Το άρθρο που ακολουθεί αποτέλεσε κείμενο εισήγησης της συντρόφισσας Ελένης Μήτσου σε εκδηλώσεις με θέμα τη θέση της γυναίκας στη Ρωσική Επανάσταση του 1917 που έγιναν την προηγούμενη περίοδο στο στέκι «Π» και στον χώρο «Ρόζα Παρκς» στην Αθήνα.
Η Επανάσταση του Οκτώβρη του 1917 ήταν το μεγαλύτερο απελευθερωτικό εγχείρημα στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ήταν η 2η απόπειρα της εργατικής τάξης να πάρει την εξουσία στα χέρια της (η 1η ήταν η παρισινή κομούνα το 1871, η οποία όμως πνίγηκε στο αίμα 3 μήνες αργότερα) και απέδειξε ότι η ανάλυση του Μαρξ με βάση την οποία ο καπιταλισμός δημιουργεί τους νεκροθάφτες του, δεν ήταν ένα αφηρημένο ή ουτοπικό σχήμα, αλλά κάτι απόλυτα ρεαλιστικό, καθώς και ότι η εργατική τάξη μπορεί και να κάνει νικηφόρα επανάσταση και, κυρίως, να κρατήσει την εξουσία.
Η επανάσταση του Οκτώβρη τελικά εκφυλίστηκε και η εργατική δημοκρατία αντικαταστάθηκε από το καθεστώς του Σταλινισμού που κατέρρευσε το 1989. Αυτό όμως ούτε αναιρεί ούτε μειώνει την ιστορική της σημασία.
Τι σήμαινε όμως η Οκτωβριανή Επανάσταση για τις γυναίκες;
Επαναστατική Νομοθεσία
Ένα από τα πιο κεντρικά σημεία έχει να κάνει με την νομοθεσία για τα δικαιώματα της γυναίκας. Η κυβέρνηση των Σοβιέτ πέρασε μια νομοθεσία κυριολεκτικά επαναστατική, όχι μόνο για την εποχή της αλλά , σε πολλά σημεία, επαναστατική και σε σχέση με την νομοθεσία που ισχύει σήμερα για τις γυναίκες σε πολλές χώρες του κόσμου ακόμα και στις λεγόμενες «ανεπτυγμένες».
Πριν την επανάσταση του 1917, οι νόμοι του τσαρικού καθεστώτος προέβλεπαν ότι οι γυναίκες όφειλαν πλήρη υπακοή στους άντρες τους. Η βία των συζύγων απέναντι στις γυναίκες ήταν όχι μόνο νόμιμη αλλά μέρος της καθημερινής ζωής, το διαζύγιο ήταν σχεδόν αδύνατο –δινόταν μόνο σε περιπτώσεις μοιχείας, ανικανότητας ή εξορίας– ενώ μέχρι και το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, το 1914, για να μπορέσει μια γυναίκα να εργαστεί, να μορφωθεί ή να κάνει μια εμπορική συναλλαγή χρειαζόταν τη συγκατάθεση του άντρα της.
Χαρακτηριστική για την θέση της γυναίκας ήταν η ακόλουθη στερεότυπη έκφραση:
«Νόμιζα ότι είδα δυο ανθρώπους αλλά τελικά ήταν μόνο ένας άντρας με την γυναίκα του».
Σε μια κοινωνία στην οποία η θέση της γυναίκας ήταν σκλάβα του συζύγου και του σπιτιού, ο Οκτώβρης έφερε εξαιρετικά επαναστατικές αλλαγές. Η νομοθεσία που αφορά στις γυναίκες δίνει μια πρώτη γλαφυρή εικόνα.
- Το σύνταγμα του 1918 καθιέρωσε την ισότητα των δυο φύλων και έδωσε δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες – στα Σοβιέτ βέβαια οι γυναίκες είχαν το δικαίωμα του «εκλέγειν και εκλέγεσθαι» από την ίδρυσή τους. Η μόνη χώρα στην οποία οι γυναίκες κατέκτησαν το δικαίωμα της ψήφου πριν από την ΕΣΣΔ ήταν η Νορβηγία. Στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες της Δύσης, όπως στην Αγγλία και στις ΗΠΑ το δικαίωμα της ψήφου δόθηκε στις γυναίκες το 1920 – κάτω και από την πίεση των κατακτήσεων της ρωσικής επανάστασης, ενώ σε άλλες ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες οι γυναίκες κέρδισαν το δικαίωμα στην ψήφο δεκαετίες αργότερα: στη Γαλλία το 1944, στην Ιταλία το 1946, στην Ελλάδα το 1952, στην Ελβετία το 1971, κοκ.
- Πριν την επανάσταση ο νόμος όριζε πως οι γυναίκες έπρεπε πληρώνονται λιγότερο από τους άντρες συναδέλφους τους – για την ίδια ακριβώς δουλειά. Ο Οκτώβρης καθιέρωσε την ίση αμοιβή στην εργασία για άντρες και γυναίκες. Στη «Δύση», με την εξαίρεση της Γερμανίας, η ίση αμοιβή ανδρών και γυναικών καθιερώθηκε (νομοθετικά βέβαια, γιατί στην πραγματικότητα υπάρχουν ακόμα σημαντικές μισθολογικές ανισότητες μεταξύ αντρών και γυναικών) δεκαετίες αργότερα: στις ΗΠΑ το 1963, στην Αγγλία το 1970 (μετά και την μεγάλη απεργία των εργατριών στο εργοστάσιο της Ford στο Dagenham το 1968) στην Γαλλία αρχές του ’70 κοκ.
- Μέσα σε 4 βδομάδες από την επανάσταση του Οκτώβρη καθιερώθηκε ο πολιτικός γάμος και μάλιστα ως ο μόνος γάμος που αναγνώριζε το κράτος – ο θρησκευτικός γάμος έγινε προαιρετικός. Για την σύναψη του γάμου αρκούσε μια δήλωση στις αρμόδιες αρχές.
- Αντίστοιχα διευκολύνθηκε και απλοποιήθηκε η διαδικασία του διαζυγίου. Το διαζύγιο έβγαινε αυτόματα με μια απλή δήλωση ενός από τους δυο συζύγους.
- Επιπλέον καταργήθηκε η έννοια του νόθου παιδιού και η σχετική νομοθεσία, σύμφωνα με την οποία δεν επιτρεπόταν στον πατέρα να αναγνωρίσει ένα παιδί εκτός γάμου και να του κληροδοτήσει τμήμα ή ολόκληρη την περιουσία του.
- Πάρα πολύ σημαντικό βήμα ήταν και η θεσμοθέτηση της διατροφής, η οποία ήταν συνήθως στο ύψος του 1/3 του μισθού του πατέρα. Αν μια γυναίκα δεν ήξερε ποιος ήταν ο πατέρας του παιδιού της, ο νόμος όριζε ότι την ευθύνη αναλαμβάναν συλλογικά όλοι οι ερωτικοί σύντροφοι που είχε την περίοδο πριν τη γέννηση του παιδιού.
- Μέχρι το 1920 νομιμοποιήθηκε και η έκτρωση, η οποία γινόταν μάλιστα δωρεάν στα κρατικά νοσοκομεία. Χρειάστηκε να περάσει μια δεκαετία για να ακολουθήσουν οι πρώτες καπιταλιστικές χώρες… Η Σουηδία, η Δανία και η Ισλανδία νομιμοποίησαν την έκτρωση τη δεκαετία του 30, όμως μόνο για τις περιπτώσεις βιασμού, αιμομιξίας ή αν κινδύνευε η ζωή της γυναίκας! Η πλειοψηφία των δυτικών χωρών νομιμοποίησε την έκτρωση (στις περισσότερες περιπτώσεις με περιορισμούς) από τα τέλη της δεκαετίας του ’60 κι’ έπειτα: π.χ. η Αγγλία 1967, ο Καναδάς το 1969, οι ΗΠΑ το 1973, η Γαλλία το 1975, η Γερμανία το 1976, η Ιταλία το 1978, η Ολλανδία το 1980, το Βέλγιο 1990 κοκ. Ανάλογα με την χώρα το δικαίωμα αυτό έχει συγκεκριμένους περιορισμούς. Ακόμα και σήμερα όμως υπάρχουν χώρες στην Ευρώπη όπως η Ιρλανδία, η Κύπρος και η Πολωνία που το δικαίωμα της έκτρωσης είναι τόσο περιορισμένο που ισοδυναμεί με απαγόρευση, ενώ στην Μάλτα η έκτρωση απαγορεύεται ακόμα και στις περιπτώσεις που κινδυνεύει η ζωή της γυναίκας!
- Η κυβέρνηση των Σοβιέτ ήταν η πρώτη που καθιέρωσε την αμειβόμενη άδεια εγκυμοσύνης για τις εργάτριες –καθώς και την άδεια σε μια φίλη της εγκυμονούσας για να την βοηθήσει σ’ αυτή τη διαδικασία– και τους βρεφονηπιακούς σταθμούς στους χώρους εργασίας.
Όλα τα παραπάνω, μαζί με την νομοθεσία για το 8ωρο και την κοινωνική πρόνοια που θεσμοθετήθηκε συνολικά, σήμαιναν μια πραγματική επανάσταση για την ζωή των γυναικών της πρώην ρωσικής αυτοκρατορίας!
Το 1ο πανρωσικό συνέδριο γυναικών
Το φθινόπωρο του 1918 το κόμμα των Μπολσεβίκων έστειλε μια ομάδα γυναικών στελεχών του κόμματος σε διάφορες περιοχές της Ρωσίας για να προχωρήσουν τη δουλειά ανάμεσα στις γυναίκες. Από αυτή την αποστολή η Αλεξάνδρα Κολλοντάι, μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του κόμματος, γύρισε μεταφέροντας την πρόταση που της είχε γίνει από γυναίκες της βάσης του κόμματος, να διεξαχθεί ένα πανρωσικό συνέδριο εργαζομένων γυναικών.
O Λένιν, ο οποίος πάντα έδινε μεγάλη σημασία στη δουλειά ανάμεσα στις γυναίκες, υποστήριξε θερμά την πρόταση, ενώ στη συνέχεια ρωτούσε συχνά πώς προχωράνε οι προετοιμασίες για το συνέδριο και τι ανταπόκριση υπήρχε από τις εργαζόμενες στο κάλεσμα. Δεν έδειχναν όλα τα μέλη της Κεντρικής Επιτροπής το ίδιο ενδιαφέρον. Σύμφωνα με την Αλεξάνδρα Κολλοντάι ο Ζηνόβιεφ, ο Ρίκοφ και άλλοι ήταν αντίθετοι με το συνέδριο γυναικών…
Η συμμετοχή στο συνέδριο ξεπέρασε τις προσδοκίες της Α. Κολλοντάι, της Ν. Κρούπσκαγια, της Ι. Αρμάντ και των υπόλοιπων ηγετικών Μπολσεβίκων που το οργάνωναν. Στο συνέδριο παραβρέθηκαν 1147 αντιπρόσωποι, ενώ η αρχική εκτίμηση ήταν ότι θα κατάφερναν να έρθουν μόλις 300.
Συζητήθηκαν τα συγκεκριμένα προβλήματα των γυναικών καθώς και οι τρόποι με τους οποίους το κόμμα θα προωθούσε την πολιτικοποίηση περισσότερων γυναικών και την συμμετοχή τους στα κοινά.
Εξαιρετική εντύπωση κάνει το γεγονός ότι ένα από τα θέματα που συζητήθηκαν στο συνέδριο ήταν η σεξιστική γλώσσα και ότι με ψήφισμά τους ζητούσαν να απαγορευτεί η λέξη «baba» («γριά στρίγγλα χωριάτισσα» – δεν υπάρχει ακριβής μετάφραση) που χρησιμοποιούταν υβριστικά απέναντι στις γυναίκες. Εκατό χρόνια αργότερα η ελληνική Αριστερά, στη συντριπτική της πλειοψηφία, θεωρεί την αναφορά και την ενασχόληση με το σεξισμό και τη σεξιστική γλώσσα υπερβολές, «μικροαστισμούς» και «υστερίες»…
Ο Λένιν παρακολούθησε το συνέδριο, ενώ ο χαιρετισμός που έκανε στις 19 Νοεμβρίου καταχειροκροτήθηκε. Σ’ αυτό το συνέδριο αποφασίστηκε επί της ουσίας η δημιουργία του Ζενοτντέλ.
Ζhenotdel
Οι Μπολσεβίκοι γνώριζαν ότι για να μπει ένα τέλος στην καταπίεση των γυναικών στη Ρωσία δεν έφτανε απλά να αλλάξουν οι νόμοι.
Οι γυναίκες έπρεπε να ενημερωθούν για τα νέα τους δικαιώματα, να πεισθούν για τον σοσιαλισμό και να υποστηρίξουν την επανάσταση, να ενθαρρυνθούν να πάρουν μέρος στην πολιτική ζωή, να γίνουν μέλη του κόμματος και να συμμετέχουν στα Σοβιέτ, στα εργατικά σωματεία, τις τοπικές επιτροπές, τα λαϊκά δικαστήρια κλπ.
Γι’ αυτό το σκοπό ιδρύθηκε το 1918 το Ζενοντέλ (Ζhenotdel) – το τμήμα της Κεντρικής Επιτροπής του κόμματος, το οποίο θα ασχολούνταν με την δουλειά ανάμεσα στις γυναίκες. Επικεφαλής του Ζενοτντέλ ήταν η Ινέσσα Αρμάντ μέχρι το 1920 που πέθανε από χολέρα και στη συνέχεια η Αλεξάνδρα Κολλοντάι.
Το Ζενοτντέλ ξεκίνησε να εκδίδει μια μηνιαία εφημερίδα για γυναίκες, την Kommunistka. Αξίζει να σημειώσουμε ότι 10 χρόνια αργότερα τα έντυπα που ασχολούνταν με τα ζητήματα της απελευθέρωσης των γυναικών και του σοσιαλισμού έφταναν τα 18 και η συνολική τους κυκλοφορία τα 386.000 φύλλα.
Ωστόσο, η πιο βασική δουλειά του Ζενοτντέλ ήταν να οργανώνει ομάδες γυναικών που πήγαιναν σε χώρους δουλειάς, ή ταξίδευαν στην επαρχεία για να ενημερώσουν και να κερδίσουν τις γυναίκες στο πλευρό της σοσιαλιστικής επανάστασης. Γι’ αυτό το σκοπό ο Κόκκινος Στρατός τους είχε παραχωρήσει ένα τρένο και πλοία, όπως το «κόκκινο αστέρι».
Οι γυναίκες του Ζενοτντέλ καλούσαν συναντήσεις για συζήτηση, έδειχναν προπαγανδιστικές ταινίες και θεατρικά έργα, οργάνωσαν πάνω από 125.000 σχολεία για να καταπολεμήσουν τον αναλφαβητισμό και ενθάρρυναν τις γυναίκες να εκλέξουν δικές τους αντιπροσώπους για να στελεχώσουν τα τοπικά Σοβιέτ, ιδρύματα όπως βρεφονηπιακούς σταθμούς και θεσμούς όπως τα λαϊκά δικαστήρια κλπ.
Επιπλέον οι γυναίκες καλούνταν να οργανώσουν οι ίδιες την τοπική δουλειά του κόμματος και τις δραστηριότητες σχετικά με τον εμφύλιο πόλεμο.
Η πρώτη υποδοχή δεν ήταν πάντα καλή… Για παράδειγμα στις επαρχίες, ιδιαίτερα στις πιο απομακρυσμένες από τις πόλεις περιοχές, η πρώτη αντίδραση των γυναικών όσον αφορούσε τους παιδικούς σταθμούς ήταν αρνητική. Πολλές γυναίκες, κάτω από την προπαγάνδα της αντίδρασης, φοβόντουσαν πως οι Μπολσεβίκοι ήθελαν να κλέψουν τα παιδιά τους! Ωστόσο με επίμονη δουλειά η καχυποψία υποχωρούσε.
Οι γυναίκες του Ζενοτντέλ προσπαθούσαν επίσης να πλησιάσουν τις μουσουλμάνες γυναίκες στα ασιατικά τμήματα της χώρας. Συνήθως η δουλειά σ’ εκείνες τις περιοχές γινόταν σε πρώτο χρόνο σε συνθήκες μυστικότητας, με τις συναντήσεις να λαμβάνουν χώρο σε χαμάμ, κοκ, καθώς δεν ήταν λίγες οι φορές που οι άντρες είχαν δολοφονήσει τις εθελόντριες του Ζενοντέλ.
Παρά τις μεγάλες δυσκολίες σε πολλές περιοχές έγιναν σημαντικά προχωρήματα που προκάλεσαν ρωγμές στις τοπικές κοινωνίες, με τις μουσουλμάνες γυναίκες να αρνούνται να συνεχίσουν να ακολουθούν τους παραδοσιακούς ρόλους.
Η κοινωνικοποίηση της οικιακής εργασίας
Ο Λένιν σε πολλά γραπτά του εξηγούσε πως:
«…αν δεν αποσπάσουμε τις γυναίκες από τις συνθήκες του σπιτιού και της κουζίνας που τις αποβλακώνουν, δεν είναι δυνατό να εξασφαλίσουμε πραγματική ελευθερία, δεν είναι δυνατό να οικοδομήσουμε ακόμη και δημοκρατία, χωρίς πια να γίνεται λόγος για σοσιαλισμό».
Β.Ι. Λένιν, Άπαντα, τομ.31, σελ 42,43
«Η γυναίκα εξακολουθεί να είναι σκλάβα του σπιτιού παρ’ όλους τους απελευθερωτικούς νόμους, γιατί την πιέζει, την πνίγει, την αποβλακώνει, την ταπεινώνει το μικρό σπιτικό νοικοκυριό, που την καρφώνει στην κουζίνα και στα παιδιά και σπαταλά την εργατική της δύναμη σε μια δουλειά μέχρι εξωφρενισμού μη παραγωγική, τιποτένια, εκνευριστική, αποβλακωτική, βασανιστική».
Β.Ι. Λένιν, Άπαντα, τομ.39, σελ 23-25
Αντίστοιχα ο Τρότσκι έγραφε:
«…είναι ολοφάνερο ότι αν δεν υπάρξει πραγματική ισότητα ανάμεσα στον άντρα και την γυναίκα στην οικογένεια […] δεν μπορούμε να μιλάμε σοβαρά για ισότητα στην κοινωνική ζωή ή στην πολιτική. Όσο καιρό η γυναίκα είναι αλυσοδεμένη με το νοικοκυριό, την φροντίδα της οικογένειας, το μαγείρεμα και το ράψιμο, περιορίζονται στο ελάχιστο όλες οι δυνατότητες της να συμμετέχει στην κοινωνική και πολιτική ζωή»
Λ. Τρότσκι, «Προβλήματα της καθημερινής ζωής», 1923
Για να μπορέσουν λοιπόν οι γυναίκες να απελευθερωθούν από τα δεσμά του νοικοκυριού και της αποκλειστικής ευθύνης της ανατροφής των παιδιών οι Μπολσεβίκοι επιχείρησαν να κοινωνικοποιήσουν ένα σημαντικό μέρος των οικιακών εργασιών και της φροντίδας των παιδιών. Έτσι ίδρυσαν δημόσια μαγειρεία, δημόσια «πλυντήρια» (εξαιρετικά σημαντικό σε μια εποχή που το πλύσιμο όλων των ρούχων και σκεπασμάτων γινόταν στο χέρι!) δημόσια ραφτάδικα (για την επιδιόρθωση των ρούχων κλπ) βρεφικούς και παιδικούς σταθμούς, διάφορα εκπαιδευτικά κέντρα κοκ.
«Οι κοινές εστίες φαγητού, οι βρεφικοί σταθμοί, οι παιδικοί κήποι […] να τα απλά, τα καθημερινά μέσα που δεν έχουν τίποτε το πομπώδες, το μεγαλόστομο, το πανηγυρικό και που στην πράξη είναι ικανά να ελαττώσουν και να εξαλείψουν την ανισοτιμία της [γυναίκας] με τον άντρα , σε ό,τι αφορά το ρόλο της στην κοινωνική παραγωγή και στην κοινωνική ζωή. Τα μέσα αυτά δεν είναι καινούρια, έχουν δημιουργηθεί (όπως και όλες γενικά οι υλικές προϋποθέσεις του σοσιαλισμού) από το μεγάλο καπιταλισμό, όμως μέσα στον καπιταλιστικό καθεστώς κατάντησαν πρώτο, κάτι σπάνιο, δεύτερο –πράγμα ιδιαίτερα σπουδαίο– έγιναν μικροεμπορικές επιχειρήσεις με όλες τις χειρότερες πλευρές της κερδοσκοπίας, του κέρδους, της απάτης, της νοθείας, είτε κατάντησαν ‘ακροβατισμοί της αστικής φιλανθρωπίας’, που οι καλύτεροι εργάτες με το δίκιο τους τη μισούσαν και την περιφρονούσαν».
Β.Ι. Λένιν, Άπαντα, τομ.31, σελ 42,43.
Πρέπει να έχουμε υπόψη μας βέβαια ότι όλα αυτά τα μέτρα απείχαν σημαντικά από την ιδανική μορφή, αφού λαμβάνονταν σε μία χώρα «καθυστερημένη» η οποία είχε «διαλυθεί» από τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο και στην οποία αμέσως μετά την επανάσταση κήρυξαν πόλεμο 21 καπιταλιστικές χώρες (συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας του Βενιζέλου). Αυτό το γεγονός όμως έκανε τα συγκεκριμένα μέτρα ακόμα πιο επαναστατικά για τις γυναίκες και για όλη την κοινωνία των πρώτων χρόνων μετά τον Οκτώβρη!
Η κριτική του Λένιν στους άντρες του κόμματος
Οι μαρξιστές γνωρίζουν πως αλλάζοντας τις συνθήκες της ζωής των ανθρώπων, αλλάζεις και τις συνειδήσεις τους. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως γίνεται αυτόματα, πως δεν χρειάζεται κριτική στις κυρίαρχες αντιλήψεις που διαμορφώθηκαν στο καπιταλισμό (ή στο μισοφεουδαρχικό καθεστώς της Ρωσίας) και μάχη για να αλλάξει ο τρόπος σκέψης των ανθρώπων.
Όσον αφορά τις αντιλήψεις για τη θέση της γυναίκας, ο Λένιν έκανε σκληρή κριτική και στους άντρες συντρόφους του για τον τρόπο που συμπεριφερόταν στις γυναίκες.
«Δυστυχώς και για πολλούς συντρόφους μας ακόμα μπορούμε να πούμε: ‘‘Ξύστε τον Κομμουνιστή και θα βρείτε τον Φιλισταίο’’. Φυσικά θα πρέπει να ξύσεις το πιο ευαίσθητο μέρος, τον ψυχισμό του σε σχέση με τη γυναίκα. Υπάρχει άραγε πιο εύγλωττη απόδειξη γι’ αυτό, από τ’ ότι οι άντρες παρακολουθούν αδιάφοροι πώς οι γυναίκες φθείρονται με τις μικροδουλειές στο νοικοκυριό του σπιτιού, που είναι δουλειά μονότονη, εξαντλητική και που καταβροχθίζει χρόνο και δυνάμεις, πως εξαιτίας της δουλειάς αυτής στενεύει ο ορίζοντάς τους, θαμπώνει το μυαλό, ατονίζει ο χτύπος της καρδιάς και εξασθενίζει η θέληση;»
Κλάρα Τσέτκιν, «Αναμνήσεις για τον Β.Ι. Λένιν», 1920
«Πολύ λίγοι άντρες, ακόμα και από τους προλετάριους, σκέφτονται πόσο μπορούν να αλαφρώσουν τη γυναίκα τους απ’ τα βάρη και τις φροντίδες, ή και να την απαλλάξουν εντελώς, αν ήθελαν να βοηθήσουν στη «γυναικεία δουλειά». Αλλά όχι, γιατί αυτό αντίκειται ”στα δικαιώματα και την αξιοπρέπεια του άνδρα”. Ο άνδρας θέλει να έχει την ανάπαυση και την άνεσή του. Η ζωή της γυναίκας στο σπίτι είναι να θυσιάζει τον εαυτό της σε χιλιάδες τιποτένια μικροπράγματα. Το παλιό δικαίωμα κυριαρχίας του άντρα εξακολουθεί να υπάρχει υπό κεκαλυμμένη μορφή».
Κλάρα Τσέτκιν, «Αναμνήσεις για τον Β.Ι. Λένιν», 1920
«…οι προλετάριες φέρθηκαν θαυμάσια τον καιρό της επανάστασης. Χωρίς αυτές δεν θα νικούσαμε» – Β.Ι. Λένιν
Οι Μπολσεβίκοι –στο μεγαλύτερο μέρος τους τουλάχιστον– είχαν καταλάβει από νωρίς ότι έπρεπε να κερδίσουν τις εργάτριες στο κόμμα και στην επανάσταση. Κι’ αυτό τόσο για λόγους ιδεολογικούς αλλά και πραχτικούς.
Από τις αρχές του αιώνα ο αριθμός των εργατριών αύξανε διαρκώς. Πολλοί καπιταλιστές προτιμούσαν να προσλαμβάνουν γυναίκες αντί για άντρες γιατί πλήρωναν χαμηλότερους μισθούς και γιατί θεωρούνταν πιο υπάκουες και ήσυχες. Επιπλέον τα περισσότερα σωματεία αρνούνταν να γράψουν γυναίκες ως μέλη τους. Σε μια σειρά βιομηχανικούς κλάδους όπως η υφαντουργία οι γυναίκες έφτασαν να αποτελούν την πλειοψηφία των εργατών, ενώ και σε άλλους οι αριθμοί τους αυξήθηκαν σημαντικά, ιδιαίτερα μετά το 1914, όταν η Ρωσία μπήκε στον 1ο παγκόσμιο πόλεμο και πολλοί άντρες στάλθηκαν στο μέτωπο με αποτέλεσμα να υπάρχει έλλειψη εργατικού δυναμικού.
Έτσι, το 1917 οι γυναίκες αποτελούσαν πλέον το 43,4% του εργατικού δυναμικού στις πόλεις.
Παρόλα αυτά ένα μεγάλο κομμάτι της Αριστεράς εκείνη την εποχή (συμπεριλαμβανομένου ενός κομματιού των Μπολσεβίκων) θεωρούσε ότι οι γυναίκες είναι πολιτικά συντηρητικές, ότι έχουν πολύ χαμηλό επίπεδο συνείδησης και ότι οι επαναστάτες δεν θα έπρεπε να ξοδέψουν ιδιαίτερη ενέργεια για να τις εντάξουν στο κόμμα και στον επαναστατικό αγώνα.
Η Α. Κολλοντάι, η Ι. Αρμάντ, η Ν. Κρούπσκαγια, ο Λένιν, ο Τρότσκι κ.α. υπερασπίστηκαν μαχητικά τη γραμμή ότι χωρίς τις γυναίκες δεν μπορεί η επανάσταση να νικήσει, ότι οι γυναίκες πρέπει να κερδηθούν στον επαναστατικό αγώνα και στο κόμμα και πως για να γίνει αυτό χρειάζεται να υπάρξει ιδιαίτερη προσέγγιση.
Οι πιο σημαντικοί Μπολσεβίκοι ηγέτες αντιλαμβανόταν ότι οι εργάτριες υφίστανται διπλή καταπίεση (από τους εργοδότες και από τους συζύγους τους, με τη βία να είναι κομμάτι της καθημερινότητας) αλλά και ότι στους χώρους εργασίας τους είχαν πολλά περισσότερα προβλήματα σε σχέση με τους άντρες εργάτες: μικρότερα μεροκάματα για τις ίδιες ώρες εργασίας (μάλιστα μια από τις προκαταλήψεις της εποχής για τις γυναίκες ήταν ότι οι εργάτριες καλύπτουν τη μισθολογική διαφορά εκδιδόμενες μετά την δουλειά) πάρα πολύ έντονη σεξουαλική παρενόχληση από τους προϊστάμενους, τους εργοδότες τους και την αστυνομία, καμία πρόνοια για τις έγκυες, τις λεχώνες και τα βρέφη – οι γυναίκες έκρυβαν την εγκυμοσύνη μέχρι τελευταία στιγμή για να μην απολυθούν και συχνά γεννούσαν στο πάτωμα της βιομηχανίας (ή του όποιου χώρου εργασίας) θήλαζαν το μωρό και συνέχιζαν κατευθείαν τη δουλειά κάτω από το φόβο και πάλι της απόλυσης.
Γι’ αυτά (και για πολλά ακόμα) προβλήματα των γυναικών γράφανε οι Μπολσεβίκες στην γυναικεία εφημερίδα που άρχισαν να εκδίδουν το 1914, τη Ραμπότνιτσα (Εργάτρια) στις προκηρύξεις που μοίραζαν και στις συναντήσεις εργατριών που οργάνωναν και βέβαια για τις ιδέες της επανάστασης και του σοσιαλισμού.
Οι ήδη απάνθρωπες συνθήκες ζωής των γυναικών χειροτέρεψαν δραματικά κατά τη διάρκεια του Α’ παγκοσμίου πολέμου. Οι εργάτριες μετά τις 12-15 ώρες εργασίας έπρεπε να κάτσουν πολλές ώρες στο κρύο στις ουρές για τρόφιμα και κηροζίνη στη συνέχεια να φροντίσουν σπίτι και παιδιά. Οι γυναίκες των στρατιωτών έπρεπε να αντιμετωπίσουν αυτή την κατάσταση μόνες και μ’ ένα μόνο μισθό να μπαίνει στο σπίτι, ενώ οι αγρότισσες βρέθηκαν να πρέπει να αναλάβουν μόνες τους και όλες τις αγροτικές εργασίες πέρα από τις οικιακές.
Αυτή η κατάσταση οδήγησε στην ριζοσπαστικοποίηση των γυναικών και στις μαζικές διαδηλώσεις, με αφορμή τη μέρα της γυναίκας τον Φλεβάρη του 1917, οι οποίες πυροδότησαν την επανάσταση που ανέτρεψε τον Τσάρο.
«Την ημέρα της γυναίκας, στις 23 Φλεβάρη [σημ: με το παλιό ημερολόγιο] στα περισσότερα εργοστάσια είχε καλεστεί απεργία. Οι γυναίκες είχαν πολύ μαχητική διάθεση – όχι μόνο οι εργάτριες αλλά οι μάζες των γυναικών που στεκόταν στις ουρές για ψωμί και κηροζίνη. Έκαναν πολιτικές συζητήσεις, ήταν κυρίαρχες στους δρόμους, κινήθηκαν προς τη Δούμα διεκδικώντας ψωμί, μπλόκαραν τραμ. Φώναζαν με ενθουσιασμό ”σύντροφοι βγείτε έξω”. Πήγαν στα εργοστάσια και κάλεσαν τους άντρες εργάτες να αφήσουν τα εργαλεία τους, να σταματήσουν τη δουλειά. Συνολικά η ημέρα της γυναίκας ήταν μια τεράστια επιτυχία και ανέβασε το επαναστατικό ηθικό».
Άννα και Μαρία Ουλιάνοβα, Πράβντα 5/3/1917 (Midwifes of the Revolution)
Οι διαδηλώσεις των γυναικών τον Φλεβάρη του 17 έπιασαν απροετοίμαστη την Αριστερά στο σύνολό της, συμπεριλαμβανομένων και των Μπολσεβίκων. Κάποιοι μάλιστα έκαναν κριτική στο κίνημα των εργατριών, θεωρώντας ότι «βιάζονται» και πως θα έπρεπε να περιμένουν μέχρι οι ειδικευμένοι εργάτες, στην πλειοψηφία τους άντρες, να είναι έτοιμοι να αναλάβουν δράση. Η πλειοψηφία όμως των επαναστατικών και μαχητικών στοιχείων μέσα στην εργατική τάξη άδραξε την ευκαιρία.
Οι γυναίκες μέλη των Μπολσεβίκων έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο στο να ξεσηκώσουν και να οργανώσουν τις εργάτριες και ήταν αυτές που είχαν «ρίξει το σύνθημα» για διαδήλωση και απεργία την ημέρα της γυναίκας. Ωστόσο δεν περίμεναν τόσο μαζική συμμετοχή ούτε φανταζόντουσαν πως αυτή η διαδήλωση θα ήταν αρχή του τέλους για το τσαρικό καθεστώς!
Στις περισσότερες μελέτες για την ρώσικη επανάσταση, η μόνη αναφορά στο ρόλο των γυναικών περιορίζεται στον Φλεβάρη του 1917. Όμως και στη συνέχεια, όταν μετά την επανάσταση του Φλεβάρη, η αστική Προσωρινή Κυβέρνηση (το Λαϊκό Μέτωπο που αποτελούσαν οι Μενσεβίκοι, οι Εσέροι και οι Καντέτοι) πρόδωσε τα αιτήματα και τις ελπίδες των μαζών οι γυναίκες και πάλι έπαιξαν σημαντικό ρόλο για να «σηκωθεί» το κίνημα.
Ανάμεσα σε άλλες κινητοποιήσεις αξίζει να αναφέρουμε την απεργία και την διαδήλωση 40.000 πλυστρών που οργάνωσε η Μπολσεβίκα Γκοντσάρσκαγια τον Μάη του 1917 στη Μόσχα. Επίσης την διαδήλωση 15.000 συζύγων στρατιωτών που οργάνωσε η Κολλοντάι με βασικά αιτήματα να αυξηθεί το επίδομα διαβίωσης που τους έδινε η κυβέρνηση, ψωμί και να σταματήσει ο πόλεμος.
Οι γυναίκες είχαν βγει μπροστά και δεν σταματούσαν πια. Υπηρέτριες, εργάτριες σε μαγειρεία, ανειδίκευτες εργάτριες κλπ άρχισαν να φτιάχνουν σωματεία, να στέλνουν αντιπροσώπους στα Σοβιέτ και να οργανώνουν διαδηλώσεις. Οι Μπολσεβίκοι (σε αντίθεση με τους Μενσεβίκους και τους Εσέρους που είχαν μπει στην προσωρινή κυβέρνηση) έδιναν και μετά τον Φλεβάρη ιδιαίτερη σημασία στην οργάνωση των γυναικών και στην ένταξη τους στο κόμμα, ενώ κατά τη διάρκεια της επανάστασης του Οκτώβρη οι γυναίκες μέλη των Μπολσεβίκων είχαν σημαντικά οργανωτικά καθήκοντα. Γνωστή είναι για παράδειγμα η Α.Ε. Ροντιόνοβα, που εργαζόταν ως εισπράκτορας στο τραμ και η οποία είχε κρύψει στο αμαξοστάσιο της όπλα από τον Ιούλιο (όταν η Προσωρινή Κυβέρνηση προσπαθούσε να αφοπλίσει τους εργάτες). Στις 25 Οκτωβρίου η Ροντιόνοβα είχε το καθήκον να επανδρώσει δυο βαγόνια με πολυβόλα και να τα κατευθύνει στα χειμερινά ανάκτορα…
Τι θα γινόταν αν οι Μπολσεβίκοι αγνοούσαν τις γυναίκες εργάτριες; Ή αν είχαν λανθασμένη προσέγγιση απέναντί τους; Την απάντηση τη δίνει ο Λένιν:
«Οι γυναίκες του προλεταριάτου φέρθηκαν θαυμάσια τον καιρό της επανάστασης. Χωρίς αυτές δεν θα νικούσαμε. Ή είναι ζήτημα αν θα νικούσαμε»
Κλάρα Τσέτκιν, «Αναμνήσεις για τον Β.Ι. Λένιν», 1920
Οι κρυμμένες γυναίκες
Ο Σταλινισμός ανέτρεψε πολλές από τις κατακτήσεις των γυναικών, ενώ έπαιξε σημαντικό ρόλο στο να αναπτυχθεί μια ιστοριογραφία για τη ρωσική επανάσταση και το κόμμα των Μπολσεβίκων όπου οι γυναίκες φαινόταν να έχουν βοηθητικούς ρόλους στα παρασκήνια…
Και δεν είναι τυχαίο ότι για τις περισσότερες επαναστάτριες μέλη του Μπολσεβίκικου κόμματος είναι γνωστά κυρίως στοιχεία της προσωπικής τους ζωής (με ποιόν ήταν παντρεμένες κοκ) και ελάχιστα στοιχεία για την πολιτική τους σκέψη και δράση.
Ελάχιστοι γνωρίζουν για παράδειγμα ότι η Ναντιέζντα Κρούπσκαγια εκτός από σύζυγος του Λένιν, ήταν και γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του κόμματος το 1905 – και αυτό δεν οφειλόταν στη σχέση της με τον Λένιν. [Βλ. πηγές: αρ. 4 & 11].
Αντίστοιχα ελάχιστοι γνωρίζουν ότι γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του κόμματος από τον Φλεβάρη του 1917 μέχρι και το 1919 ήταν Ελένα Στάσοβα (από το 1918 μαζί με τον Γιάκοβ Σβερντλόβ) η οποία είχε αφιερώσει τη ζωή της στην επανάσταση από το 1898. (Βλ. πηγές: αρ. 4, 11 & 19)
Χρειάζεται βέβαια να σημειώσουμε η γραμματεία της Κεντρικής Επιτροπής ήταν πολύ σημαντική, ωστόσο σε καμία περίπτωση δεν είχε τις υπερεξουσίες που προσέδωσε σε αυτήν ο Στάλιν. Διαχειριζόταν και συντόνιζε όλα τα οργανωτικά καθήκοντα και κατά περιόδους αποτελούνταν από 2 άτομα που μοιράζονταν μεταξύ τους τη δουλειά. Ο Στάλιν κατέλαβε μια θέση κλειδί στο κόμμα από την οποία συγκέντρωσε όλες τις εξουσίες για να ελέγξει πλήρως οργανωτικά αρχικά και πολιτικά στη συνέχεια κόμμα και κράτος.
Το σταλινικό καθεστώς έκρυψε όλα τα αρχεία για την Ινέσσα Αρμάντ, με αποτέλεσμα η ύπαρξη της να έχει ξεχαστεί εντελώς, μέχρι το 1990 όταν άνοιξαν τα αρχεία της σοβιετικής εποχής.
Η Αρμάντ, εκτός από τη σημαντική δράση που είχε στην προεπαναστική περίοδο, ήταν η πρώτη επικεφαλής του Ζενοτντέλ, το οποίο ο Στάλιν κατάργησε το 1930 διακηρύσσοντας ότι ήταν περιττό εφόσον η ισότητα αντρών και γυναικών είχε (υποτίθεται) επιτευχθεί στη Ρωσία.
Το «χειρότερο» όμως με την Αρμάντ ήταν πως (σύμφωνα με αρκετές πηγές) είχε στενή φιλική και πιθανά ερωτική σχέση με τον Λένιν (εν γνώσει της Κρούπσκαγια με την οποία είχε επίσης φιλικές σχέσεις) και αυτό κατέστρεφε το αγιογραφικό πατριαρχικό μοντέλο που ήθελε να προβάλει για τον Λένιν ο Στάλιν και οι επίγονοι του.
Άγνωστη είναι για τον περισσότερο κόσμο και η Λαρίσα Ράισνερ, η οποία υπηρέτησε στον Κόκκινο Στρατό και στο ναυτικό και το 1919 διετέλεσε για αρκετούς μήνες Κομισάριος του γενικού προσωπικού του Κόκκινου Στόλου.
Όσον αφορά στην Αλεξάνδρα Κολλοντάι δεν είναι γνωστό ότι μετά την επανάσταση του Φλεβάρη εκλέχτηκε στην Εκτελεστική Επιτροπή του Σοβιέτ της Πετρούπολης, ενώ στην πρώτη σοβιετική κυβέρνηση ήταν Λαϊκός Κομισάριος Κοινωνικής Πρόνοιας (θέση που στα σημερινά δεδομένα είναι αντίστοιχη της Υπουργού Κοινωνικής Πρόνοιας).
Τα ονόματα των γυναικών που έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο στη ρωσική επανάσταση είναι πολλά και ένα από τα καθήκοντα του γυναικείου επαναστατικού κινήματος σήμερα είναι να φέρει τις ιστορίες αυτών των γυναικών, των αγώνων τους και των κατακτήσεων τους στο προσκήνιο και να εμπνεύσει τις νέες γενιές γυναικών να μπουν στην πρώτη γραμμή του αγώνα για το χτίσιμο κομμάτων με την ιδεολογία, την αποφασιστικότητα, την αγωνιστικότητα και την δημοκρατία των Μπολσεβίκων. Γιατί μόνο μέσα από αυτό το δρόμο μπορούμε να ανατρέψουμε το σάπιο σύστημα στο οποίο ζούμε και να χτίσουμε μια κοινωνία δικαιοσύνης. Μια κοινωνία σοσιαλιστική.
Πηγές
-
The Russian Constitution, Adopted July 10, 1918
-
http://www.encyclopedia.com: Family Code on Marriage, The Family, and Guardianship, Encyclopedia of Russian History, 2004
-
Heather Rawling: Women of the revolution, 3/11/2017, Socialism Today, http://1917revolution.org
-
Jane McDermid, Anna Hillyar: Midwives of the Revolution: Female Bolsheviks and Women Workers in 1917, 1999, UCL Press
-
Alexandra Kollontai: V.I. Lenin and the First Congress of Women Workers, Source: Vladimir Ilyich Lenin, Reminiscences, 1900-1922, Moscow, 1963, pp. 221-223. https://www.marxists.org/archive/kollonta/1918/congress.htm
-
Christine Thomas: Alexandra Kollontai, a pioneer of the struggle for socialism and women’s liberation, March 2003, Socialism Today
-
Megan Trudell: The Women of 1917, 24/5/2017, Jacobi
-
Anna Hillyar: Revolutionary Women in Russia, 1870-1917. A prosopographical study. Univeristy of Southampton, May 1999
-
The Atlantic: The Russian Effort to Abolish Marriage https://www.theatlantic.com
-
Bernice Madison: Russia’s Illegitimate Children Before and After the Revolution, Slavic Review Vol 22. No1, March 1963
-
Marie Frederiksen: Women before, during and after the Russian Revolution, 10/3/2017, www.bolshevik.info
-
VI Lenin: Speech at the First All-Russia Congress of Working Women, 19/11/1918, https://www.marxists.org/archive/lenin/works/1918/nov/19.htm
-
Judith Orr: Z is for Zhenotdel, A-Z of Socialism, September 2009, Socialistreview
-
Telesur: The Bolshevik Revolution’s Pioneering Gains for Women, 6/11/2017, www.telesurtv.net
-
Κλάρα Τσέτκιν: «Αναμνήσεις για τον Β.Ι. Λένιν» στη συλλογή «Μαρξ, Έγκελς, Λένιν. Για το γυναικείο Ζήτημα», Σύγχρονη Εποχή 1987
-
Λ. Τρότσκι «Προβλήματα της καθημερινής ζωής», 1923
-
https://en.wikipedia.org/wiki/Inessa_Armand: Inessa Armand
-
https://de.wikipedia.org/wiki/Larissa_Reissner: Larissa Reissner
-
http://www.wikiwand.com/en/Elena_Stasova: Elena Stasova
