Κυκλοφόρησε μόλις από τις Εκδόσεις Τόπος το βιβλίο Γκέοργκ Λούκατς, Κείμενα της Δεκαετίας του 1920. Το βιβλίο περιλαμβάνει τα πιο σημαντικά κείμενα του Λούκατς της περιόδου 1922-28, γραμμένα μετά το Ιστορία και Ταξική Συνείδηση. Ακολουθούν το Δελτίο Τύπου και ένα κείμενο του Λούκατς από το βιβλίο, αναφερόμενο στο θεατρικό έργο του Καρλ Κράους «Οι τελευταίες μέρες της ανθρωπότητας», με θέμα τον παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό πόλεμο του 1914-18.
Γκέοργκ Λούκατς,
Κείμενα της Δεκαετίας του 1920
Μετάφραση – Εισαγωγικό δοκίμιο: Χρήστος Κεφαλής
Εκδόσεις Τόπος, Αθήνα 2019, σελ. 384, € 16
Ο Γκέοργκ Λούκατς ήταν ο κορυφαίος μαρξιστής φιλόσοφος και λογοτεχνικός κριτικός στον 20ό αιώνα. Μετά το πέρασμά του στο μαρξισμό, με το ενδιάμεσο του Ιστορία και Ταξική Συνείδηση (1923), παρουσίασε πρωτότυπες επεξεργασίες σε πολλούς τομείς, που εμπλούτισαν και ανανέωσαν τη μαρξιστική θεωρία. Ανάμεσά τους μελέτες για την αστική φιλοσοφία, όπως Ο Νεαρός Χέγκελ και η Καταστροφή του Λογικού, αναρίθμητα βιβλία και δοκίμια για την τέχνη του 19ου και του 20ού αιώνα, μαρξιστικές πραγματεύσεις της αισθητικής και της κοινωνικής διαλεκτικής.
Στο παρόν βιβλίο περιλαμβάνονται τα πιο σημαντικά κείμενα του Λούκατς της δεκαετίας του 1920, γραμμένα στην περίοδο 1922-28: τα άρθρα λογοτεχνικής και φιλοσοφικής κριτικής στο βερολινέζικο περιοδικό Ρότε Φάνε (1922), η κριτική του στον Ιστορικό Υλισμό του Μπουχάριν (1925), τα φιλοσοφικά δοκίμια για τον Λασάλ (1925) και τον Μόζες Ες (1926) και οι Θέσεις του Μπλουμ (1928). Στα κείμενα αυτά ο Λούκατς ξεκαθαρίζει τις ιδεαλιστικές συγχύσεις του Ιστορία και Ταξική Συνείδηση, αναπτύσσοντας ταυτόχρονα τις γόνιμες πλευρές του και εισάγοντας κομβικά θέματα της ώριμης σκέψης του. Παρμένα από κοινού μας εισάγουν έτσι με ένα κατανοητό και εύληπτο τρόπο στα πιο σύνθετα μονοπάτια του μετέπειτα στοχασμού του.
Στο εισαγωγικό δοκίμιό του ο Χρήστος Κεφαλής συζητά ολόκληρη τη διανοητική πορεία του Λούκατς, από το πέρασμά του στον Μαρξ ως τα ώριμα καταληκτικά έργα του. Αναλύει εκτενώς τις πιο σημαντικές μελέτες του αποτιμώντας τη συνεισφορά του στην ανάπτυξη του μαρξισμού.
Πληροφορίες: Εκδόσεις Τόπος, Πλαπούτα 2 και Καλλιδρομίου, τηλ. 8222835-856, [email protected], www.toposbooks.gr.
Μια πολεμική ενάντια στον πόλεμο της αστικής τάξης
Επισκόπηση του Καρλ Κράους:Οι Τελευταίες Μέρες της Ανθρωπότητας1
του Γκέοργκ Λούκατς*
Μόνο ένας τυφλός θα αποτύχαινε να δει ότι η αστική τάξη σε όλο τον κόσμο ετοιμάζεται για τον επερχόμενο παγκόσμιο πόλεμο. Πέρα από τις οικονομικές, τεχνικές προετοιμασίες κοκ, η ιδεολογική προετοιμασία παίζει ένα σημαντικό ρόλο σε αυτό. Γιατί στα 1918 η διάθεση των μαζών γενικά ήταν τέτοια σαν να μην μπορούσαν να κινητοποιηθούν ποτέ ξανά για πόλεμο. Βέβαια, οι μορφές με τις οποίες οργανώνεται ο διεθνής φασισμός υποδηλώνουν –πέρα από τη λειτουργία του στον εμφύλιο πόλεμο ενάντια στο προλεταριάτο– τη δημιουργία του πυρήνα ενός ιμπεριαλιστικού στρατού. Αλλά έχουν περάσει εκείνοι οι καιροί στους οποίους, όπως στην απολυταρχία του 17ου και 18ου αιώνα, μπορούσε να χρησιμοποιούνται μισθοφόροι για να διεξαχθεί ένας πόλεμος για τον οποίο η μεγάλη μάζα των πληθυσμών δεν ενδιαφέρεται και πραγματικά τον απεχθάνεται. Είναι ήδη αναγκαίο να ασκηθεί επίδραση στις πλατιές μάζες τώρα, όποια και αν θα είναι η λειτουργία τους στον επερχόμενο πόλεμο όσον αφορά τη στρατιωτική οργάνωση.
Μια από τις πιο αποτελεσματικές μεθόδους για να επιτευχθεί αυτό είναι να παραδοθεί ο προηγούμενος πόλεμος στη λήθη. Με αυτό δεν εννοώ τόσο πολύ το ιστορικό υφάδι των ψεμάτων που διαδόθηκαν για τις αιτίες του, κ.λπ., όσο την προσπάθεια να εξαλειφθεί από τη συνείδηση των ανθρώπων ο τρόπος με τον οποίο διεξάχθηκε, η τάξη για την οποία έπρεπε να πολεμήσει κανείς και οι τρόμοι του μηχανισμού του. Ενάντια σε αυτή την καμπάνια, την οποία οι κυρίαρχες τάξεις διεξάγουν με ένα πρόθυμο ταξικό ένστικτο, ο αφηρημένος πασιφισμός είναι εντελώς ανίσχυρος. Πέρα από τα όπλα που τα μαθήματα των συμφωνιών του Μπρεστ Λιτόφσκ, των Βερσαλλιών, κ.λπ., γύρω από τη διαφορά ανάμεσα στις πασιφιστικές λέξεις και πράξεις (το δικαίωμα των εθνών στην αυτοδιάθεση) έχουν θέσει στα χέρια των πολεμοκάπηλων, ένας ιδεολογικός αγώνας ενάντια στον πόλεμο γενικά δεν μπορεί να έχει κανένα αποτέλεσμα. Μόνο οι συναισθηματικοί άνθρωποι των γραμμάτων είναι ανίκανοι να οραματιστούν ένα στόχο που θα άξιζε κάθε θυσία (περιλαμβανόμενου του πολέμου). Για όσο μια τάξη διατηρεί τη ζωτικότητά της στο πλαίσιο της κοινωνίας, τα μέλη της –ακόμη και αν προσπαθούν λιγότερο ή περισσότερο να σώσουν τα δικά τους πρόσωπα ατομικά– θα θέτουν πάντα τους ζωτικούς σκοπούς της τάξης πάνω από την ύπαρξη των ατόμων που ανήκουν σε αυτή την τάξη, για να μην αναφέρουμε τα άτομα των άλλων τάξεων ή εθνών.
Αλλά αυτή η αντίληψη δεν σημαίνει διόλου να λέμε ότι ο ιμπεριαλιστικός καπιταλιστικός πόλεμος δεν πρέπει να αμφισβητηθεί· απεναντίας. Απορρίπτουμε την πασιφιστική προπαγάνδα ενάντια στον πόλεμο «γενικά» όχι μόνο επειδή στρέφεται ενάντια στους αμυντικούς πολέμους των προλεταριακών κρατών, αλλά επίσης επειδή είναι εντελώς αναποτελεσματική ενάντια στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο: ακριβώς η συγκεκριμένη και φρικτή φύση του τωρινού ιμπεριαλιστικού πολέμου χάνει τη δύναμή της σε αυτούς τους απολογισμούς. Αυτός ο πασιφισμός επιτρέπει στους ιμπεριαλιστές να πλασάρουν κάθε πόλεμό τους στη συνείδηση του πλήθους ως «εξαιρετικό», έναν «εθνικό» αγώνα κοκ. Αλλά ακόμη και τα καθαρά θεωρητικά εργαλεία στον αγώνα –η αποκάλυψη των οικονομικών και ταξικά διεπόμενων θεμελίων των σύγχρονων πολέμων– οσοδήποτε σωστά καθαυτά, δεν επαρκούν σε αυτή τη μάχη. Στην πλαστογραφημένη εικόνα του πολέμου που δίνουν οι συνήγοροι του ιμπεριαλισμού πρέπει να αντιπαρατεθεί μια συγκεκριμένη και αληθινή.
Εδώ βρίσκεται η μεγάλη και διαρκής αξία του βιβλίου του Καρλ Κράους. Δίνει μια οπτικά και φωνητικά πιστή εικόνα του πολέμου όπως πραγματικά ήταν. Βλέπουμε την πραγματικά δρώσα πολεμική μηχανή επί το έργο: το εργαλείο του Τύπου (δημοσιογράφοι για τους οποίους ο θάνατος στρατιωτών κατά χιλιάδες είναι μόνο γραφικό υλικό για να διασκεδάζουν την κορεσμένη αστική τάξη), η «οικονομική» οργάνωση της καπιταλιστικής τάξης (κερδοσκόποι, μαυραγορίτες, εντελώς εξαθλιωμένοι εργάτες μπροστά σε άδεια μαγαζιά και σε στρατιωτικοποιημένα εργοστάσια), ο στρατιωτικός μηχανισμός (απαλλαγή των μελών της κυρίαρχης τάξης, η «εύκολη ζωή» των ανώτερων διοικητών, η απάνθρωπα κτηνώδης μεταχείριση των συνηθισμένων ανθρώπων στο μέτωπο). Όλοι οι χαρακτήρες που εμπλέκονται στον πόλεμο για τους οποίους διεξάχθηκε από τις εργαζόμενες μάζες περνούν μπροστά μας σε έναν τρομακτικό, ρεαλιστικό, καλλιτεχνικά άψογα δοσμένο χορό θανάτου από τη Βιέννη ως το κάθε πολεμικό μέτωπο. Είναι το «πρόσωπο της κυρίαρχης τάξης». Ανάμεσα σε δυο πλούσια γεύματα, δικαστές συγχαίρονται μεταξύ τους γιατί κρέμασαν δεκάδες αθώων ανθρώπων. Πίνοντας σαμπάνια, σε ένα καμπαρέ, στρατιωτικοί γιατροί συζητούν για το πώς έστειλαν ασθενείς με χρόνια καρδιακά νοσήματα και επιληπτικούς στο μέτωπο. Ένας μαυραγορίτης λιποθυμά· η οικογένειά του μαζεύεται ανήσυχα γύρω του ενώ οι περαστικοί προσπαθούν να τον καθησυχάσουν: έκανε λάθος, οι φόβοι του ήταν αβάσιμοι – δεν υπήρχε περίπτωση να συναφθεί ειρήνη ακόμη. Και οι σκηνές γίνονται όλο και πιο μνημειώδεις. Χωρίς να χάνουν το ρεαλισμό τους, αποσπώνται αυξανόμενα από τη βάση μιας απλής μίμησης της πραγματικότητας και μετατρέπονται σε συμβολικά ανάλογα της πραγματικής φύσης αυτού του πολέμου. Όπως, για παράδειγμα, όταν η πελώρια χοντρή φιγούρα των δυο κερδοσκόπων Γκοζ και Μογκόζ σκοτεινιάζει ακόμη και τον ήλιο στα ελβετικά βουνά· ή στην υπέροχη νυχτερινή σκηνή όταν Αυστριακοί, Γερμανοί και Ούγγροι αξιωματικοί ρίχνονται σε ένα άγριο όργιο στο αρχηγείο του στρατηγού όταν το μέτωπο καταρρέει.
Αλλά δεν μπορούμε να παραθέσουμε όλο το βιβλίο. Συμβουλεύουμε να το διαβάσει ο καθένας που θέλει να γνωρίζει ή να θυμάται πώς πραγματικά ήταν αυτός ο πόλεμος. Και είναι το καθήκον του καθενός να το κάνει. «Γιατί», όπως σωστά λέει ο Κράους, «η υπέρτατη καταισχύνη του πολέμου είναι η καταισχύνη των ανθρώπων που δεν θέλουν πλέον να τον παραδεχτούν, στο ότι θα υπομείνουν το γεγονός ότι ένας πόλεμος συνεχίζεται, αλλά όχι ότι ένας πόλεμος όντως λάβαινε χώρα». Έτσι ο απολογισμός του Καρλ Κράους είναι η καλύτερη προπαγάνδα που έχει γραφτεί ενάντια στον επόμενο ιμπεριαλιστικό πόλεμο. Καταγράφοντας τον περασμένο πόλεμο στην αληθινή πραγματικότητά του, μας δίνει μια αποκρουστική εικόνα του επόμενου.
Αυτή η ανεπιφύλακτη αποδοχή, ωστόσο, μπορεί μόνο να ισχύσει για το επίτευγμα του Καρλ Κράους του καλλιτέχνη. Το έργο του περιέχει επίσης –δυστυχώς– έναν αρκετά νερουλό, αναιμικό σχολιασμό αυτών των σκηνών. Ο «γκρινιάρης» που προβαίνει σε έναν επιτόπιο σχολιασμό, αν και πολύ πνευματώδη μερικές φορές, δεν είναι ποτέ ικανός να αρθεί σε ένα θεωρητικό ύψος ισάξιο με την εξαίσια πιστότητα του ίδιου του απολογισμού. Αυτός είναι επίσης ο λόγος που το έργο ξεπέφτει στην κοινοτοπία στο τέλος. Το μανιασμένο όργιο στη διάρκεια της επίθεσης του εχθρού έχει ακόμη τον αντίκτυπο ενός πραγματικού τέλους του κόσμου. Αλλά το «λυκόφως των θεών» που ο Κράους τοποθετεί στο τέλος (κάτοικοι από άλλους πλανήτες βάζουν ένα τέρμα στο γήινο μακελειό) είναι μόνο μια ρηχή φιλολογική ουτοπία. Και αυτό δεν είναι συμπτωματική αποτυχία. Ενώ το καταπλακωτικό γκρίζο στον απολογισμό του πολέμου από τον Καρλ Κράους δεν είναι ποτέ μονότονο, του λείπει ένα χρώμα – αυτό της ενεργού αγανάκτησης· η φωνή του επαναστατικού προλεταριάτου. Η κραυγή του Λίμπκνεχτ «Κάτω ο πόλεμος!» που αντήχησε σε όλη την Ευρώπη, η Ρωσική Επανάσταση, οι απεργίες του Ιανουαρίου, κοκ, δεν υπάρχουν για τον Κράους. (Αυτό δεν είναι κατά κανένα τρόπο τυχαίο, αφού γνωρίζει καλά και συχνά συζητά δημόσια τα γράμματα της Ρόζας Λούξεμπουργκ από τη φυλακή, για παράδειγμα – χωρίς όμως να αναφέρει τις υπόλοιπες δραστηριότητές της). Αλλά επειδή η μάχη του ενάντια στην προδοσία της αστικής κοινωνίας –η οποία βρήκε μόνο την πιο πυκνή έκφρασή της στον πόλεμο, όπως πολύ σωστά αναγνωρίζει– διεξάγεται μόνο για τον εαυτό του, χωρίς σύνδεση με τις δυνάμεις εκείνες που είναι η πραγματική αποστολή τους να αμφισβητήσουν αυτή την κοινωνία, χάνει την κατάλληλη προοπτική της. Μετατρέπεται σε μια –αθέλητα κωμική– ουτοπία, επειδή τελειώνει σε μια ουτοπία ακριβώς στο σημείο όπου η ίδια η πραγματικότητα είναι επιτέλους στα πρόθυρα του να ξεπεράσει τις ουτοπίες. Είναι μια ευλογία ότι αυτή η ουτοπία πάει μαζί με τον –επαναλαμβάνουμε– υπέροχο απολογισμό του και δεν μπορεί να μειώσει το αποτέλεσμα. Γιατί παρ’ όλα αυτά, το βιβλίο παραμένει η καλύτερη πολεμική που διαθέτουμε ενάντια στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο: μια αγανακτισμένη και οδυνηρά επάγρυπνη μνήμη του περασμένου πολέμου όπως πραγματικά ήταν.
