Σαν σήμερα, στις 15 Οκτώβρη του 1987 δολοφονείται ο πρόεδρος της Μπουρκίνα Φάσο, Τομά Σκανκαρά. Με αυτή την αφορμή δημοσιεύουμε παλιότερο άρθρο της σ. Ηλέκτρας Κλείτσα.
Στις 15 Οκτωβρίου του 1987 δολοφονήθηκε σε ένοπλη επίθεση στο γραφείο του, ο πρόεδρος της Μπουρκίνα Φάσο, Τομά Σανκαρά, μαζί με άλλους δώδεκα συνεργάτες του. Βασικός υπεύθυνος για τη δολοφονία (για την οποία αν και καταδικάστηκε την άνοιξη του 2022 δεν τιμωρήθηκε ποτέ, καθώς ζει από το 2014 στη γειτονική Ακτή του Ελεφαντοστού) ήταν ο μέχρι πρότινος στενός του συνεργάτης και προσωπικός φίλος Μπλέιζ Κομπαορέ, που κατέλαβε την εξουσία με πραξικόπημα, λειτουργώντας σε στενή συνεργασία με τη γαλλική κυβέρνηση.
Τα συμφέροντα της γαλλικής άρχουσα τάξης, εξάλλου, ήταν τα πρώτα που κινδύνευαν από την αριστερή κυβέρνηση του Σανκαρά που είχε στο επίκεντρο της πολιτικής της τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των φτωχών και την οικονομική απεξάρτηση της χώρας από τους πρώην αποικιοκράτες.
Αυτά τα συμφέροντα ήταν και τα πρώτα που έσπευσε να αποκαταστήσει το καθεστώς του Κομπαορέ. Ο Σανκαρά αποτελούσε κίνδυνο, γιατί το παράδειγμα της Μπουρκίνα Φάσο, ιδιαίτερα στον βαθμό που οι μεταρρυθμίσεις προχωρούσαν και το βιοτικό επίπεδο βελτιωνόταν ακόμη περισσότερο, θα μπορούσε να εμπνεύσει τις κοινωνίες και τα κινήματα στις γειτονικές χώρες της δυτικής Αφρικής, δηλαδή τις υπόλοιπες πρώην γαλλικές αποικίες στην περιοχή.
Τα φιλολαϊκά μέτρα, οι πολύ μπροστά από την εποχή τους μεταρρυθμίσεις του Σανκαρά, η επιλογή του να ζήσει φτωχικά όπως ο μέσος εργαζόμενος και η πλήρης αφοσίωση στον λαό του τον έχουν μετατρέψει σε σύμβολο αγώνα ιδιαίτερα για τους λαούς της Αφρικής.
Η σύντομη ιστορία της διακυβέρνησής του (τέσσερα συνολικά χρόνια) όπως και η ιστορία της δολοφονίας και της ανατροπής του, αποτελούν ένα σημαντικό τμήμα της ιστορίας του αγώνα των λαών της Αφρικής για ουσιαστική ανεξαρτησία, ενός αγώνα που μέχρι σήμερα δεν έχει βρει δικαίωση.
Από την αποικιοκρατία στην «ανεξαρτησία»
Το 1896 – 97 η περιοχή στην οποία βρίσκεται σήμερα η Μπουρκίνα Φάσο κατακτήθηκε από τη Γαλλία και εντάχθηκε σε ένα σύνολο αποικιακών κτήσεων στη δυτική Αφρική, μαζί με κομμάτια του σημερινού Μάλι, του Νίγηρα, της Σενεγάλης, κα. Ονομάστηκε από τους αποικιοκράτες Άνω Βόλτα, γιατί ο ποταμός Βόλτα, που κατά το μεγαλύτερο τμήμα του βρίσκεται στην Γκάνα, πηγάζει από τα βουνά της Μπουρκίνα Φάσο. Το όνομα «Άνω Βόλτα» αναφέρεται στη χώρα στην οποία βρίσκεται το πάνω τμήμα του ποταμού. Μέσα στις επόμενες δεκαετίες παρέμεινε στην κατοχή της Γαλλίας μέχρι το 1960 όταν κέρδισε την ανεξαρτησία της.
Ήταν η περίοδος των μεγάλων αντιαποικιακών εξεγέρσεων που επικράτησαν στο μεγαλύτερο τμήμα της αφρικανικής ηπείρου, όπως και σε πολλές περιοχές της Ασίας. Κατανοώντας ότι δεν θα μπορούσαν να συνεχίσουν να κρατάνε τις αποικίες τους με τη δύναμη των όπλων, οι μεγάλες δυνάμεις της Ευρώπης αναγκάστηκαν να παραχωρήσουν ανεξαρτησία στις περισσότερες από αυτές, αναζητώντας παράλληλα νέες μεθόδους συνέχισης του οικονομικού και πολιτικού ελέγχου πάνω τους.
Τα σχεδόν εικοσιπέντε χρόνια ανάμεσα στην επίσημη ανεξαρτησία της χώρας (1960) και την άνοδο του Τομά Σανκαρά στην εξουσία (1983) η Άνω Βόλτα κυβερνήθηκε από προέδρους που διατήρησαν στενές σχέσεις με τη Δύση και συχνά βρήκαν απέναντί τους εργατικές διεκδικήσεις και κινήματα. Το 1983, στρατιωτικό πραξικόπημα του οποίου ηγούνταν ο Μπ. Κομπαορέ ανέτρεψε την επίσης στρατιωτική κυβέρνηση του Ζαν-Μπατίστ Ουεντραογκό και έφερε στην εξουσία τον Σανκαρά, αλλά και τον ίδιο τον Καμπαορέ σαν βασικό του συνεργάτη.
Ο στρατός στην υπηρεσία της κοινωνίας;
Τελειώνοντας το σχολείο ο Σανκαρά επέλεξε να στραφεί σε μια στρατιωτική σταδιοδρομία και λίγο αργότερα στάλθηκε να συνεχίσει τη στρατιωτική του εκπαίδευση στη Μαδαγασκάρη, όπου ανάμεσα σε άλλα εμπνεύστηκε από το κίνημα των εργαζομένων και της νεολαίας που βρίσκονταν σε εξέλιξη εκείνη την περίοδο.
Και ενώ ο στρατός σε μια καπιταλιστική κοινωνία υπάρχει για να υπερασπίζεται τα συμφέροντα της άρχουσας τάξης απέναντι στον εσωτερικό εχθρό -δηλαδή τα λαϊκά στρώματα- καθώς και απέναντι στους ανταγωνιστές της στο εξωτερικό (είτε για να υπερασπίζεται είτε για να επεκτείνει τα σύνορα και την κυριαρχία της) ο Σανκαρά οραματιζόταν έναν στρατό που θα λειτουργεί προς όφελος των λαϊκών αναγκών και της κοινωνίας. Έναν στρατό που θα εκπαιδευτεί πολιτικά και ιδεολογικά, όχι για να υπηρετεί τα συμφέροντα των καπιταλιστών και των μεταξύ τους ανταγωνισμών, αλλά τα συμφέροντα των εργαζομένων και των φτωχών αγροτικών στρωμάτων. Αρκετά χρόνια αργότερα, έχοντας πλέον βρεθεί στην ηγεσία της Μπουρκίνα Φάσο, έλεγε:
«Όταν φέρεις όπλα … όταν λαμβάνεις εντολές καθώς στέκεσαι προσοχή δίπλα σε μια σημαία χωρίς να ξέρεις ποιος θα κερδίσει από αυτή την εντολή και από αυτό το όπλο, τότε γίνεσαι ένας εν δυνάμει εγκληματίας … Πόσοι στρατιώτες μετακινούνται από χώρα σε χώρα και σπέρνουν τον θρήνο και την καταστροφή χωρίς να καταλαβαίνουν ότι πολεμάνε ενάντια σε άντρες και γυναίκες που παλεύουν για τις ίδιες ιδέες με τις δικές τους … Παιδιά εργατών που βλέπουν τους γονείς τους να κατεβαίνουν σε απεργίες ενάντια σε αντιδραστικά καθεστώτα, αποδέχονται να πολεμήσουν για αυτά τα καθεστώτα από την ώρα που κατατάσσονται στον στρατό. Ένας στρατιώτης χωρίς καμία πολιτική και ιδεολογική εκπαίδευση είναι ένας εν δυνάμει εγκληματίας».
Αυτό που οραματιζόταν σε σχέση με τον στρατό, δεν θα μπορούσε βέβαια να υλοποιηθεί χωρίς την ανατροπή του καπιταλιστικού συστήματος που χρησιμοποιεί τους στρατούς ως εργαλεία για την προστασία των συμφερόντων του. Όπως δεν θα μπορούσαν να επιβιώσουν για μεγάλο διάστημα χωρίς να δεχτούν ανελέητη επίθεση οι εντυπωσιακές αλλαγές που προώθησε στους υπόλοιπους τομείς της κοινωνίας.
Πρωτόγνωρες μεταρρυθμίσεις
Ο Σανκαρά κατάφερε να μετατραπεί σε παράδειγμα για αμέτρητους ανθρώπους στη χώρα του και διεθνώς, για δύο βασικούς λόγους: ο ένας ήταν η αυταπάρνηση και η διάθεσή του να ζήσει όπως ζούσαν αυτοί από τους οποίους ζητούσε θυσίες για την οικοδόμηση μιας χώρας με αυτάρκεια και υποδομές που να εξυπηρετούν τις ανάγκες της κοινωνίας. Κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησής του η αυταπάρνηση αυτή μεταφράστηκε σε μια λιτή διαβίωση την οποία επέλεξε για τον εαυτό του, αλλά επέβαλε και στα υπόλοιπα μέλη της κυβέρνησης.
Τα πολυτελή υπουργικά αυτοκίνητα καταργήθηκαν, τα αεροπορικά εισιτήρια πρώτης θέσης επίσης, οι πιο υψηλόμισθοι κρατικοί αξιωματούχοι υποχρεώθηκαν να δωρίζουν ένα μηνιάτικο τον χρόνο ως συμβολή στο χτίσιμο των υποδομών της χώρας. Η διαφθορά και η προσωπολατρεία, βασικά στοιχεία των περισσότερων αφρικανικών κυβερνήσεων που εκείνη την περίοδο λειτουργούσαν ως μαριονέτες των πρώην αποικιοκρατών, πολεμήθηκαν συστηματικά.
Ο δεύτερος έχει να κάνει με τις ριζοσπαστικές πολιτικές και τις φιλολαϊκές μεταρρυθμίσεις που εφαρμόστηκαν και άλλαξαν δραστικά την εικόνα της χώρας σε μια σειρά επίπεδα.
Ως προς τα δικαιώματα των γυναικών, η κυβέρνηση του Σανκαρά έθεσε εκτός νόμου την προίκα, την πολυγαμία, τους υποχρεωτικούς γάμους, την κλειτοριδεκτομή, ενώ διόρισε για πρώτη φορά γυναίκες σε θέσεις – κλειδιά στην κυβέρνηση.
Στο μέτωπο του περιβάλλοντος, που εκείνη την εποχή θεωρούνταν –με ελάχιστες εξαιρέσεις– ένα τριτεύον ζήτημα, ακόμη και για τα πιο διορατικά στρώματα της Αριστεράς και των κινημάτων σε παγκόσμιο επίπεδό, πάρθηκαν αυστηρά μέτρα για την προστασία και την αποκατάσταση των δασών με βασικό στόχο την καταπολέμηση της ερημοποίησης.
Από τα πιο εντυπωσιακά αποτελέσματα υπήρξαν αυτά στον τομέα της Υγείας, με ένα μαζικό πρόγραμμα εμβολιασμών ενάντια σε ασθένειες όπως η μινιγγίτιδα, η ιλαρά και η πολυομυελίτιδα, με το οποίο υπολογίζεται ότι εμβολιάστηκαν 2,5 εκατομμύρια παιδιά μέσα σε λίγες εβδομάδες.
Στις πόλεις υλοποιήθηκαν προγράμματα στέγασης του πληθυσμού που ζούσε σε παραγκουπόλεις, ενώ σε ολόκληρη τη χώρα κατασκευάστηκε ένα εκτεταμένο σιδηροδρομικό δίκτυο, αυξήθηκε κατακόρυφα η αγροτική παραγωγή και ενθαρρύνθηκε η κατανάλωση τοπικών προϊόντων στην κατεύθυνση της οικονομικής απεξάρτησης από τις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις.
Η σύγκρουση για το χρέος
Το 1987 στη Σύνοδο του Οργανισμού Αφρικανικής Ενότητας στην Αντίς Αμπέμπα της Αιθιοπίας, ο Σανκαρά απευθυνόμενος στους υπόλοιπους ηγέτες της ηπείρου που συμμετέχουν στη συνάντηση, τους ζητάει να μην πληρώσουν το χρέος τους προς την Παγκόσμια Τράπεζα.
Εξηγεί ότι οι πλούσιοι δεν δικαιούνται να έχουν τέτοιου είδους εξοντωτικές απαιτήσεις από τους φτωχούς:
«Ποιος σε αυτή την αίθουσα δεν επιθυμεί να δει το χρέος μας να ακυρώνεται; Αν δεν το θέλετε, μπορείτε να πάρετε την πρώτη πτήση προς την έδρα της Παγκόσμιας Τράπεζας και να πάτε να την πληρώσετε … θα ήθελα αυτή η Σύνοδος να ξεκαθαρίσει δημόσια ότι δεν μπορούμε να πληρώσουμε το χρέος … αυτό δεν σημαίνει ότι αποφεύγουμε τις υποχρεώσεις μας … ανάμεσα στους φτωχούς και τους πλούσιους δεν μπορούν να ισχύουν οι ίδιες ηθικές αρχές … η Βίβλος και το Κοράνι δεν μπορούν να απευθύνονται στους καταπιεστές και τους καταπιεσμένους με τον ίδιο τρόπο…».
Αυτές οι θέσεις, που δεν είχαν σοβαρές ελπίδες να βρουν υποστήριξη ανάμεσα στους εκπροσώπους των κυβερνήσεων των υπόλοιπων αφρικανικών χωρών, θα έφταναν σίγουρα στα αυτιά των φτωχών και των καταπιεσμένων στην Μπουρκίνα Φάσο, και βέβαια και στην υπόλοιπη Αφρική. Και αυτό ήταν που προκαλούσε μεγάλη ανησυχία στους δανειστές – πρώην αποικιοκράτες.
Αυτή η κυβέρνηση δεν μπορούσε πλέον να γίνει ανεκτή και έτσι μπήκαν σε εφαρμογή τα σχέδια για την ανατροπή της, λίγο αργότερα, τον Οκτώβρη του 1987.
Ανατροπή και συγκάλυψη
Η δολοφονία του Σανκαρά και η κατάληψη της εξουσίας από τον Κομπαορέ αποτέλεσε σοκ για πλατιά στρώματα του πληθυσμού της χώρας. Αρχικά η ίδια η δολοφονία παρουσιάστηκε σαν θάνατος από φυσικά αίτια (παρότι κατά την εκταφή του το 2015 ανακαλύφθηκε ότι τον πυροβόλησαν τουλάχιστον 12 φορές) και ο ενορχηστρωτής της δεν σταμάτησε ποτέ να παριστάνει τον αθώο που θρηνεί για τον φίλο του.
Σταδιακά ο πληθυσμός της χώρας είδε τις προοδευτικές μεταρρυθμίσεις των προηγούμενων τεσσάρων χρόνων να παίρνονται πίσω και τις σχέσεις με την γαλλική κυβέρνηση να αποκαθίστανται. Ο Κομπαορέ κυβέρνησε την Μπουρκίνα Φάσο μέχρι το 2014, όταν η διαφθορά και ο αυταρχισμός έκαναν το ποτήρι να ξεχειλίσει μετά από 27 ολόκληρα χρόνια.
Ο κόσμος βγήκε μαζικά στους δρόμους, πυρπόλησε το κοινοβούλιο και εκδίωξε τον μισητό πρόεδρο. Αυτό όμως δεν ήταν αρκετό για να οδηγήσει σε καμία ουσιαστική αλλαγή για τη ζωή των φτωχών, των εργαζόμενων και της νεολαίας στη χώρα. Οι κυβερνήσεις που έχουν περάσει από την εξουσία από τότε μέχρι σήμερα είναι για άλλη μια φορά ένα μίγμα διαφθοράς, αυταρχισμού και παράδοσης του πλούτου της Μπουρκίνα Φάσο στις μεγάλες επιχειρήσεις της παγκόσμιας πλέον, σύγχρονης αποικιοκρατίας.
Καλά νέα δεν υπάρχουν ούτε από το μέτωπο της Δικαιοσύνης. Ο Μπλέιζ Κομπαορέ καταδικάστηκε για τη δολοφονία του Σανκαρά μόλις τον Απρίλη του 2022, κάτι βέβαια που πρακτικά δε σημαίνει τίποτα, καθώς από το 2014 και μετά, ζει στην Ακτή του Ελεφαντοστού. Πρόσφατα μάλιστα έκανε ένα ταξίδι αρκετών ημερών στη χώρα του, όπου όχι απλά δεν τον ενόχλησε κανείς, αλλά πήγε ως καλεσμένος του τότε «στρατιωτικού ηγέτη» της Μπουρκίνα Φάσο, Σ. Νταμιμπά στα πλαίσια της προσπάθειας «εθνικής συμφιλίωσης».
Αριστερά πραξικοπήματα
Τελικά, ο ίδιος ο τρόπος με τον οποίο ο Σανκαρά ανέλαβε την ηγεσία της χώρας έθεσε από πολύ νωρίς τους περιορισμούς της προσπάθειας. Η άνοδός του στην εξουσία δεν προέκυψε μέσα από μια λαϊκή εξέγερση, δεν βασίστηκε στην κινητοποίηση της βάσης της κοινωνίας, παρότι αυτή αντιμετώπισε ιδιαίτερα θετικά τις πολιτικές του.
Ο Σανκαρά έγινε πρόεδρος της Μπουρκίνα Φάσο με στρατιωτικό πραξικόπημα – και παρά το γεγονός ότι αυτό είχε προοδευτικά/φιλολαϊκά χαρακτηριστικά η έλλειψη συμμετοχής των εργαζομένων, των φτωχών αγροτικών στρωμάτων και της νεολαίας με οργανωμένο τρόπο στην κατάληψη και τη διατήρηση της εξουσίας, άφησε την κυβέρνησή του ευάλωτη απέναντι στο επόμενο πραξικόπημα.
Σε μια σειρά χώρες του κόσμου, κυρίως της Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής, έχουμε δει στο παρελθόν να εκτυλίσσονται παρόμοια σενάρια. Στελέχη και τμήματα του στρατού κινούνται στην κατεύθυνση της ανατροπής των υπαρχουσών αντιδραστικών κυβερνήσεων και της κατάληψης της εξουσίας με την προοπτική της υπεράσπισης των δικαιωμάτων των εργαζομένων και των φτωχών. Η εικόνα αυτή μπορεί να φαντάζει τελείως ξένη για τα ελληνικά δεδομένα, ωστόσο αποτελεί κομμάτι της πολιτικής παράδοσης σε αρκετές περιοχές του κόσμου.
Το βασικό πρόβλημα αυτής της παράδοσης είναι η «από τα πάνω» προσπάθεια επιβολής φιλολαϊκών μέτρων, χωρίς την ενεργή συμμετοχή της ίδιας της κοινωνίας, των λαϊκών στρωμάτων και των οργανώσεών τους.
Στην περίπτωση της Μπουρκίνα Φάσο, η κοινωνία συμμετείχε μαζικά στην ανοικοδόμηση της χώρας από την αποικιακή υπανάπτυξη χτίζοντας τις απαραίτητες υποδομές με τα ίδια της τα χέρια, από τους σιδηροδρόμους μέχρι την εκτίναξη της αγροτικής παραγωγής. Δεν είχε όμως την οργάνωση στους εργασιακούς και κοινωνικούς χώρους, δεν είχε τις δομές που απαιτούνταν για να μπει στη μάχη της υπεράσπισης μιας αριστερής κυβέρνησής, που αργά ή γρήγορα θα δεχόταν επίθεση.
Ο Τομά Σανκαρά έδωσε στη χώρα του το όνομα Μπουρκίνα Φάσο, που σημαίνει «χώρα των έντιμων ανθρώπων». Η ιστορία του όμως έδειξε για άλλη μια φορά με τραγικό τρόπο, ότι η εντιμότητα και η αυτοθυσία είναι όντως απαραίτητα, αλλά όχι αρκετά στοιχεία για να αντιμετωπίσει κανείς ένα αδίστακτο σύστημα. Γιατί τελικά, η μόνη δύναμη που μπορεί να υπερασπιστεί τις κοινωνικές κατακτήσεις είναι τα ίδια τα λαϊκά στρώματα, οι εργαζόμενοι, οι φτωχοί αγρότες, η νεολαία, παίζοντας ενεργό ρόλο στις μάχες ενάντια στην άρχουσα τάξη και εφόσον η εξουσία έχει περάσει στα δικά τους χέρια μέσα από τα εργατικά και λαϊκά συμβούλια σε συνθήκες πλήρους δημοκρατίας.
Η χώρα των έντιμων ανθρώπων, στα χέρια των ανέντιμων
Σήμερα η Μπουρκίνα Φάσο βρίσκεται στα χέρια διεφθαρμένων πολιτικών και στρατιωτικών ηγετών που εξυπηρετούν τα συμφέροντα μεγάλων επιχειρήσεων και ο πληθυσμός της –των περίπου είκοσι εκατομμυρίων ανθρώπων– βυθίζεται όλο και περισσότερο στη φτώχεια και την ανασφάλεια. Είναι η δέκατη όγδοη φτωχότερη χώρα στον κόσμο με μέσο ετήσιο εισόδημα 790 δολάρια/810 ευρώ (στοιχεία για το 2022).
Την ίδια ώρα η χώρα διαθέτει σημαντικό ορυκτό πλούτο και ιδιαίτερα χρυσό, τον οποίο εκμεταλλεύονται μεγάλες πολυεθνικές εξορυκτικές εταιρείες. Στην εξόρυξη και την επεξεργασία του δουλεύουν άνθρωποι όλων των ηλικιών (από ενήλικες ως και πολύ μικρά παιδιά) στις πιο επικίνδυνες και ανθυγιεινές συνθήκες, την ώρα που το περιβάλλον στο οποίο ζουν, το νερό και οι καλλιέργειές τους ρυπαίνονται με τα τοξικά απόβλητα αυτής της επεξεργασίας.
Το μόνο βιώσιμο μέλλον για τους φτωχούς της Μπουρκίνα Φάσο, όπως και της υπόλοιπης Αφρικής, είναι αυτό της ανατροπής της εξουσίας των μεγάλων επιχειρήσεων, των πρώην αποικιοκρατών και των διεφθαρμένων τοπικών συνεργατών τους.
