κατά 75% και οι μισθοί λιγότερο από 10%! «Το διευρυνόμενο κενό μεταξύ παραγωγικότητας και μισθών από τα μέσα της δεκαετίας του ‘70 έχει επίσης παρατηρηθεί και στην Ολλανδία. Σε μερικές περιπτώσεις οι μισθοί έμειναν σταθεροί. Από το 2007 ως το 2013 οι πραγματικοί μισθοί σε Ιαπωνία, Ιταλία και Ηνωμένο Βασίλειο μειώθηκαν. Αυτοί όμως οι μέσοι όροι αποκρύβουν το γεγονός ότι καθώς η πραγματική αμοιβή για τους περισσότερους εργάτες έμεινε στάσιμη, τα εισοδήματα για τους υψηλά αμειβόμενους αυξήθηκαν σημαντικά». Η έκθεση των Ηνωμένων Εθνών επικαλείται μελέτη βάσει της οποίας το μερίδιο του εταιρικού εισοδήματος που κατευθύνεται σε μισθούς στις ανεπτυγμένες χώρες μεταξύ 1980 και 2015 μειώθηκε κατά 8%! Το συμπέρασμα προκύπτει αβίαστα: «η τεχνολογική επανάσταση συνοδεύτηκε από αυξανόμενη ανισότητα»!
Ρομπότ αντί για εργάτες
Μια από τις συνέπειες της τεχνολογικής επανάστασης ήταν κι η μεταμόρφωση της βιομηχανίας. «Μεταξύ 2000 και 2010 η απασχόληση στη βιομηχανία μειώθηκε κατά 8% στη Γερμανία και 11% στη Ν. Κορέα. Αυτό συνέβη κατά ένα μέρος επειδή η βιομηχανία γίνεται όλο και περισσότερο έντασης κεφαλαίου. Η χρήση ρομπότ είναι σε άνοδο. Κάθε χρόνο μπαίνουν σε χρήση 200.000 βιομηχανικά ρομπότ επιπλέον… Ο αυτοματισμός συντελείται με ταχύ ρυθμό (οι πωλήσεις βιομηχανικών ρομπότ εκτιμάται ότι έχουν αυξηθεί κατά 170% μεταξύ 2009 και 2011, παρά τη βιομηχανική κρίση) κι ο συνολικός αριθμός των ρομπότ αναμένεται το 2015 να φτάσει το 1,5 εκ.» Η ίδια η έκθεση εξηγεί και την γοητεία των ρομπότ: «Τα εργοστασιακά ρομπότ στη Γερμανία που εκτελούν εργασίες ρουτίνας κοστίζουν περίπου 5 ευρώ για όλη τη ζωή τους (περιλαμβανομένου κόστους συντήρησης και ενέργειας) ενώ το κόστος ενός γερμανού εργάτη (περιλαμβανομένου μισθού, συνταξιοδοτικής και υγειονομικής κάλυψης) ανέρχεται σε περίπου 40 ευρώ την ώρα». Η αιτία της αυξανόμενης ανεργίας, που το 2015 πλήττει 204 εκ. άτομα εκ των οποίων τα 74 εκ. είναι νέοι (χωρίς να συνυπολογίζονται τα 1,5 δισ. εργαζομένων που εντάσσονται στην ευάλωτη απασχόληση) ας μην αναζητείται επομένως στην έλλειψη εκπαίδευσης ή άλλες αιτίες. Η υποκατάσταση ζωντανής εργασίας από νεκρή αποτελεί διαρκή αιτία κοινωνικής οδύνης και νέων κρίσεων, μειώνοντας την αίγλη της αποκαλούμενης τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης. Άμεσο αποτέλεσμα της φτωχοποίησης των εργαζομένων άλλωστε είναι και το φαινόμενο των εργαζόμενων φτωχών όπως περιγράφονται τα 830 εκ. εργαζομένων σε όλο τον κόσμο που ζουν με λιγότερα από 2 δολ. την ημέρα. Μάλιστα, η άνθηση μεσαιωνικών μορφών εκμετάλλευσης δεν απαντάται μόνο στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Το 2009 περίπου 30 εκ. εργαζόμενοι στην ΕΕ έπεσαν θύματα βίας που σχετίζεται με τη δουλειά τους, εκ των οποίων τα 10 εκ. εντός του χώρου εργασίας και τα υπόλοιπα 20 εκ. εκτός.
Αποτέλεσμα της ραγδαίας αλλαγής που επέρχεται στον χάρτη των ειδικοτήτων είναι και η απαξίωση πολλών επαγγελμάτων. Δημοσιεύεται η εκτίμηση πως το 50% των σημερινών επαγγελμάτων μέχρι το 2025 θα έχουν καταστεί περιττά. Τα επαγγέλματα με τη μικρότερη ζήτηση θα είναι αυτά με τη μικρότερη εξειδίκευση, ενώ θα αυξηθεί σημαντικά η ζήτηση για υψηλές ειδικότητες.
Κατόπιν τούτων δεν εκπλήσσει καθόλου το γεγονός ότι η επέκταση της τεχνολογικής επανάστασης συμβαδίζει με τις χειρότερες κοινωνικές παθογένειες. Για παράδειγμα, 795 εκ. άτομα στον κόσμο πάσχουν από χρόνια πείνα, κάθε λεπτό πεθαίνουν 11 παιδιά κάτω των 5 ετών και κάθε ώρα 33 μητέρες. Περίπου 37 εκ. άνθρωποι ζουν με τον ιό HIV και 11 εκ. άτομα με φυματίωση. Επίσης, 780 εκ. ενήλικες και 103 εκ. νέοι άνθρωποι (ηλικίας 15-24 ετών) είναι αναλφάβητοι, ενώ στις ανεπτυγμένες χώρες 160 εκ. άτομα είναι λειτουργικά αναλφάβητοι και σε όλο τον κόσμο 250 εκ. παιδιά στερούνται βασικών δεξιοτήτων αν και 130 εκ. απ’ αυτά τα παιδιά έχουν περάσει τουλάχιστον 4 χρόνια στο σχολείο. Δέος προκαλεί τέλος κι η έκταση τη παιδικής εργασίας με 168 εκ. παιδιά ή το 11% του παγκόσμιου παιδικού πληθυσμού αντί να παίζει ή να παρακολουθεί σχολείο να εργάζεται, συνήθως σε άθλιες συνθήκες, καθώς το 50% εξ αυτών δουλεύει σε επικίνδυνες δουλειές. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί πως το 2012 τουλάχιστον 21 εκ. άνθρωποι δούλευαν σε αναγκαστική εργασία, εκ των οποίων τα 14 εκ. σε συνθήκες εργασιακής εκμετάλλευσης και τα 4,5 εκ. σε σεξουαλική εκμετάλλευση.
Μισητός, παλιός κόσμος…
