Σαν σήμερα, 14 Απριλίου του 1939, πρωτοκυκλοφόρησε το βραβευμένο με Πούλιτζερ κλασικό πλέον βιβλίο του Νομπελίστα Τζον Σάινμπεκ «Τα Σταφύλια της Οργής». Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα που περιγράφει την ιστορία μιας οικογένειας κολίγων (αγροτών-καλλιεργητών) του αμερικανικού Νότου που χάνει τα πάντα καθώς καταστρέφεται η σοδειά της και ψάχνει να βρει δουλειά σε άλλες πολιτείες της Δύσης. Όταν φτάνει εκεί διαπιστώνει ότι δεν είναι η μόνη, καθώς το ίδιο βιώνουν και εκατοντάδες χιλιάδες άλλοι άνθρωποι, με αποτέλεσμα οι συνθήκες εργασίας και διαβίωσης να είναι τραγικές. Ο Στάινμπεκ περιγράφει στην ουσία τις τεράστιες οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις που προκάλεσε το Μεγάλο Κραχ του 1929, το οποίο ήταν η αιτία για μια σειρά ιστορικά γεγονότα κατά τη δεκαετία του ’30. Με αυτήν την αφορμή, αναδημοσιεύουμε παλαιότερο άρθρο που βασίζεται σε εισήγηση που έγινε στα πλαίσια του 27ου κάμπινγκ Antinazizone–YRE στις Ροβιές της Β. Εύβοιας στις αρχές Αυγούστου του 2020 από τον σ. Νίκο Αναστασιάδη.
Η δεκαετία του ’30 ήταν η μήτρα ή το πεδίο που συμπυκνώθηκαν πολλά από τα πολιτικά φαινόμενα που ακόμα και σήμερα παίζουν καθοριστικό ρόλο στις ζωές μας.
Είχαμε την κρίση που, μέχρι τώρα, είχε καθιερωθεί ως η κρίση-σύμβολο του καπιταλισμού: το κραχ του ’29 και όσα το ακολούθησαν. Είχαμε την άνοδο των Ναζί στην εξουσία στη Γερμανία. Τις πρώτες τουφεκιές του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου με την γερμανική εισβολή στην Πολωνία, την ιταλική εισβολή στην Αβησσυνία (τη σημερινή Αιθιοπία) και το ξεκίνημα του σινο-ιαπωνικού πολέμου. Επαναστάσεις που θα μπορούσαν να αλλάξουν την πορεία της ιστορίας με πιο σημαντικό τον ισπανικό εμφύλιο. Απεργιακές μάχες που έμειναν στην ιστορία για την αποφασιστικότητα και την μαχητικότητα τους – όπως στις ΗΠΑ και την Ελλάδα. Πολιτικές ανήκουστες μέχρι τότε όπως το New Deal, δηλαδή μαζικά προγράμματα επενδύσεων για να αντιμετωπιστεί η κρίση. Και την εδραίωση του Σταλινισμού στη Σοβιετική Ένωση και την Κομμουνιστική Διεθνή.
Πως συνδέονται λοιπόν όλα αυτά; Ποια είναι η γραμμή που μπορεί να ενώσει τις κουκκίδες για όσα έγιναν μέσα στη δεκαετία του ‘30;
Ο αμερικάνικος εφιάλτης
Οι εξελίξεις στις ΗΠΑ ήταν αυτές που καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό και όσα έγιναν παγκόσμια.
Η κρίση του ’29 έρχεται σαν κεραμίδα στα κεφάλια και των καπιταλιστών αλλά και της κοινωνίας, εκατομμυρίων ανθρώπων που είχαν παρασυρθεί από την αισιοδοξία μετά το τέλος του 1ου Παγκοσμίου Πολέμου και πίστεψαν στην προπαγάνδα του «αμερικάνικου ονείρου» ότι ο καθένας μπορεί να γίνει πλούσιος. Η μαζική χρήση του αυτοκινήτου, του ηλεκτρισμού, των οικιακών συσκευών, του τηλεφώνου, όλα αυτά παρουσιάστηκαν ότι σηματοδοτούν το τέλος όλων των δεινών και μια νέα εποχή ευημερίας.
Η αυταπάτη αυτή κατέρρευσε σαν χάρτινος πύργος την «Μαύρη Τρίτη» 29 Οκτωβρίου του ’29. Παρόλο που η εικόνα που έχουμε πως εκείνη τη μέρα οι χρηματιστές αυτοκτονούσαν πέφτοντας από τα παράθυρα είναι αστικός μύθος, η απελπισία που χτύπησε μαζικά στρώματα του πληθυσμού ήταν πραγματική. Και παρόλο που λιγότερο από το 1% του πληθυσμού κατείχε μετοχές, η οικονομική κατάρρευση που προκλήθηκε οδήγησε σε μαζική ανεργία, ασύλληπτη για τα δεδομένα της εποχής.
Η κρίση αυτή έβαλε σε κίνηση μια διαδικασία που μέχρι τότε κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί. Οι μισές αμερικάνικες τράπεζες μέχρι το ’33 είχαν χρεοκοπήσει και εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τις αποταμιεύσεις τους. Το ΑΕΠ έπεσε κατά 26% μέσα σε 5 χρόνια και η ανεργία από το 3% έφτασε στο 25%.
Σοκ
Και όλα αυτά συνέβαιναν στην μητρόπολη του καπιταλισμού, στην μέχρι τότε γη της ευημερίας και της ελευθερίας! Αυτό προκάλεσε σοκ σε μαζικά στρώματα. Τα πρώτα χρόνια της κρίσης υπήρξε ένα μούδιασμα καθώς ο κόσμος προσπαθούσε να καταλάβει τι έγινε και να επιβιώσει.
Η οργή όμως άρχισε να φτάνει σε σημείο βρασμού, και το ’34 οι ΗΠΑ βρίσκονται μπροστά σε ένα πολύ σημαντικό απεργιακό κύμα που συνοδεύεται από μια συνδικαλιστική και πολιτική ριζοσπαστικοποίηση.
Το χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα των αγώνων αυτών ήταν η κατάληψη του εργοστασίου της General Motors που ξεκίνησε στις 30 Δεκέμβρη του ’36. Οι 2.000 απεργοί, αφού άλλαξαν το χρόνο μέσα στο εργοστάσιο, έφτιαξαν το δικό τους σύστημα αυτοοργάνωσης με εκλεγμένους αντιπροσώπους και με επιτροπές που ήταν υπεύθυνες για την διατήρηση της τάξης μέσα στην κατάληψη, για την ψυχαγωγία, για την πληροφόρηση, τις προμήθειες, για τις επικοινωνίες και για την υγιεινή. Για την εφαρμογή των κανόνων ήταν υπεύθυνο ένα «λαϊκό δικαστήριο» το οποίο μπορούσε να επιβάλλει ποινές – από το πλύσιμο των πιάτων μέχρι και αποβολή από την κατάληψη. Η κατάληψη κράτησε 44 μέρες, ενώ στις 11 Γενάρη κατάφερε να αποκρούσει και ένοπλη επίθεση του στρατού!
Υπήρχαν ελάχιστες απεργίες εκείνη την εποχή που να μην είχαν νεκρούς. Οι εργαζόμενοι ήταν αποφασισμένοι να παλέψουν για τα δικαιώματα τους, ενώ οι εργοδότες λυσσασμένα προσπαθούσαν να κρατήσουν τα προνόμια τους, χρησιμοποιώντας εκφοβισμούς, διώξεις, μπράβους, την αστυνομία και το στρατό (διαβάστε περισσότερα για την κρίση και τις απεργίες στις ΗΠΑ εδώ).
Το New Deal
Το αμερικάνικο κατεστημένο βρέθηκε ανάμεσα σε διασταυρούμενα πυρά. Από τη μια η κρίση χτυπάει την οικονομία της χώρας αδυνατίζοντας την διεθνή της θέση και την δυναμικότητα της. Αυτό προκαλεί αναβρασμό στους «από κάτω» που αρχίζουν να οργανώνονται με έναν όλο και λιγότερο ελεγχόμενο τρόπο και να απειλούν την ομαλή λειτουργία του συστήματος. Την ίδια στιγμή υπάρχει η Σοβιετική Ένωση που αυτή την περίοδο κινείται με μεγάλους ρυθμούς ανάπτυξης και διατηρεί ακόμη την αίγλη της επανάστασης του Οκτώβρη του ‘17 και αποτελεί πόλο έλξης για μαζικά στρώματα διεθνώς. Τέλος, στην Γερμανία ανεβαίνει ο Χίτλερ στην εξουσία, που στα πλαίσια του διεθνούς ανταγωνισμού απειλεί την παγκόσμια κυριαρχία της Αμερικής και των συμμάχων της.
Έτσι, ένα κομμάτι των Αμερικάνων καπιταλιστών επιλέγει την «φυγή προς τα μπρος» για να σωθεί. Ο Δημοκρατικός πρόεδρος Ρούσβελτ εφαρμόζει το New Deal («Νέο Συμβόλαιο») που στην πραγματικότητα αποτελείται από μεγάλα προγράμματα επενδύσεων και μαζικής απασχόλησης των ανέργων απ’ ευθείας από το κράτος. Ο Ρούσβελτ αυξάνει τη φορολογία στον πλούτο και αναγκάζει τους εργοδότες να υπογράφουν συλλογικές συμβάσεις για να αυξηθούν οι μισθοί (περισσότερα για το New Deal διαβάστε εδώ). Με αυτό τον τρόπο ο Ρούσβελτ έρχεται σε αντίθεση με την μέχρι τότε κυρίαρχη στα οικονομικά λογική του «αόρατου χεριού της αγοράς» και εφαρμόζει σε ένα βαθμό τις απόψεις του Κέινς, ενός οικονομολόγου της άρχουσας τάξης που υποστήριζε ότι σε περίοδο κρίσεων πρέπει το κράτος να παρεμβαίνει και να αυξάνει την ζήτηση στην οικονομία, αυξάνοντας την αγοραστική δύναμη των εργατικών στρωμάτων, για να πάρει ξανά μπρος η οικονομία.
Όμως, παρά τις πολιτικές του Ρούσβελτ, η αμερικάνικη οικονομία μπαίνει ξανά σε κρίση το ’37. Στην πραγματικότητα, οι κεϋνσιανές πολιτικές δεν κατάφεραν να βγάλουν τον καπιταλισμό από την κρίση. Από την κρίση «βγήκε» ο καπιταλισμός μέσω των τεράστιων κονδυλίων που έπεσαν για την πολεμική προετοιμασία και μέσω της τεράστιας και ανείπωτης καταστροφής που προκάλεσε ο 2ος Παγκόσμιος Πόλεμος.
Όπως χαρακτηριστικά λέει ο Τομ Τζόουντ, ο πρωταγωνιστής του βιβλίου «Τα σταφύλια της οργής», που γράφτηκε στον απόηχο της κρίσης του ’29 και αποτελεί ένα κλασσικό έργο για τη μαζική μετανάστευση εκατοντάδων χιλιάδων ξεκληρισμένων από την κρίση αγροτών:
«Οι άνθρωποι δημιούργησαν νέα φρούτα στο κόσμο, αλλά δεν μπορούν να δημιουργήσουν ένα σύστημα όπου αυτά τα φρούτα μπορούν να φαγωθούν».
Τι γίνεται στον υπόλοιπο κόσμο;
Στην Γερμανία το ΄33 οι ναζί ανεβαίνουν στην εξουσία. Πως έγινε κάτι τέτοιο σε μια χώρα που το ’18 και το ’23 έζησε επαναστατικά γεγονότα και που η Αριστερά της εποχής είχε πολύ μεγάλη δύναμη;
Ένα περιστατικό είναι ίσως ενδεικτικό.
Το ’31 γίνεται μια πολύκροτη δίκη μελών των SA (των «ταγμάτων εφόδου» που ήταν η παραστρατιωτική πτέρυγα του ναζιστικού κόμματος) για απόπειρα ανθρωποκτονίας. Η υπόθεση είχε να κάνει με επίθεση των φασιστών σε στέκι αριστερών και μεταναστών στο Σαρλότεσμπουργκ όπου μπήκαν μέσα με μάουζερ (αυτόματο πυροβόλο όπλο) και πυροβόλησαν πάνω στον κόσμο. Ο Χίτλερ καλείται να κάνει κατάθεση στη δίκη. Ο δικηγόρος που τον εξετάζει είναι ο Χανς Λίττεν, ο οποίος προσπαθεί να τον στριμώξει για το αν είναι υπέρ ή κατά της βίας, για να καταλήξει ότι το ναζιστικό κόμμα είναι εγκληματική οργάνωση και έχει ηθική αυτουργία στις δολοφονικές επιθέσεις των μελών του. Ο Χίτλερ ζορίζεται και χάνει την ψυχραιμία του κατά τη διάρκεια της εξέτασης, αλλά στο τέλος δέχεται χείρα βοηθείας από τον πρόεδρο του δικαστηρίου.
Δύο χρόνια αργότερα ο Χίτλερ θα γίνει καγκελάριος. 7 χρόνια αργότερα, ο Λίττεν μετά από βασανισμούς στα στρατόπεδα συγκέντρωσης θα οδηγηθεί στην αυτοκτονία. Παρά το γεγονός ότι είχε την αλήθεια με το μέρος του. Οποιαδήποτε ομοιότητα της δικαστικής αυτής υπόθεσης με την δίκη της Χρυσής Αυγής δεν είναι συμπτωματική…
Βαϊμάρη
Η κρίση του ’29 χτύπησε και την γερμανική οικονομία, που ήταν έτσι και αλλιώς σε στενό κορσέ με τις πολεμικές αποζημιώσεις από τον 1ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Το κραχ στις ΗΠΑ έπαιξε τον ρόλο του καθώς σταμάτησαν τα δάνεια από την Αμερική προς τη Γερμανία. Οι πολιτικές εθνικού προστατευτισμού που επικράτησαν σε όλο τον κόσμο έδωσαν ένα ισχυρό χτύπημα στις εξαγωγές. Όλα αυτά προκάλεσαν μαζική ανεργία και φτώχεια σε πλατιά στρώματα του πληθυσμού.
Το Γερμανικό Κομμουνιστικό Κόμμα και το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα ήταν πολύ μαζικές οργανώσεις. Η Σοσιαλδημοκρατία ήταν το πιο δυνατό κόμμα της «δημοκρατίας της Βαϊμάρης» (δηλαδή του καθεστώτος που προέκυψε μετά τον 1ο ΠΠ) και το ΚΚ έπαιρνε πάνω από 10% και έβγαλε 100 βουλευτές στις εκλογές του ’32. Και φυσικά τα δύο αυτά κόμματα είχαν τεράστια δύναμη στο συνδικαλιστικό πεδίο καθώς ελέγχανε τα μαζικά εργατικά συνδικάτα. Με λίγα λόγια, αν υπήρχε συνεργασία (ένα «ενιαίο μέτωπο») και κοινή αντιφασιστική πάλη μεταξύ αυτών των κομμάτων, οι δυνάμεις των ναζί θα μπορούσαν εύκολα να είχαν τσακιστεί «πριν βγάλουν ρίζες». Δυστυχώς όμως η ηγεσία του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος είχε στραμμένα τα μάτια της στην «προάσπιση της νομιμότητας» του καπιταλιστικού συστήματος, ενώ από την άλλη η ηγεσία του ΚΚ αντί να βάλει προτεραιότητα την μάχη ενάντια στο φασισμό, είχε σαν πρώτο στόχο το χτύπημα των Σοσιαλδημοκρατών (με βάση τη θεωρία του «σοσιαλφασισμού» των Σταλινικών, οι Σοσιαλδημοκράτες ήταν το δίδυμο αδέλφι των φασιστών!).
Σε αυτό το τοπίο ο Χίτλερ φαινόταν στα μάτια μεγάλων τμημάτων των λαϊκών στρωμάτων σαν ο μόνος που είχε μια ξεκάθαρη απάντηση για έξοδο από την κρίση. Το «ριζοσπαστικό» στοιχείο στην προπαγάνδα των Ναζί υπήρχε, φυσικά, για να κερδίσει υποστήριξη και όχι για να στραφεί κατά όσων ευθυνόταν για την κρίση. Παρά την «αντι-καπιταλιστική» του ρητορική, ο Χίτλερ είχε ξεκάθαρους δεσμούς με την οικονομική ελίτ της χώρας.
Στο βιβλίο του «Ημερήσια διάταξη», ο Eric Vuillard περιγράφει την συνάντηση ανάμεσα στον Αδόλφο Χίτλερ και κορυφαία στελέχη του βιομηχανικού κεφαλαίου, που έγινε στις 20 Φεβρουαρίου του ’33. 24 από τους πιο γνωστούς επιχειρηματίες (μεταξύ των οποίων οι επικεφαλής των εταιριών Opel, Siemens, Bayer, Telefunken, Krupp, IG Farben και Agfa) συμφώνησαν να χρηματοδοτήσουν και να στηρίξουν τους Ναζί. Και φυσικά, το γερμανικό κεφάλαιο ανταμείφθηκε από τους φασίστες όταν πήραν την εξουσία με οικονομική στήριξη και δωρεάν εργατικό δυναμικό από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, ενώ ταυτόχρονα έβγαλαν τεράστια κέρδη από την πολεμική εκστρατεία και το πλιάτσικο των Ναζί.
Ισπανικός εμφύλιος
Αν στην Γερμανία τα αριστερά κόμματα δεν μπόρεσαν να αξιοποιήσουν την κρίση του συστήματος για να φέρουν ανατροπές, και άφησαν χώρο στους Ναζί να πάρουν την εξουσία, στην Ισπανία είχαμε μια λίγο διαφορετική τραγωδία σε εξέλιξη.
Πολλές φορές κάποιες «μικρές» ατομικές πράξεις ηρωισμού λειτουργούν σαν τη ρωγμή που ανοίγει τον δρόμο για να σπάσει το φράγμα και να ξεχυθούν οι δυνάμεις της ιστορίας. Τον Μάη του ’31 ένας οδηγός ταξί μπαίνει σε μια λέσχη μοναρχικών και φωνάζει «ζήτω η δημοκρατία». Ξυλοκοπείται άγρια από τους δεξιούς που παρευρίσκονται εκεί. Σαν απάντηση, εργάτες συγκεντρώνονται μαζικά έξω από τα γραφεία της μοναρχικής εφημερίδας ABC και τους βάζουν φωτιά. Βάζουν φωτιά επίσης και σε μια σειρά εκκλησίες, καθώς το κατεστημένο της καθολικής Εκκλησίας στη χώρα είναι άμεσα συνδεδεμένο με τους γαιοκτήμονες και το βασιλιά. Στην πραγματικότητα τα γεγονότα του ’31 θα είναι ο προάγγελος αυτό που αργότερα ονομάστηκε ισπανικός εμφύλιος (διαβάστε περισσότερα εδώ).
Μετά την πτώση της βασιλείας στην Ισπανία είχαμε μια αδύναμη δημοκρατία, που δεν ικανοποιούσε κανένα. Οι καπιταλιστές και οι γαιοκτήμονες ήθελαν πιο επιθετικές πολιτικές απέναντι στους εργάτες και τους αγρότες. Οι εργάτες και οι αγρότες ήθελαν να μπορούν να έχουν φαγητό και πραγματική δημοκρατία. Η κρίση του ’29 όξυνε αυτές τις αντιθέσεις καθώς έριξε την Ισπανία σε ύφεση, λόγω της εξάρτησης της από την εξαγωγή πρώτων υλών και ειδικά αγροτικών προϊόντων.
Ο φασίστας στρατηγός Φράνκο διοργανώνει πραξικόπημα ενάντια στην εκλεγμένη κυβέρνηση, ενώ δημιουργείται ένα μπλοκ των δημοκρατικών δυνάμεων για να αποκρούσουν την επίθεση του.
Φυσικά ήταν σωστό ότι έπρεπε να υπάρξει ένα πλατύ αντιφασιστικό μέτωπο για να μπορέσει να αποκρουστεί η επίθεση των φασιστών. Όμως, ήταν τραγικό το λάθος των δυνάμεων της Αριστεράς της εποχής πως για να μην δυσαρεστήσουν τους «δημοκράτες καπιταλιστές», συνεργάστηκαν μαζί τους στα πλαίσια ενός κυβερνητικού «λαϊκού μετώπου» εγκαταλείποντας ένα αντικαπιταλιστικό προγραμματικό πλαίσιο, που ήταν απαραίτητο για να συσπειρώσουν τις Ισπανικές λαϊκές μάζες. Αρνήθηκαν να προχωρήσουν σε μέτρα που ζητούσαν οι εργάτες και οι αγρότες, όπως την εθνικοποίηση των εργοστασίων και το μοίρασμα της γης. Έτσι, αφαιρούσαν το βασικό κίνητρο πάνω στο οποίο ήταν διατεθειμένοι οι άνθρωποι να υποστούν θυσίες, ακόμα και να δώσουν τη ζωή τους: στο ότι μετά από όλες τις θυσίες θα μπορούσαν να ζήσουν μια ζωή με αξιοπρέπεια. Η «επιστροφή στην κανονικότητα» ποτέ δεν ενέπνευσε κανένα για μεγάλες θυσίες.
Ο ελληνικός Μάης
Ένα αντίστοιχο μοτίβο είχαμε και στην Ελλάδα, αν και σε πολύ μικρότερη κλίμακα απ’ ότι στην Ισπανία. Η κρίση του ’29 χτυπάει και την Ελλάδα και οδηγεί ανάμεσα στα άλλα το ελληνικό κράτος να κηρύξει στάση πληρωμών το ’32. Την εποχή εκείνη η παραγωγή και επεξεργασία του καπνού ήταν από τις βασικές οικονομικές δραστηριότητες της χώρας και οι καπνεργάτες ένας πολύ μαζικός εργατικός κλάδος με μαχητικές παραδόσεις.
Οι εργοδότες ρίχνουν «λόγω της κρίσης» τους μισθούς των καπνεργατών στο μισό, και αυτό πυροδοτεί μια σειρά εξελίξεων που θα οδηγήσει σε απεργιακές κινητοποιήσεις σε όλη τη χώρα, που όμως πήραν την πιο εκρηκτική τους μορφή με την γενική απεργία και εξέγερση του Μάη του ’36 στη Θεσσαλονίκη (διαβάστε περισσότερα εδώ).
Η απεργία των καπνεργατών για αυξήσεις στους μισθούς παίρνει γενικευμένα χαρακτηριστικά λόγω της άγριας καταστολής και των νεκρών που πέφτουν από τις σφαίρες των αστυνομικών. Στην πόλη γίνονται συγκρούσεις σώμα με σώμα διαδηλωτών με την αστυνομία και τις φασιστικές ομάδες της ΕΕΕ που την υποστηρίζουν. Ο απολογισμός είναι 12 νεκροί. Η οργή όμως ξεχειλίζει, και στην κηδεία τους κάνουν πορεία 150.000 άτομα, περίπου το 1/3 του πληθυσμού της πόλης της εποχής! Η αστυνομία αναγκάζεται να κλειστεί στα αστυνομικά τμήματα. Για λίγες μέρες, μέχρι να έρθει ο στρατός από άλλες πόλεις, η εξουσία βρίσκεται στους δρόμους. Δυστυχώς όμως, η Κεντρική Απεργιακή Επιτροπή και το ΚΚΕ δεν κάνουν τίποτα για να την πάρουν.
Έτσι οδηγούμαστε στην δικτατορία του Μεταξά, που στόχο είχε να καταστείλει για τα καλά το εργατικό κίνημα και να βάλει στο γύψο κάθε δυνατότητα για αλλαγή του καθεστώτος. Οι στίχοι του Γ. Ρίτσου, που αναφέρονται στη μάνα που κλαίει πάνω από το πτώμα του παιδιού της (του οδηγού Τ. Τούση), περιγράφουν την τραγωδία που έζησε το κίνημα μετά από αυτή τη χαμένη μάχη.
Και μου ‘λεγες πως όλ’ αυτά
Τα ωραία θα ‘ν’ δικά μαςΚαι τώρα εσβήστης κι έσβησε
Το φέγγος κι η φωτιά μας
Τι ενώνει λοιπόν όλα αυτά;
Πως στην δεκαετία του ’30 συμπυκνώθηκαν τόσα εκρηκτικά πολιτικά φαινόμενα;
Οι κρίσεις έπαιξαν και θα παίζουν σημαντικό ρόλο στην ιστορία του καπιταλισμού. Πολλές φορές έχουν παίξει τον ρόλο του πυροκροτητή για πολέμους ή επαναστάσεις. Οι κρίσεις στον καπιταλισμό είναι αναπόφευκτες και επαναλαμβανόμενες. Και η κρίση του ’29 είναι που τροφοδότησε όλα αυτά που είδαμε παραπάνω.
Όταν η «πίτα» της οικονομίας μεγαλώνει, οι καπιταλιστές βρίσκουν κάπως την άκρη στη μοιρασιά μεταξύ τους. Επίσης έχουν την δυνατότητα να αφήνουν και κάποια ψίχουλα να πέφτουν από το τραπέζι για τους εργαζόμενους. Όταν όμως το σύστημα βρίσκεται σε κρίση, δεν μπορούν να κάτσουν καν στο ίδιο τραπέζι. Για κάθε κομμάτι της πίτας αναγκαστικά υπάρχει πόλεμος, μεταφορικά ή κυριολεκτικά, ανάμεσα στους καπιταλιστές και τους εργαζόμενους και ανάμεσα στους καπιταλιστές μεταξύ τους. Αυτό προκαλεί τεράστια αστάθεια στο σύστημα.
Η κρίση επιδρά πάνω στη συνείδηση και την αναγκάζει να κινηθεί. Όπως αναφέρει το Κομμουνιστικό Μανιφέστο:
«Κάθε τι που είχε σιγουριά και μονιμότητα γίνεται καπνός, κάθε τι που ήταν ιερό βεβηλώνεται και τέλος οι άνθρωποι βρίσκονται υποχρεωμένοι να αντικρύζουν χωρίς αυταπάτες τις συνθήκες ζωής τους και τις αμοιβαίες σχέσεις τους»
Όλα αυτά σημαίνουν ότι σε κάθε κρίση θα έχουμε επανάληψη των ίδιων φαινομένων με τον ίδιο τρόπο; Προφανώς και όχι.
Οι κρίσεις όμως παρέχουν ένα βασικό μοτίβο, το οποίο έχει σημασία να το αναγνωρίσουμε. Δημιουργούν αδιέξοδα και κρίση στην κυρίαρχη ιδεολογία, οδηγούν σε πτώση ή κατάρρευση του πολιτικού κέντρου, ενισχύουν τις «ακραίες» λύσεις που προτείνονται, δίνουν έναυσμα για αγώνες. Όλα τα παραπάνω φυσικά πρέπει να ιδωθούν υπό το πρίσμα της κάθε εποχής, και των συγκεκριμένων συνθηκών της κάθε κρίσης. Σήμερα πχ θα ήταν εντελώς άστοχο να προβλέψουμε ότι επειδή η Ιταλία είναι στο επίκεντρο της κρίσης μπορεί να δούμε εκεί εμφύλιο πόλεμο όπως στην Ισπανία το ’36. Οι συνθήκες είναι αρκετά διαφορετικές σήμερα…
Τα συμπεράσματα όμως θα βγουν αργά ή γρήγορα και το ποτάμι θα βρει τρόπο να κυλίσει ξανά. Οι πρωτοπόροι εργαζόμενοι και η Αριστερά πρέπει να συζητήσουν σε βάθος τα συμπεράσματα, για να μπορέσουν να παρέμβουν στα πράγματα ώστε να μην επαναληφθούν λάθη και προδοσίες του παρελθόντος. Για να μπορέσουμε να ζήσουμε μια ζωή απαλλαγμένη από τις καταστροφικές κρίσεις του συστήματος, από την εκμετάλλευση και την καταπίεση.
Γιατί το πνεύμα της εξέγερσης θα συνεχίσει να ζει και θα βρίσκεται παντού, όπως μας λέει ο πρωταγωνιστής στα «Σταφύλια της οργής» καθώς μιλάει με την μάνα του. Το ζητούμενο για μας σήμερα είναι να φροντίσουμε οι σύγχρονες εξεγέρσεις να μην καταλήξουν σε ήττες.
Τομ Τζόουντ: Δεν τα έχω σκεφτεί όλα καθαρά, μάνα. Δεν μπορώ. Δεν ξέρω αρκετά.
Μάνα: Πώς θα ξέρω για σένα, Τόμι; Μπορεί να σε σκοτώσουν και εγώ να μην το μάθω ποτέ. Μπορεί να σου κάνουν κακό. Πώς θα το ξέρω;
Τομ: Μπορεί να είναι όπως τα λέει ο Κέισι. Κάποιος δεν έχει ψυχή δική του, αλλά μόνο ένα κομμάτι μιας μεγαλύτερης ψυχής, μία μοναδική, μεγάλη ψυχή που ανήκει σε όλους και τότε…
Μάνα: Τότε τι, Τομ;
Τομ: Τότε δεν έχει σημασία. Θα είμαι τριγύρω, στο σκοτάδι. Θα βρίσκομαι παντού. Όπου κι αν κοιτάξεις – όπου θα γίνεται μάχη για να φάνε οι πεινασμένοι, θα είμαι εκεί. Όπου θα υπάρχει μπάτσος που δέρνει άνθρωπο, θα είμαι εκεί. Θα είμαι εκεί που οι άνθρωποι φωνάζουν όταν θα είναι οργισμένοι. Θα είμαι εκεί που τα πεινασμένα παιδιά θα γελάνε προτού φάνε. Και όταν οι άνθρωποι θα θρέφονται από τα δικά τους τα σπαρτά.. Ζώντας στα σπίτια που οι ίδιοι έκτισαν…. Θα είμαι κι εκεί, επίσης.
Μάνα: Δεν το καταλαβαίνω, Τομ.
Τομ: Ούτε εγώ, μάνα, αλλά – είναι απλώς κάτι που σκεφτόμουν.
