Με αφορμή τη συμπλήρωση 55 χρόνων από τη στρατιωτική δικτατορία του 1967, δημοσιεύουμε παλαιότερο άρθρο του συντρόφου Σεραφείμ Σεφεριάδη. 

Το άρθρο δημοσιεύτηκε αρχικά στον 23^ο τόμο του περιοδικού «Μαρξιστική Σκέψη».

Ελληνική δικτατορία 1967-1974 και Γραφειοκρατικός Αυταρχισµός. Εργαλεία για µια συγκριτική αποτίμηση

Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’90, η συγκριτική μελέτη των καθεστωτικών αλλαγών είχε περάσει από τρεις φάσεις¹: Η πρώτη, επηρεασμένη απο την κατάρρευση του κοινοβουλευτισμού στη Νότια Αμερική, την Ασία, και την Ελλάδα, άνθισε κατά τη δεκαετία του ’70 και επιχείρησε τη θεωρητική διατύπωση της δυναμικής που οδήγησε στην ανάδυση του αυταρχισμού. Η δεύτερη φάση, που ακολούθησε την πτώση μιας σειράς αυταρχικών καθεστώτων στη Νότια Ευρώπη και τη Λατινική Αμερική κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’70 και τις αρχές της δεκαετίας του ’80, επικεντρώθηκε στην εννοιολόγηση και συγκριτική αποτίμηση των μηχανισμών «μετάβασης στη δημοκρατία». Μια τρίτη φάση, τέλος, ξεκίνησε ήδη απο της αρχές της δεκαετίας του ’90, και εστίασε στις προϋποθέσεις για τη λεγόμενη «παγίωση της δημοκρατίας»². Στις αρχές του 21ου αιώνα, όμως, η προσοχή στρέφεται στη διερεύνηση του πανθομολογούμενου δημοκρατικού ελλείμματος, της αποκαλούμενης «μετα-δημοκρατίας»³. Σύμφωνα με την εύστοχη διατύπωση του Peter Mair⁴, αυτό που κυρίως χαρακτηρίζει την τρέχουσα περίοδο είναι η προϊούσα «απίσχνανση της δυτικής δημοκρατίας» ‒διαδικασία που, μεταξύ άλλων, περιλαμβάνει αποδυνάμωση και οργανωτική αποψίλωση των κομμάτων, γενικευμένη αποστασιοποίηση των ψηφοφόρων από τα τεκταινόμενα στην κεντρική πολιτική σκηνή, εκτεταμένη διαφθορά, κυνισμό. Πρόκειται για συνδυασμό εξελίξεων που, καθώς ενέχει τη μαζική υποβάθμιση του «λαϊκού  περιεχομένου» της δημοκρατίας, συνιστά δραματικό συμβάν με πολλαπλές και αλυσιδωτές επιπτώσεις.

Η ακριβής διατύπωση της φύσης και η αναζήτηση των πηγών αυτής της ανθεκτικής δημοκρατικής ελλειμματικότητας εξακολουθούν να αποτελούν βασικά ζητούμενα των σύγχρονων αναζητήσεων του κλάδου. Όμως για περιπτώσεις όπως η ελληνική, προϋπόθεση για την επαρκή διερεύνηση τόσο αυτών όσο και μιας σειράς άλλων συντεταγμένων της σύγχρονης πολιτικής πραγματικότητας αποτελεί η διερεύνηση της πολιτικής μήτρας στην οποία πολλά από αυτά κυοφορήθηκαν, της δικτατορίας του 1967-74.

Το εγχείρημα ενέχει συνεπώς τόσο θεωρητικές-συγκριτικές όσο και συγχρονικές στοχεύσεις. Οι πρώτες αφορούν στην όσο το δυνατόν επαρκέστερη κατανόηση των πηγών και της φύσης του ελληνικού αυταρχικού καθεστώτος της περιόδου 1967-74, και της ένταξής του στη μελέτη του φαινομένου διεθνώς. Εκτός από το ότι η εγχώρια πολιτική επιστήμη έχει την εξακολουθητική υποχρέωση συμβολής στη συγκριτική αποτίμηση της ελληνικής εμπειρίας, η προσπάθεια για κατανόηση του χαρακτήρα και των επιπτώσεων της δικτατορίας μπορεί να καταστεί εξαιρετικά επίκαιρη ‒ ιδιαίτερα στη σκιά της σύγχρονης δημοκρατικής συρρίκνωσης.⁵

Συγκριτικό Αναλυτικό Πλαίσιο

Το δικτατορικό καθεστώς της 21ης Απριλίου 1967 επιβλήθηκε σε μια στιγμή όξυνσης των διεθνών ψυχροπολεμικών αντιπαραθέσεων αλλά και χαρακτηριστικής επίτασης των συλλογικών δράσεων και των πολιτικών και κοινωνικών κινημάτων. Όπως επεσήμανε ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, η δεκαετία του ’60 είναι η εποχή του Βιετνάμ, του Τσε Γκεβάρα και των φοιτητικών εξεγέρσεων⁶. Όμως, ενώ θεωρούμενη από τη σκοπιά των κινηματικών κύκλων διαμαρτυρίας⁷, η περίοδος αυτή σηματοδοτεί το ενδεχόμενο μιας βαθμιαίας ανατροπής των γεωπολιτικών ισορροπιών εις βάρος του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος υπό την αιγίδα των ΗΠΑ, στο επίπεδο των συγχρονικών καθεστωτικών αλλαγών, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ανάδυση μιας ποιοτικά νέας μορφής αυταρχισμού, του Γραφειοκρατικού Αυταρχισμού (ΓΑ). Το ερώτημα του αν και κατά πόσο το ελληνικό καθεστώς μπορεί να θεωρηθεί ως ιδιότυπη νοτιοευρωπαϊκή εκδοχή ΓΑ καθεστώτος απορρέει, έτσι, τόσο από τη χρονική συγκυρία της επιβολής του, όσο και από το ότι σημαντικό μέρος της διεθνούς βιβλιογραφίας έτεινε να προσλαμβάνει την ελληνική περίπτωση ακριβώς μέσα από αυτό το αναλυτικό πρίσμα. Συνάγεται ότι, από άποψη τόσο πραγματολογική όσο και μεθοδολογική, η περαιτέρω ‒sine ira studio‒ διερεύνηση του ζητήματος των ομοιοτήτων-διαφορών του Απριλιανού καθεστώτος με τα κλασικά ΓΑ καθεστώτα της Λατινικής Αμερικής (Αργεντινή, Βραζιλία, Ουρουγουάη και Χιλή) αποτελεί χρήσιμο ευρετικό και αναλυτικό εργαλείο.

Πριν όμως διατυπωθούν οι βασικές παράμετροι που συνθέτουν τον συγκριτικό αναλυτικό καμβά του Γραφειοκρατικού Αυταρχισμού, είναι σκόπιμο να αναρωτηθούμε μήπως θα ήταν θεωρητικά προσφορότερο να προσεγγίσουμε την ελληνική περίπτωση εντός ενός νοτιοευρωπαϊκού συγκριτικού πλαισίου. Η βιβλιογραφία που επισημαίνει τους πολύπλευρους κοινωνικοοικονομικούς, πολιτικο-θεσμικούς, και πολιτισμικούς παραλληλισμούς ανάμεσα στην Ελλάδα και τις άλλες χώρες της νότιας Ευρώπης (ειδικά στη «μακρά διάρκεια») είναι τεράστια⁸, ενώ η χρονική συγκυρία κατάλυσης των δικτατορικών καθεστώτων στην Πορτογαλία, την Ελλάδα και την Ισπανία προκαλεί εύλογους συνειρμούς.

Δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να θεωρηθεί ότι το νοτιοευρωπαϊκό συγκριτικό πλαίσιο είναι άτοπο, μεθοδολογικά ή πραγματολογικά⁹. Τουλάχιστον όμως σε ό,τι αφορά τη συγκριτική διερεύνηση των πηγών και της φύσης του δικτατορικού καθεστώτος της 21ης Απριλίου, η υιοθέτηση ενός αναλυτικού καμβά με κυρίαρχες τις αναφορές του υποδείγματος του Γραφειοκρατικού Αυταρχισμού δημιουργεί περισσότερες προϋποθέσεις για τη διατύπωση θεωρητικά κρίσιμων ερωτημάτων¹⁰. Ελπίζοντας πως το γιατί θα φανεί καλύτερα παρακάτω, αξίζει να επισημανθεί ότι ο βασικός λόγος που συνηγορεί κατά της υιοθέτησης ενός νοτιοευρωπαϊκού συγκριτικού πλαισίου δεν είναι άλλος από τον χρόνο, και μάλιστα από διττή άποψη –τόσο από την πλευρά της ιστορικής και ιδεολογικής συγκυρίας κατά την οποία τα καθεστώτα επιβλήθηκαν, όσο και από αυτή της χρονικής τους διάρκειας. Μπορούμε να σκεφτούμε την 21η Απριλίου ως καθεστώς παρόμοιο με εκείνα των Φράνκο και Σαλαζάρ μόνο μακροσκοπικά (στο πλαίσιο μιας ανάλυσης σε υψηλό επίπεδο θεωρητικής αφαίρεσης), μόνο αν σκεφτούμε ότι η δικτατορία του 1967-1974 δεν ήταν παρά η κορύφωση του κολοβού κοινοβουλευτισμού που επικράτησε στην Ελλάδα κατά τη μετεμφυλιακή περίοδο¹¹. Πρόκειται βέβαια για διαπίστωση που σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αγνοηθεί, όμως, παράλληλα, αποτυπώνει και τους σοβαρούς περιορισμούς του νοτιοευρωπαϊκού πλαισίου για το είδος της συγχρονικής συγκριτικής ανάλυσης που είναι χρήσιμο να πραγματοποιηθεί.

Το Υπόδειγμα  του Γραφειοκρατικού Αυταρχισμού

Το έργο του Guillermo O’Donnell για την ανάδυση των δικτατορικών καθεστώτων στη Λατινική Αμερική έχει εύλογα θεωρηθεί ως μια εξαιρετικά οξυδερκής ανασύνθεση των θεωρητικών και αναλυτικών εργαλείων που ως τότε χρησιμοποιούνταν για την αποτίμηση του αυταρχικού φαινομένου¹². Ξεκινώντας απο την παρατήρηση ότι η δημοκρατία έτεινε να καταλυθεί στις σχετικά πιο αναπτυγμένες χώρες του Νότιου Κώνου, ο O’Donnell διατύπωσε μια αποστομωτική κριτική στη θεωρία του εκσυγχρονισμού (σύμφωνα με την οποία η οικονομική ανάπτυξη στο καπιταλιστικό πλαίσιο θα οδηγούσε, περίπου αναπόφευκτα, στην πολιτική δημοκρατία),¹³ και υποστήριξε ότι τα Γραφειο-κρατικά Αυταρχικά καθεστώτα συνιστούσαν μια ποιοτικά νέα μορφή αυταρχισμού.

Ο Ο’Donnell εστίασε την ανάλυσή του τόσο στις ιδιαιτερότητες της νέας αυτής μορφής, όσο και στις κοινωνικοοικονομικές δομές που την προκαλούσαν. Παρότι η συζήτηση για τον ακριβή χαρακτήρα της κρίσης που προηγείται της επιβολής των καθεστώτων αυτών είναι ιδιαίτερα πλούσια (και ως τις μέρες μας ακόμα εκκρεμής),¹⁴ οι μελετητές φαίνεται να συμφωνούν σε δυο στοιχεία. Το πρώτο συνίσταται στη διαπίστωση ότι τα ΓΑ καθεστώτα βασίζονται σε μια συμμαχία του στρατού με τη διεθνοποιημένη αστική τάξη και τεχνοκρατικά στοιχεία της κοινωνίας, που προβαίνει σε κατάλυση των δημοκρατικών θεσμών για να αντιμετωπίσει τις επιπτώσεις της εξάντλησης της «εύκολης», οριζόντιας φάσης του αναπτυξιακού μοντέλου της υποκατάστασης των εισαγωγών. Δύο παράγοντες συνέχουν τη συμμαχία αυτή: μια οξύτατη οικονομική κρίση που παίρνει τη μορφή του υπερπληθωρισμού και της δραματικής πτώσης στους ρυθμούς αύξησης του ΑΕΠ (κάποτε και ως αρνητική αύξηση), και το έντονα συγκρουσιακό διεκδικητικό κίνημα των λαϊκών μαζών που θέτει, εν δυνάμει, ακόμα και ζήτημα κατάλυσης του κοινωνικού καθεστώτος.

Δεύτερον, οι μελετητές συμφωνούν ότι τα ΓΑ καθεστώτα, σε αντίθεση με τις μεσοπολεμικές δικτατορίες, χαρακτηρίζονται απο την πολιτική επικυριαρχία του στρατού ως θεσμού (και όχι κάποιων μεμονωμένων, χαρισματικών ή μη, ηγετών), και μια πραγματιστική και τεχνοκρατική προσέγγιση στην άσκηση πολιτικής¹⁵. Συναφώς, οι επιδιώξεις των καθεστώτων αυτών είναι από την αρχή σαφείς, και εντοπίζονται στην αποκατάσταση της «κοινωνικής ειρήνης» και ενός ευνοϊκού επενδυτικού κλίματος, με κύριο στόχο την προσέλκυση ξένων επενδύσεων. Για να επιτύχουν στις στοχεύσεις αυτές, αποκλείουν από το πολιτικό σύστημα τις οργανώσεις με επιρροή στα λαϊκά στρώματα και προβαίνουν σε βίαιη καταστολή των λαϊκών διεκδικήσεων.

Πόσο καλά μπορεί να ενταχθεί το καθεστώς της 21ης Απριλίου στο θεωρητικό αυτό υπόδειγμα;

Η ελληνική περίπτωση

Αν και συχνά υπόρητα, η ελληνική περίπτωση θεωρούνταν μέχρι πριν λίγα χρόνια ως μια ακόμη εκδοχή ΓΑ καθεστώτος στη διεθνή βιβλιογραφία. Το έναυσμα δόθηκε από τον ίδιο τον O’Donnell, o οποίος συμπεριέλαβε στις αναφορές του την ελληνική εμπειρία,¹⁶ και συνεχίστηκε μέσα από το έργο ακόμα και μελετητών που άσκησαν κριτική στο υπόδειγμα του Γραφειοκρατικού Αυταρχισμού¹⁷. Όμως πριν λίγα χρόνια, η τάση αυτή φάνηκε να μεταβάλλεται. Ενδεικτικό του εντεινόμενου προβληματισμού των μελετητών υπήρξε ένα κείμενο της Nancy Bermeo, που υποστήριξε ότι η τάση να θεωρείται η Ελλάδα ως μια ακόμη περίπτωση ΓΑ φέρει ευθύνες τόσο για τη συστηματική παραποίηση των γεννεσιουργών αιτίων και της φύσης του Απριλιανού καθεστώτος, όσο και για τις απαισιόδοξες προβλέψεις που είχαν κατά καιρούς διατυπωθεί αναφορικά με το μέλλον της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας στην Ελλάδα¹⁸.

Η κριτική που ασκείται εναντίον της τάσης να θεωρείται η ελληνική δικτατορία περίπτωση ΓΑ καθεστώτος βασίζεται σε ένα σύστημα αναλυτικών αξόνων, η εξέταση των οποίων βοηθά τόσο στην ανάδειξη των βασικών προβληματισμών της πρόσφατης έρευνας, όσο και στην επισήμανση των αναλυτικών εκείνων περιοχών που απαιτούν περαιτέρω διερεύνηση. Ο πρώτος άξονας αφορά τις πηγές του καθεστώτος, και περιλαμβάνει τα παρακάτω τρία ζητήματα: (α) την κατάσταση της οικονομίας τις παραμονές του πραξικοπήματος, (β) την ένταση και τον χαρακτήρα των κοινωνικών συγκρούσεων που διαπερνούσαν την προδικτατορική κοινωνία, και (γ) τις κοινωνικές βάσεις του καθεστώτος.

(α) Οικονομική άνθιση: Δε χρειάζεται να διαθέτει κανείς μιαν ολοκληρωμένη εικόνα της προδικτατορικής οικονομίας για να συμπεράνει πως η Ελλάδα των παραμονών της 21ης Απριλίου δεν αντιμετώπιζε συμπτώματα οικονομικής κρίσης ανάλογα με αυτά των κλασικών ΓΑ καθεστώτων. Σε αντίθεση με την κατάσταση στις Αργεντινή, Χιλή, Βραζιλία και Ουρουγουάη, στην Ελλάδα της προδικτατορικής περιόδου υπήρχε σχετικά χαμηλός πληθωρισμός και εντυπωσιακή αύξηση του εθνικού εισοδήματος, ενώ τα αποθέματα χρυσού και εξωτερικού συναλλάγματος ήταν τόσο μεγάλα ώστε «η περαιτέρω πρόοδος της οικονομίας» να θεωρείται «σχεδόν βέβαιη»¹⁹. Εξίσου, αν όχι περισσότερο σημαντικό στοιχείο ήταν οι γοργοί ρυθμοί αύξησης των επενδύσεων: χαρακτηριστικό είναι επ’ αυτού πως κατά την περίοδο 1964-1967, ο αριθμός των νέων παραγωγικών μονάδων είχε αυξηθεί κατά 72%. Σημαντική, τέλος, ήταν η προθυμία του ξένου κεφαλαίου να επενδύσει στην Ελλάδα. Μεταξύ 1960 και 1964, οι ξένες επενδύσεις αυξήθηκαν πέντε φορές, μια αυξητική τάση που συνεχίστηκε και κατά τη διετία 1965-66²⁰. Από την άποψη αυτή, λοιπόν, οι συνθήκες που προηγήθηκαν της δικτατορικής επιβολής στην Ελλάδα διέφεραν με αυτές των λατινοαμερικανικών χωρών περίπου όσο διέφεραν και με αυτές στη μεσοπολεμική Νότια Ευρώπη.

(β) Κοινωνικές συγκρούσεις: Αν και τα εξωτερικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών συγκρούσεων της προδικτατορικής περιόδου έχουν από καιρό απασχολήσει τους μελετητές²¹, η ακριβής αποτίμηση της δυναμικής τους παραμένει ακόμα, σε μεγάλο βαθμό, ερευνητικό ζητούμενο. Οι περισσότεροι αναλυτές, ωστόσο, φαίνεται να συμφωνούν με την άποψη ότι η επιβολή της δικτατορίας ήταν στενά συνυφασμένη με την ανάγκη καταστολής του μαζικού δημοκρατικού κινήματος το οποίο ξεπήδησε με αφορμή τη βασιλική εκτροπή του Ιουλίου του 1965. Όμως, και εδώ, οι διαφορές με την εμπειρία του κλασικού Γραφειοκρατικού Αυταρχισμού είναι αξιοσημείωτες, αφού οι περισσότεροι μελετητές τονίζουν πως, σε αντίθεση με τη Λατινική Αμερική, το ελληνικό μαζικό κίνημα δεν έθετε σε κίνδυνο το κοινωνικό καθεστώς, αλλά μόνο το σύστημα πολιτικής κυριαρχίας που επικρατούσε²².

Παρότι η επισήμανση αυτή είναι πραγματολογικά σωστή, δεν πρέπει ωστόσο να οδηγήσει στην εντύπωση πως οι δυο «μορφές κινδύνου» χωρίζονταν μεταξύ τους με σινικά τείχη. Αν και εννοιολογικά διακριτές μεταξύ τους στο βραχύ ιστορικό χρόνο και θεωρούμενες στατικά, οι δύο μορφές κυριαρχίας, η πολιτική και η κοινωνικοοικονομική, βρίσκονταν προφανώς σε στενή και συστηματική αλληλεπίδραση – επρόκειτο για πλέγμα εξουσίας. Το γεγονός, επιπλέον, ότι το μαζικό κίνημα της προδικτατορικής περιόδου δεν έθετε άμεσα θέμα κατάλυσης του κοινωνικού καθεστώτος, δε σημαίνει ότι δεν ήταν μαχητικό, σε βαθμό τέτοιο που να θορυβεί τον κυρίαρχο κοινωνικο-οικονομικό συνασπισμό. Όπως με άκρως βιωματικό τρόπο έθεσε το ζήτημα ο Αριστόβουλος Μάνεσης, ο «διάχυτος φόβος των κυρίαρχων τάξεων» ήταν πανταχόθεν ορατός και πανθομολογούμενος²³. Συναφώς, αν το ξέσπασμα των Ιουλιανών πήρε τα εξωτερικά γνωρίσματα ενός κινήματος για την «αποκατάσταση της δημοκρατικής ομαλότητας», είναι εξίσου σαφές ότι οι φορείς του ήταν, κατά κύριο λόγο, λαϊκά στρώματα που είχαν υποστεί τις συνέπειες του άνισου τρόπου ανάπτυξης της μετεμφυλιακής περιόδου. Μια πιθανή αναζωπύρωση του συνδικαλιστικού-διεκδικητικού κινήματος την επαύριο μιας νέας νίκης της ΕΚ στις εκλογές του Μάη του 1967, θα μπορούσε ενδεχομένως να θέσει σε κίνδυνο και τις κυρίαρχες ισορροπίες στον τομέα των εργασιακών σχέσεων με άγνωστες και απρόβλεπτες συνέπειες²⁴.

Στο πλαίσιο αυτό, έχει σημασία να επισημανθούν επιγραμματικά τα γενικά χαρακτηριστικά του διεκδικητικού κινήματος της περιόδου και οι κομβικοί σταθμοί της εξέλιξής του. Πρόκειται ασφαλώς για έναν τυπικό «συγκρουσιακό κύκλο» με βασικά γνωρίσματα (α) την εμφάνιση νέων οργανώσεων (λ.χ. τους Λαμπράκηδες ή τις 115 Συνεργαζόμενες Εργατοϋπαλληλικές Οργανώσεις ‒ΣΕΟ)²⁵ αλλά και τη συγκρουσιακή ιδιοποίηση παλαιών· (β) ευρύτατες ανακατατάξεις στο τομέα της διαχείρισης συμβόλων, των διεκδικητικών αξιακών πλαισιώσεων και του εν γένει εκπεμπόμενου πολιτικού λόγου· (γ) την ανανέωση του διεκδικητικού ρεπερτορίου (η κλασική διαδρομή Προπύλαια-Ομόνοια-Σταδίου-Σύνταγμα είναι κληροδότημα αυτής της περιόδου)· καθώς επίσης (δ) και μια χαρακτηριστική διάχυση των κινηματικών συλλογικών δράσεων.

Η δεκαετία του ’60 ξεκίνησε με την εμβληματική απεργία των οικοδόμων, το Δεκέμβριο του 1960 ‒απεργία που ενείχε ανοιχτή σύγκρουση με τις κατασταλτικές δυνάμεις (πάνω από 150 τραυματίες και 179 συλλήψεις) και προοιωνίζονταν μια πορεία σκληρών αγώνων (Αύγουστος του ’61, Απρίλιος του ’62, Ιανουάριος του ’63, κ.λπ.) που πέρα και πάνω από τη συγκεκριμένη συνδικαλιστική τους έκβαση (εν προκειμένω επιτυχή) κατεδείκνυαν και το ευάλωτο της εξουσίας²⁶. Δημιούργησαν έτσι έναν ζωτικό διεκδικητικό χώρο, ο οποίος καλύφθηκε πάραυτα από πλήθος εργατικών κλάδων (και τη φοιτητική νεολαία) με ταχύτητα που –αν μη τι άλλο– μαρτυρεί διεκδικητική επίταση και διάχυση. Είναι επίσης χαρακτηριστικό πως πρωτεύοντα ρόλο διαδραμάτισαν βιομηχανικοί κλάδοι: κλωστοϋφαντουργοί, μεταλλωρύχοι, τσιμεντεργάτες και πλειάδα άλλων εργαζομένων σε μικρές και μεσαίες μονάδες. Αν και το απεργιακό κύμα διατηρήθηκε και μετά τα Ιουλιανά, σημάδι διεκδικητικής εξάντλησης αποτελεί η σταδιακή αποχώρηση της πρώιμης πρωτοπορίας. Οι διεκδικητικοί κλάδοι που ακολούθησαν, ήταν και αυτοί μαχητικοί, όμως αφενός κατέτειναν προς πιο συμβατικές μορφές δράσης και αφετέρου ‒με ευθύνη των συνδικαλιστικών και πολιτικών ηγεσιών‒ έθεταν τα πολιτικά αιτήματα σε δεύτερη μοίρα.²⁷

Οι προβληματισμοί αυτοί θέτουν ευθέως και το ζήτημα της κοινωνικής βάσης του δικτατορικού καθεστώτος.

(γ) Αμφιλεγόμενες κοινωνικές βάσεις: Σχεδόν το σύνολο των μελετητών του καθεστώτος της 21ης Απριλίου τονίζουν πως ένα απο τα κύρια στοιχεία του ήταν η κοινωνική και πολιτική του απομόνωση, και το γεγονός ότι, σε αντίθεση με τη λατινοαμερικανική (αλλά και την νοτιοευρωπαϊκή) εμπειρία, στην Ελλάδα δεν υπήρξε συμμαχία του στρατού, με τις άλλες προδικτατορικές πολιτικές και κοινωνικο-οικονομικές ελίτ.²⁸ Αποτέλεσμα της απομόνωσης των συνταγματαρχών ήταν και η αποτυχία του καθεστώτος τους να βρει ουσιαστικά ερείσματα στο συντηρητικό πολιτικό χώρο, να θεσμοποιηθεί συνταγματικά και να νομιμοποιηθεί. Και πάλι, όμως, η πραγματικότητα αυτή δεν πρέπει να προσληφθεί μονοσήμαντα και στατικά.

Καταρχάς, η μελέτη του ιδεολογικού λόγου της Δεξιάς καθόλη την προδικτατορική περίοδο καθιστά σαφές ότι κατά τις παραμονές του πραξικοπήματος η ιδέα της εκτροπής κάθε άλλο παρά της ήταν ξένη. Η εκτροπή θεωρούνταν για μεγάλο τμήμα της συντηρητικής παράταξης ιστορικά αναγκαία, μια άποψη που, τουλάχιστον μετά τα Ιουλιανά, είχε νομιμοποιηθεί μέσω της επίκλησης κινδύνου εγκαθίδρυσης «κεντροαριστερής δικτατο-ρίας» και της θεωρίας της «αυτοάμυνας της δημοκρατίας».²⁹ Το γεγονός αυτό, βέβαια, δεν αναιρεί το ότι η πολιτική Δεξιά δεν παρείχε τελικά υποστήριξη στο καθεστώς της 21ης Απριλίου.³⁰ Στρέφει όμως την προσοχή μας στο χαρακτήρα των διαφορών που εμφανίστηκαν, και οι οποίες εντοπίζονταν εν πρώτοις στην ταυτότητα των φορέων της εκτροπής και, στη συνέχεια, στο χαρακτήρα του καθεστώτος που θα εγκαθίδρυαν (το οποίο, όπως γρήγορα έγινε σαφές, δεν απέβλεπε απλώς στην αναπαραγωγή των κυρίαρχων πολιτικών σχέσεων). Τίθεται, επιπλέον, το ερώτημα: Αρκεί η επίκληση της ελεγχόμενης αντιπαλότητας της πολιτικής Δεξιάς προς το δικτατορικό καθεστώς ώστε να τεκμηριωθεί παρόμοια εχθρότητα και από τα κοινωνικοοικονομικά κυρίαρχα στρώματα;

Αναφέρεται συχνά ότι το πραγματικά διεθνοποιημένο τμήμα των ελληνικών κοινωνικοοικονομικών ελίτ δεν είχε κανένα λόγο να υποστηρίξει μια στρατιωτική εκτροπή από τον κοινοβουλευτισμό –όχι μόνο γιατί δεν αντιμετώπιζε σημαντικό εσωτερικό κίνδυνο, αλλά και γιατί ένα δικτατορικό καθεστώς θα έθετε σε δοκιμασία τις σχέσεις της χώρας με την Ευρωπακή Κοινότητα.³¹ Όμως στην αποφαντική της εκδοχή ‒και προσεγγίζοντας το ζήτημα με απόλυτο θεωρητικό αγνωστικισμό‒ η άποψη αυτή παραγνωρίζει κραυγαλέα τη στάση συγκεκριμένων οικονομικών παραγόντων, εν πρώτοις των εφοπλιστών, οι οποίοι, ως γνωστόν, παρείχαν αμέριστη υποστήριξη στο καθεστώς. Ούτε όμως το εμπορικό και βιομηχανικό κεφάλαιο υπέστησαν ζημιές ανάλογες με αυτές που το πάγωμα της Συμφωνίας Σύνδεσης και η αποπομπή της Ελλάδας από το Συμβούλιο της Ευρώπης συχνά θεωρείται ότι του προκάλεσαν. Είναι χαρακτηριστικό ότι, ενώ το 1967 η ΕΟΚ (6) αντιπροσώπευε το 40,3% των ελληνικών εξαγωγών, το 1974 το ποσοστό είχε ανέλθει σε 43,8% (ΕΟΚ 6) και 50,1% (ΕΟΚ 9), αν και με επιβάρυνση του διμερούς εμπορικού ελλείμματος. Είναι παράλληλα εντυπωσιακή η μετατροπή της σύνθεσης αυτών των εξαγωγών υπέρ των βιομηχανικών. Σε ό,τι αφορά το χρηματοδοτικό σκέλος της σχέσης με την ΕΟΚ, τέλος, ένα κάποιο κόστος πράγματι υπήρξε, όμως ήταν εξαιρετικά μικρό.³² Αν ληφθούν υπόψη τα δεδομένα αυτά σε συνδυασμό με άλλους προφανείς παράγοντες (όπως, π.χ., τον ασφυκτικό έλεγχο που η δικτατορία επέβαλε στο συνδικαλισμό), εύλογα και άκοπα προκύπτει το συμπέρασμα ότι οι κοινωνικοοικονομικές ελίτ παρείχαν ένθερμη υποστήριξη στο καθεστώς.

Θα είχε επίσης σημασία να αναρωτηθεί κανείς ποια θα ήταν η στάση των κοινωνικά κυρίαρχων στρωμάτων αν οι φορείς του πραξικοπήματος δεν ήταν οι συνταγματάρχες αλλά οι στρατηγοί. Η αντιδικτατορική δράση του στρατού ξηράς, λ.χ., αναδεικνύει τα ακραιφνώς φιλοβασιλικά αισθήματα του βασικού πυρήνα, και δημιουργεί το εξής ‒σχεδόν ρητορικό‒ ερώτημα: Αν το πραξικόπημα γινόταν από τη «μεγάλη χούντα», μήπως οι κοινωνικές βάσεις της «λύσης εκτάκτου ανάγκης» αποτυπώνονταν ευκρινέστερα; Σε κάθε περίπτωση, είναι σαφές ότι, αν και το καθεστώς των συνταγματαρχών πράγματι έπασχε από σημαντική κοινωνική απομόνωση, ασφαλώς και δεν ανέκυψε σε κοινωνικό κενό, ούτε, βέβαια, και προήλθε από κοινωνική παρθενογέννεση.

Συνάγεται λοιπόν ότι, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τον αναλυτικό άξονα «πηγές του καθεστώτος», η ελληνική δικτατορία είχε αξιοσημείωτες ‒αν και όχι απόλυτες‒ διαφορές με τις κλασικές περιπτώσεις Γραφειοκρατικού Αυταρχισμού της Λατινικής Αμερικής. Ανάλογα συμπεράσματα απορρέουν και από την εξέταση του δεύτερου αναλυτικού άξονα, που άπτεται του καθαυτό χαρακτήρα του καθεστώτος. Και εδώ τα ζητήματα προς διερεύνηση είναι τρία. Αφορούν (α) το βαθμό και τη μορφή θέσμισης του καθεστώτος, (β) τις βασικές πολιτικές του επιλογές, και (γ) την εξελισσόμενη σχέση του με την κοινωνία.

(α) Στρατοκρατική (μη-) θέσμιση: Επισημάνθηκε ήδη πως η κοινωνική απομόνωση του απριλιανού καθεστώτος εν τέλει απέτρεψε τη θεσμοποίησή του. Πουθενά δεν αποτυπώθηκε καλύτερα αυτό από τη συνεχή τάση των συνταγματαρχών να παραβαίνουν την ίδια τη δικιά τους «κολοβή» νομιμότητα όπως αυτή θεσπίστηκε στα δυο συνταγματικά κείμενα που επεξεργάστηκαν. Η αντισυνταγματική επιβολή της δικτατορίας οδήγησε, έτσι, σε ένα καθεστώς παρατεταμένης συνταγματικής αυθαιρεσίας.³³

Η περιορισμένη θεσμοποίηση του καθεστώτος δεν θα έπρεπε όμως να οδηγήσει στο εσφαλμένο συμπέρασμα ότι, σε αντίθεση με τα λατινοαμερικανικά ΓΑ καθεστώτα, η ελληνική δικτατορία ήταν, σε τελική ανάλυση, παραδοσιακό-προσωποπαγές καθεστώς υπό την απόλυτη εξουσία του Γεώργιου Παπαδόπουλου. Ο λόγος του καθεστώτος, και ειδικά του Παπαδόπουλου, ήταν βέβαια ηθικολογικός και παραδοσιακά «οργανιστικός», όμως αυτός άλλων επώνυμων στυλοβατών του καθεστώτος, όπως, πιο χαρακτηριστικά, του Γ. Γεωργαλά, είχε (τουλάχιστον σε επίπεδο προθέσεων) συνάφεια με τον τεχνοκρατικό λόγο, που απαντάται και σε καθεστώτα Γραφειοκρατικού Αυταρχισμού. Το ζήτημα αυτό πρέπει να προσληφθεί σε σχέση και με άλλους συναφείς παράγοντες, όπως η (ανεπιτυχής) προσπάθεια των συνταγματαρχών να διατηρήσουν τον «ευρωπαϊκό προσανατολισμό» των προκατόχων τους ευθυγραμμιζόμενοι με τις επιταγές της Συμφωνίας Σύνδεσης, και η (μάλλον επιτυχής) στροφή τους προς τους τεχνοκράτες.

Όμως ακόμα κι αν διατηρήσουμε επιφυλάξεις σχετικά με το αν και κατά πόσον το καθεστώς ήταν παραδοσιακό-προσωποπαγές, πρέπει να τονιστεί ότι, σε αντίθεση με την κατάσταση στις χώρες της Λατινικής Αμερικής, η χούντα των συνταγματαρχών δεν ήταν χούντα του «στρατού ως θεσμού». Το αντίθετο, μάλιστα, η δικτατορία δίχασε βαθιά το σώμα των ελλήνων αξιωματικών (κυρίως στο ναυτικό και την αεροπορία, αλλά και στο στρατό ξηράς), διασπώντας ανεπανόρθωτα την εσωτερική συνοχή του προδικτατορικού συνασπισμού.

Πώς όμως αποτυπώθηκε η πραγματικότητα της λειψής θεσμοθέτησης στο καθοριστικό πεδίο της άσκησης πολιτικής;

(β) Ατελέσφορος Αυταρχικός Πατερναλισμός: Ίσως το πλέον χαρακτηριστικό γνώρισμα των κλασικών ΓΑ καθεστώτων ήταν η έντονα αντιλαϊκή αναδιανεμητική τους πολιτική. Και στον τομέα αυτό οι διαφορές με την ελληνική περίπτωση είναι εκ πρώτης όψεως αξιοσημείωτες. Επισημαίνεται, συγκεκριμένα, ότι οι μισθοί ως ποσοστό του ΑΕΠ όχι μόνο δεν μειώθηκαν όπως συνέβη στη Λατινική Αμερική, αλλά αυξήθηκαν. Είναι χαρακτηριστικό ότι η χρονιά με το χαμηλότερο ποσοστό μισθών της επταετίας (30% το 1973) δεν υπολειπόταν του υψηλότερου της προδικτατορικής περιόδου, ενώ καθόλη την περίοδο 1967-74 οι πραγματικοί μισθοί στον τομέα της μεταποίησης σημείωναν σταθερή αύξηση.³⁴ Ελαφρώς πιο περίπλοκη, αν και όχι ποιοτικά διαφορετική, είναι η εικόνα που αναδεικνύεται και από την εξέταση της εξέλιξης των κοινωνικών δαπανών. Οι δαπάνες κοινωνικής προστασίας ως ποσοστό του ΑΕΠ αυξάνονταν οριακά κάθε χρόνο μέχρι το 1969, στη συνέχεια μειώθηκαν ελαφρά το 1970, και στη συνέχεια παρουσίασαν πτώση μέχρι το τέλος της επταετίας, οπότε και επανήλθαν στα επίπεδα του 1967. Σε κάθε περίπτωση, όμως, ήταν σαφώς υψηλότερες από αντίστοιχες δαπάνες σε χώρες κλασικών ΓΑ καθεστώτων, όπως η Βραζιλία και η Αργεντινή.

Είναι λοιπόν προφανές ότι, σε σύγκριση με τους πέραν του Ατλαντικού ομολόγους τους, οι συνταγματάρχες είχαν σαφώς περισσότερα περιθώρια άσκησης πατερναλιστικής πολιτικής. Οι μισθοί ως ποσοστό του ΑΕΠ στην προδικτατορική Ελλάδα ήταν εξαιρετικά χαμηλοί, χαμηλότεροι ακόμα και από τη δικτατορική Ισπανία, ενώ αντίστοιχη ήταν η εικόνα και στον τομέα των κοινωνικών δαπανών. Η προσπάθεια εκπομπής κάποιας μορφής λαϊκιστικού λόγου είχε λοιπόν και σαφώς προδιαγεγραμμένο αντικείμενο, αλλά και τις προϋποθέσεις κάποιας, μεγαλύτερης ή μικρότερης, επιτυχίας. Όμως, στο τέλος, το εγχείρημα απέτυχε. Όταν οι συνταγματάρχες εγκατέλειψαν την εξουσία το 1974, οι εισοδηματικές ανισότητες ανάμεσα στα πλουσιότερα και τα φτωχότερα στρώματα του πληθυσμού είχαν περαιτέρω οξυνθεί, το ποσοστό φτώχειας εξακολουθούσε να είναι ιδιαίτερα υψηλό (περίπου 25%), και το κράτος πρόνοιας, που επιχείρησαν να θεσπίσουν με πληθώρα διαταγμάτων, παρέμενε κατακερματισμένο και άνισο.

Το ατελέσφορο του στρατοκρατικού πατερναλισμού αποτυπώθηκε, μαζί με άλλους παράγοντες, και στην εξέλιξη των σχέσεων του καθεστώτος με την κοινωνία.

(γ) Καταστολή, κοινωνία των πολιτών, και αντίσταση: Η δικτατορία επιβλήθηκε σε μια περίοδο πολύπλευρης άνθισης της πολιτιστικής δημιουργίας. Τροφοδοτούμενη από τις κινητοποιήσεις του μαζικού κινήματος για τον εκδημοκρατισμό, την ειρήνη, και την αύξηση των δαπανών για την παιδεία (αλλά και άμεσα τροφοδοτώντας τες), η πολιτιστική αυτή κινητικότητα είχε οδηγήσει σε εκτενή αναδιάταξη αξιακών προτύπων, και είχε φέρει στο προσκήνιο νέες συλλογικές ταυτότητες. Η κατασταλτική βία των συνταγματαρχών προσπάθησε να ανακόψει αυτές τις διεργασίες, όμως το μόνο που φαίνεται να κατάφερε ήταν να περιορίσει την πληθυσμιακή τους εμβέλεια.

Η σημασία της πραγματικότητας αυτής συχνά παραγνωρίζεται, κυρίως λόγω της λειψής αποτύπωσης της έκτασης της στρατοκρατικής κατασταλτικότητας. Σε σχέση με τη απίστευστη βία των ΓΑ καθεστώτων (ειδικά στη Χιλή), είναι φυσικό οι συνταγματάρχες να φαντάζουν περισσότερο ανεκτικοί. Δε σημαίνει όμως αυτό ότι η κατασταλτικότητα του καθεστώτος τους ήταν αμελητέα. Είναι χαρακτηριστικό ότι τις πρώτες μέρες μετά την 21η Απριλίου εκτοπίστηκαν 8.270 άτομα, που αργότερα έφτασαν σε 13.177, αριθμός εξαιρετικά μεγάλος για τα ελληνικά δεδομένα.³⁵

Η προσπάθεια συγκρότησης αντιστασιακού λόγου και η ανάληψη δράσης ήταν, συνεπώς, εξαιρετικά δύσκολη και επικίνδυνη, όσο και αν βασίστηκε σε προϋπάρχουσες οργανωτικές και ιδεολογικές κρυσταλλώσεις. Παρά το τεράστιο πραγματολογικό και θεωρητικό ενδιαφέρον που παρουσιάζει το θέμα, όμως, η επισταμένη μελέτη των μορφικών στοιχείων του αντιστασιακού λόγου και έργου και των διαφορετικών πολιτικο-θεωρητικών πηγών του αποτελεί χώρο που δεν έχει ως τώρα απασχολήσει σοβαρά τους μελετητές.³⁶

Σε κάθε περίπτωση, ενώ η δικτατορική επιβολή μπορεί πράγματι να ανέκοψε τις ζυμώσεις που συντελούνταν στην κοινωνία έτσι όπως αυτές έτειναν να διαμορφωθούν πριν το 1967, δημιούργησε ωστόσο νέα πεδία αντιπαράθεσης, και έθεσε σε κίνηση νέες διαλεκτικές. Αυτό φάνηκε γλαφυρά στις εξελίξεις που παρατηρήθηκαν στα πανεπιστήμια και στο χώρο του φοιτητικού κινήματος, με τα πανεπιστήμια σταδιακά να μετατρέπονται από κέντρα εγχάραξης της κυρίαρχης ιδεολογίας σε εστίες αντίστασης.³⁷ Η διαδικασία αυτή προκάλεσε μια δυναμική φοιτητικής ριζοσπαστικοποίησης που αποκορύφωμά της ήταν η εξέγερση του Πολυτεχνείου. Η αιματηρή της κατάληξη υπογραμμίζει το γεγονός ότι τα συλλογικά υποκείμενα της δικτατορικής περιόδου σφυρηλατήθηκαν σε ιδιαίτερα αντίξοες συνθήκες, όμως δεν πρέπει να παραγνωρίζεται ότι η διαδικασία σύμπηξής τους βρήκε έναν απρόσμενο «σύμμαχο» στον εξαιρετικά παρωχημένο ιδεολογικό λόγο των συνταγματαρχών. Η προσπάθεια των δικτατόρων να αναδείξουν μια καθεστωτική δημόσια σφαίρα μέσω της οικειοποίησης του νέου κυρίαρχου ΜΜΕ, της τηλεόρασης, περισσότερο από οτιδήπτε άλλο τους εξέθεσε, δίνοντας παράλληλα πνοή σε αντιστασιακά πολιτιστικά μορφώματα όπως ο πολιτικός κινηματογράφος.

Ενώ όμως η επισήμανση των πολύπλευρων αρνήσεων στις οποίες οδήγησαν οι χειρισμοί των συνταγματαρχών είναι αναγκαία, θα ήταν λάθος να συμπεράνουμε ότι την επαύριο της πτώσης τους η ελληνική κοινωνία βρισκόταν ενδυναμωμένη. Η δικτατορία επέτεινε τόσο τα παραδοσιακά πελατειακά στοιχεία της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας όσο και τα εθνικίζοντα ιδεολογικά στοιχεία της Αριστεράς, η οποία κατά τη μεταπολίτευση έτεινε να αρθρώσει το λόγο της στη βάση προταγμάτων που λίγη σχέση είχαν με πραγματικά ριζοσπαστικές κοινωνικο-πολιτικές στοχεύσεις. Οι αρνητικές επιπτώσεις αυτής της πραγματικότητας μας συνοδεύουν ως και σήμερα.

Σηµειώσεις

1. Το επιχείρημα γίνεται από την Nancy Bermeo, “Classification and Consolidation: Some Lessons from the Greek Dictatorship,” Political Science Quarterly, τόμ. 110, τχ. 3, 1995, σ. 435, όπου και συνοπτική αλλά χρήσιμη βιβλιογραφική επισκόπηση.

2. Η βιβλιογραφία είναι ογκώδης, όμως οι μελέτες-σταθμοί για την κάθε φάση είναι οι ακόλουθες: Για την κατάλυση των κοινοβουλευτικών καθεστώτων, βλ. Guillermo O’Donnell, Modernization and Bureaucratic Authoritarianism, University of California Press, Μπέρκλεϊ, 1979· Juan J. Linz, Alfred Stepan (επιμ.) (4 τόμοι), The Breakdown of Democratic Regimes, The Johns Hopkins Press, Βαλτιμόρη, 1979· David Collier (επιμ.), The New Authoritarianism in Latin America, Princeton University Press, Πρίνστον, 1979. Για την πτώση των δικτατοριών, Guillermo O’Donnell, Philippe Schmitter, Lawrence Whitehead (επιμ.) (4 τόμοι), Transitions form Authoritarian Rule, The Johns Hopkins Press, Βαλτιμόρη, 1988· John Herz (επιμ.), From Dictatorship to Democracy: Coping with the Legacies of Authoritarianism and Totalitarianism, Greenwood Press, Γουέστπορτ, 1982. Για την «παγίωση» της δημοκρατίας, τέλος, Richard Gunther, Nikiforos Diamandouros, Hans-Jurgen Puhle (επιμ.), The Politics of Democratic Consolidation: Southern Europe in Comparative Perspective, The Johns Hopkins Press, Βαλτιμόρη 1995· John Higley, Richard Gunther (επιμ.), Elites and Democratic Consolidation in Latin America and Southern Europe, Cambridge University Press, Καίημπριτζ, 1992, και Juan J. Linz, Alfred Stepan, Problems of Democratic Consolidation. Southern Europe, South America, and Post-Communist Europe, The Johns Hopkins Press, Βαλτιμόρη, 1996.

3. Ο όρος ‒Μεταδημοκρατία‒ ανήκει στον Κόλιν Κράουτς (ελληνική έκδοση σε μετάφραση του Αλέξανδρου Κιουπκιολή, Αθήνα: Εκκρεμές, 2006). Πρόκειται για εξαιρετικά συνεκτικό δοκίμιο που, απηχώντας τις ανησυχίες της συγκυρίας, γνώρισε διάδοση και αποδοχή αντίστοιχες ενός μικρού κλασικού.

4. Ruling the Void: The Hollowing-Out of Western Democracy, Verso, Λονδίνο 2013.

5. Πρέπει όμως να τονιστεί πως η διερεύνηση της δυναμικής που οδήγησε στο πραξικόπημα του 1967 (και, σε μικρότερη έκταση, των κοινωνικών και πολιτικών πρακτικών του δικτατορικού καθεστώτος) αποτέλεσε βασική θεματική πλειάδας σημαντικών έργων κατά τη δεκαετίες 1970 και 1980 που, σε μεγάλο βαθμό, καθόρισαν και τη φυσιογνωμία της ελληνικής πολιτικής επιστήμης. Βλ., πιο χαρακτηριστικά, Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, Ελληνική τραγωδία. Από την απελευθέρωση ως τους συνταγματάρχες, Ολκός, Αθήνα, 1974· Νίκος Πουλαντζάς, Η κρίση των δικτατοριών, Παπαζήσης, Αθήνα, 1975· Νίκος Μουζέλης, Νεοελληνική κοινωνία. Όψεις υπανάπτυξης, Εξάντας, Αθήνα, 1978 και Κοινοβουλευτισμός και εκβιομηχάνιση στην ημι-περιφέρεια. Ελλάδα, Βαλκάνια, Λατινική Αμερική, Θεμέλιο, Αθήνα, 1987· Νίκος Αλιβιζάτος, Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση 1922-1974. Όψεις της Ελληνικής Εμπειρίας, Θεμέλιο, Αθήνα, 1983· Δημήτρης Χαραλάμπης, Στρατός και πολιτική εξουσία. Η δομή της εξουσίας στην μετεμφυλιακή Ελλάδα, Εξάντας, Αθήνα, 1985. Η δυναμική που οδήγησε στην άνοδο των συνταγματαρχών έχει επίσης απασχολήσει τους: Χριστόφορο Βερναρδάκη, Γιάννη Μαυρή, Κόμματα και κοινωνικές συμμαχίες στην προδικτατορική Ελλάδα, Εξάντας, Αθήνα, 1991· Μελέτη Μελετόπουλο, Η δικτατορία των συνταγματαρχών. Κοινωνία, Ιδεολογία, Οικονομία, Παπαζήσης, Αθήνα, 1996· και Σπύρο Σακελλαρόπουλο, Τα αίτια του απριλιανού πραξικοπήματος. 1949-1967, το Κοινωνικό Πλαίσιο της Πορείας προς τη Δικτατορία, Νέα Σύνορα-Λιβάνης, Αθήνα, 1998, όπου και κριτική επισκόπηση των βασικών ως τα σήμερα προσεγγίσεων. Δεν πρέπει τέλος να παραλείψει κανείς αναφορά στις διεξοδικά τεκμηριωμένες μελέτες του Λεωνίδα Καλλιβρετάκη, Πώς φτάσαμε στην 21η Απριλίου, Η Εφημερίδα των Συντακτών, Αθήνα, 2017 και Δικτατορία και μεταπολίτευση, Θεμέλιο, Αθήνα, 2017.

6. Κωνσταντίνος Τσουκαλάς «Ο εξωτερικός παράγοντας: προφορικές καταγραφές – ερευνητικές καταθέσεις», στο Γιάννα Αθανασάτου, Άλκης Ρήγος, Σεραφείμ Σεφεριάδης (επιμ.) Η Δικτατορία 1967-1974. Πολιτικές πρακτικές, ιδεολογικός λόγος, αντίσταση, Καστανιώτης, Αθήνα, 1999, σ. 258.

7. Για την έννοια του κύκλου διαμαρτυρίας, βλ. Sidney Tarrow, “Cycles of Collective Action: Between Moments of Madness and the Repertoire of Contention,” στο Mark Traugott (επιμ.), Repertoires and Cycles of Collective Action, Duke University Press, Durham/Λονδίνο, 1995, σ. 89-115, και του ίδιου, Power in Movement. Social Movements and Contentious Politics (2η έκδοση), Cambridge University Press, Νέα Υόρκη, 1998, κεφ. 9.

8. Το ερώτημα τού αν και κατά πόσον πράγματι υπάρχει μια ιδιαίτερη νοτιοευρωπαϊκή πολιτική κουλτούρα και, κατ’ επέκταση, ξεχωριστά αναγνωρίσιμη αναπτυξιακή τροχιά των νοτιοευρωπαϊκών κοινωνικών και πολιτικών θεσμών είναι παλιό και, ως τις μέρες μας, εκκρεμές. Μερικές από τις πρώτες σημαντικές μελέτες που υποστηρίζουν την ενότητα του νοτιευρωπαϊκού χώρου περιλαμβάνουν αυτές του André Siegfried, The Mediterranean, Duell, Sloan and Pearce, Νέα Υόρκη, 1948· Edward Banfield, The Moral Basis of a Backward Society, The Free Press, Νέα Υόρκη, 1958, και Fernand Braudel, The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip II, Harper and Raw, Νέα Υόρκη, 1972. Στο χώρο της πολιτικής επιστήμης, το ερώτημα έχει τεθεί ευθέως σε εργασίες όπως του James Kurth, “Political Parallelisms in Southern Europe since 1815,” Εισήγηση στο Συνέδριο για τη Νότια Ευρώπη, Columbia University, Μάρτιος 1977, και του Howard Wiarda, “From Corporatism to Neo-Syndicalism: The State, Organized Labor, and the Changing Industrial Relations Systems of Southern Europe,” Monographs on Europe, Center for European Studies, Harvard University, 1981. Βλ. ακόμα Edward Malefakis, “Southern Europe in the 19th and 20th Centuries: An Historical Overview,” Working Paper 35, Instituto Juan March de Estudios e Investigaciones/Centro de Estudios Avanzados en Ciencias Sociales, Μαδρίτη 1992.

9. Για μια τέτοια προσέγγιση της ελληνικής περίπτωσης, βλ. Νικηφόρος Διαμαντούρος, «1974. Η Μετάβαση από το Αυταρχικό στο Δημοκρατικό Καθεστώς στην Ελλάδα: Προέλευση και Ερμηνεία από μία Νοτιο-Ευρωπακή Προοπτική», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τχ. 49, 1983, σ. 52-87.

10. Πρέπει, ωστόσο, να τονισθεί ότι η μεθοδολογική αυτή επιλογή δε συνιστά και υιοθέτηση της άποψης ότι το καθεστώς της 21ης Απριλίου ήταν καθεστώς γραφειοκρατικού αυταρχισμού. Για μια μεστή παρουσίαση των διαφορετικών μεθοδολογικών προβλημάτων που ο συγκριτικά προσανατολισμένος μελετητής καλείται να επιλύσει, βλ. Stefano Bartolini, The Class Cleavage. The Political Mobilization of the European Left, 1860-1980, Cambridge University Press, Νέα Υόρκη, 2000, Κεφάλαιο 1. Ανάμεσα σε άλλα, ο Bartolini τονίζει πως το είδος της συγκριτικής μεθόδου που ο μελετητής πρέπει να επιλέξει καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από το χαρακτήρα των ερωτημάτων που θέτει. Για τη σχέση ανάμεσα σε αφηρημένα μακρο-θεωρητικά εγχειρήματα και την εμπειρική έρευνα, βλ. επίσης, Νίκος Μουζέλης, «Η φτώχεια της Κοινωνιολογικής Θεωρίας», στο Μαρία Πετμεζίδου (επιμ.), Σύγχρονη Κοινω-νιολογική Θεωρία, τόμ. ΙΙ, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 1998, σ. 346.

11. Ή, για να χρησιμοποιήσουμε τον όρο του Ηλία Νικολακόπουλου, της «καχεκτικής δημοκρατίας». Βλ. Η καχεκτική δημοκρατία. Κόμματα και εκλογές, 1946-1967, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 2001.

12. Τέσσερις δεκαετίες μετά την αρχική διατύπωση της θεωρίας του O’Donnell, οι μελετητές του αυταρχικού φαινομένου δείχνουν να στρέφονται προς τη μελέτη γεωγραφικά συναφών περιπτώσεων. Χαρακτηριστικά από αυτή την άποψη είναι έργα όπως της Ayesha Jalal, Democracy and Authoritarianism in South Asia: A Comparative and Historical Perspective, Cambridge University Press, Νέα Υόρκη, 1995, που μελετά την εμπειρία του Πακιστάν και του Μπαγκλαντές, και οι τόμοι Will Fowler (επιμ.), Authoritarianism in Latin America since Independence, Greenwood Press, Γουέστπορτ, 1996, και Kevin Hewison, Richard Robison, Garry Rodan (επιμ.), Southeast Asia in the 1990s: Authoritarianism, Democracy, and Capitalism, Allen and Unwin, Σιγκαπούρη, 1993. Στο πλαίσιο αυτό δεσπόζουν οι εργασίες που εστιάζουν στη μελέτη μιας μόνο χώρας – πιο συχνά χωρίς πρόθεση διατύπωσης εναλλακτικών θεωρητικών σχημάτων: Βλ., ενδεικτικά, Anita Isaacs, Military Rule and Transition in Ecuador, 1972-1992, Pittsburg University Press, Πίτσμπουργκ, 1993· Maxwell A. Cameron, Democracy and Authoritarianism in Peru: Political Coalitions and Social Change, Macmillan, Λονδίνο, 1994, και Lois Hecht Oppenheim, Politics in Chile: Democracy, Authoritarianism, and the Search for Development, Westview Press, Μπόλντερ, 1994. Δε σημαίνουν όμως τα παραπάνω ότι οι θεωρητικές ανησυχίες των μελετητών έχουν εκλείψει. Στον τομέα αυτό, η πιο εκτενής εργασία είναι αναμφίβολα αυτή των David και Ruth Berins Collier, Shaping the Political Arena. Critical Junctures, the Labor Movement, and Regine Dynamics in Latin America, Princeton University Press, Πρίνστον, 1991. Χωρίς να απορρίπτουν τα βασικά στοιχεία του αρχικού υποδείγματος του O’Donnell, οι συγγραφείς εστιάζουν ωστόσο την προσοχή τους στις επιπτώσεις που τα διαφορετικά είδη πολιτικής ενσωμάτωσης των λαϊκών στρωμάτων είχαν πάνω στις κυρίαρχες πολιτικές στρατηγικές.

13. Από τη δεκαετία του 1990 και μετά, όμως, η θεωρητικά επισφαλής αισιοδοξία της σχολής του εκσυγχρονισμού επανήλθε επιτακτικά στο προσκήνιο, κυρίως μέσα από τις εννοιολογικές πλαισιώσεις διεθνών οργανισμών όπως η Παγκόσμια Τράπεζα και ο ΟΟΣΑ. Για το θέμα αυτό, βλ. Jacques Bertrand, “Growth and Democracy in Southeast Asia,” Comparative Politics, τόμ. 30, τχ. 3, Απρίλιος 1998, σ. 356-57. Σε κείμενο των μέσων της δεκαετίας του ’90, ένας από τους επιφανέστερους θεωρητικούς της σχολής του εκσυγχρονισμού, ο Seymour Martin Lipset, τόνισε πάντως πως η συσχέτιση οικονομικής ανάπτυξης και δημοκρατίας, αν και πάντα ισχυρή, δεν είναι σχέση αιτιότητας. Βλ., S. M. Lipset, “The Social Requisites of Democracy Reconsidered,” American Sociological Review, τχ. 59, Φεβρουάριος 1994, σ. 1-22. Για μια οξυδερκή ανασύνθεση της μακρόχρονης σχέσης οικονομικής ανάπτυξης και δημοκρατίας, βλ. Dietrich Reuschmeyer, Evelyne H. Stephens, John Stephens, Capitalist Development and Democracy, University of Chicago Press, Σικάγο, 1992. Για το ίδιο θέμα, βλ. επίσης Γιάννης Βούλγαρης, «Καπιταλισμός και δημοκρατία: επάνοδος ενός παλιού προβλήματος», Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, τχ. 10, Νοέμβριος 1997, σ. 40-83, και Σεραφείμ Ι. Σεφεριάδης «Το πρόβλημα της δημοκρατίας», Εισαγωγή στο Σ. Ι. Σεφεριάδης (επιμ.) Η δημοκρατική λειτουργία σε καμπή: προκλήσεις και απειλές στον πρώιμο 21ο αιώνα, Αθήνα, Νήσος, 2014, σ. 11-61.

14. Βλ., χαρακτηριστικά, Collier, ό.π.

15. Για την παρέμβαση του στρατού «ως θεσμού», βλ., ειδικά, Alfred Stepan, The Military in Politics: Changing Patterns in Brazil, Princeton University Press, Πρίνστον, 1971. Η περαιτέρω διερεύνηση της λειτουργίας της τεχνοκρατικής γραφειοκρατίας σε καθεστώτα γραφειοκρατικού αυταρχισμου έχει πρoκαλέσει το ενδιαφέρον των μελετητών. Βλ., χαρακτηριστικά, Ross Schneider, Politics within the State: Elite Bureaucrats and Industrial Policy in Authoritarian Brazil, Pittsburg University Press, Πίτσμπουργκ, 1992.

16. O’ Donnell, ό.π., σ. 206.

17. Χαρακτηριστική από την άποψη αυτή είναι η περίπτωση του Νίκου Μουζέλη (ό.π., σ. 319-30) που, αν και υποστήριξε ότι το σχήμα του O’Donnell πάσχει από οικονομισμό, δε θεώρησε αναγκαίο τον εννοιολογικό διαχωρισμό της ελληνικής περίπτωσης από αυτή χωρών όπως η Αργεντινή και η Χιλή.

18. Bermeo, ό.π. σ. 437-38.

19. Ι. Πεσμαζόγλου, «Η ελληνική οικονομία μετά το 1967», στο Γ. Γ. Γιαννόπουλος, Richard Clogg (επιμ.), Η Ελλάδα κάτω από στρατιωτικό ζυγό, Παπαζήσης, Αθήνα, 1976, σ. 136.

20. Εξίσου αποκαλυπτικό είναι ότι κατά τη μεγαλύτερη διάρκεια της δικτατορίας «οι ξένες επενδύσεις κυμάνθηκαν σε πολύ χαμηλότερα επίπεδα απ’ ό,τι στα χρόνια της Ε.Κ.», ενώ «η σχέση των ξένων προς τις συνολικές επενδύσεις φτάνει, για την περίοδο 1960-1974, στο ανώτερο σημείο της τη διετία 1964-1965» (Σακελλαρόπουλος, ό.π., σ. 107).

21. Βλ., π.χ. Δ. Λιβιεράτος, Γ. Καραμπελιάς, Ιουλιανά ’65. Η έκρηξη των αντιθέσεων, Κομμούνα/Ιστορική Μνήμη, 1985· Χαραλάμπης, ό.π.· Βερναρδάκης και Μαυρής, ό.π.· Σακελλαρόπουλος, ό.π.

22. Βλ., πιο χαρακτηριστικά, Χαραλάμπης, ό.π., σ. 186-91, και Μουζέλης, ό.π., 235-51. Αντίθετη άποψη διατύπωσαν Βερναρδάκης και Μαυρής, ό.π.

23. Αριστόβουλος Μάνεσης, «Ο εύκολος βιασμός της νομιμότητας και η δύσκολη νομιμοποίηση της βίας», στο Αθανασάτου, ό.π., σ. 37-52.

24. Το γεγονός αυτό αναδεικνύεται περίτρανα από τη μελέτη της δυναμικής των κύκλων διαμαρτυρίας (βλ., ειδικά τις εργασίες του Tarrow, ό.π.), και έχει ιδιαίτερη συνάφεια για μια χώρα όπως η Ελλάδα, όπου η παραδοσιακά χαμηλή θέσμιση του εργατικού κινήματος προκαλούσε συχνά ξεσπάσματα που ξεπερνούσαν τις προθέσεις των επίσημων ηγεσιών. Στα ζητήματα αυτά αναφέρθηκα στο κείμενο «Διεκδικητικό κίνημα και πολιτική: ο ελληνικός συνδικαλισμός πριν τη δικτατορία (1962-1967)», Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, τχ. 12, Νοέμβριος 1998, σ. 22-3, καθώς επίσης ‒κυρίως‒ στο «Συλλογικές δράσεις, κινηματικές πρακτικές: η ‘σύντομη’ δεκαετία του ’60 ως ‘συγκρουσιακός κύκλος’» στο Ά. Ρήγος, Σ. Ι. Σεφεριάδης, Ε. Χατζηβασιλείου (επιμ.), Η «σύντομη» δεκαετία του ’60: θεσμικό πλαίσιο, κομματικές στρατηγικές, κοινωνικές συγκρούσεις, πολιτισμικές διεργασίες, Καστανιώτης, Αθήνα, 2008, σ. 57-77.

25. Για τους Λαμπράκηδες, βλ. Κατερίνα Σαιν-Μαρτέν, Λαμπράκηδες. Ιστορία μιας γενιάς, Πολύτυπο, Αθήνα, 1984· για τις 115 ΣΕΟ, βλ. Ορέστης Χατζηβασιλείου, Συνδικαλισμός και κοινωνική αντίδραση (1947-1987), Οδυσσέας, Αθήνα, 1987.

26. Γιώργος Κατσαρλίνος, Οικοδόμοι 1960-1980, Αθήνα: «Ενότητα», Αθήνα, χ.χ.· Ηλίας Στάβερης, Οικοδόμοι. Ηρωικοί αγώνες μιας 7ετίας, 1960-1967, Παρασκήνιο, Αθήνα, 2003.

27. Αδιάψευστο σημάδι διεκδικητικής ύφεσης είναι επίσης το γεγονός πως η επανάκαμψη των συμβατικών διεκδικητικών μορφών συμβαδίζει –όχι παράδοξα– με αύξηση της βίας. Η μαρτυρία ενός αυτόπτη αποδίδει γλαφυρά αυτή την έκβαση: [Η αυτόνομη παρουσία των λαϊκών δυνάμεων ανακόπτεται. Από τις λαοθάλασσες των Ιουλιανών περνάμε σε μικροσυγκεντρώσεις στα θέατρα… [Α]πό τις θριαμβευτικές προελάσεις στις αιματηρές και απομονωμένες συγκρούσεις… [Α]πό κατήγοροι [γινόμαστε] απολογούμενοι… από [την] αισιοδοξία σε ένα καταθλιπτικό ερώτημα: [Θ]α γίνει δικτατορία; πότε; ποιος;» (παρατίθεται στο Βερναρδάκης και Μαυρής, ό.π., σ. 161).

28. Η απόκλιση στρατηγικών επιλογών της πολιτικής Δεξιάς και του στρατού προβάλλεται ως καθοριστικός παράγοντας από την Ruth Berins Collier στην πρόσφατη εργασία της για την αλληλεπίδραση της δύναμης εργατικών κινημάτων και μακρόχρονης ανθεκτικότητας των δημοκρατικών θεσμών. Βλ., Paths Toward Democracy: The Working Class and Elites in Western Europe and Latin America, Cambridge University Press, Κέμπριτζ, 1999.

29. Δέσποινα Παπαδημητρίου, «“Και εχρειάσθη η 21η Απριλίου δια να μη απωλεσθή η νίκη του Γράμμου”: η ιδεολογία της μετεμφυλιακής Δεξιάς και η κατάργηση της Ιστορίας στον λόγο της “Επανάστασης”», στο Αθανασάτου κ.ά., ό.π., σ. 153-165.

30. Όμως η Δεξιά δεν είχε αντιδράσει στη βασιλική εκτροπή του 1965, ενώ η αντιδικτατορική της στάση, με την εξαίρεση του Παναγιώτη Κανελλόπουλου και ενός στενού κύκλου 4-5 πολιτικών της ΕΡΕ, περιορίσθηκε σε ρητορικά σχήματα.

31. Βλ., π.χ., Bermeo, σ. 440-41.

32. Βασίλης Πεσμαζόγλου, «Ελληνική δικτατορία (1967-1974) και ΕΟΚ: οικονομία, πολιτική, ιδεολογία» στο Αθανασάτου, κ.ά., ό.π., σ. 92-114. Βλ., στο σημείο αυτό, και το ενδιαφέρον υλικό που παραθέτει ο Σακελλαρόπουλος, ό.π., σ. 130-47.

33. Συναφής ήταν και η μεγάλη καχυποψία του καθεστώτος απέναντι ακόμη και σε εξόχως συντηρητικούς θεσμούς της κοινωνίας, όπως, ενδεικτικά, οι πρυτανικές αρχές των Πανεπιστημίων τις οποίες η δικτατορία θεώρησε αναγκαίο να ελέγξει.

34. Bermeo, ό.π., σ. 444-46. Από την άλλη πλευρά, το ποσοστό αύξησης των μισθών σημείωσε μείωση. Ενώ την περίοδο 1964-67 η αύξηση σε πραγματικές τιμές ήταν της τάξης του 33,5%, μεταξύ 1967 και 1970 επιβραδύνθηκε σε 23,7% (Γ. Γιαννόπουλος, «Οι Εργάτες και οι Αγρότες στο Καθεστώς της Στρατιωτικής Δικτατορίας», στο Γ. Ν. Γιαννόπουλος, R. Clogg (επιμ.), Η Ελλάδα κάτω από Στρατιωτικό Ζυγό, Παπαζήσης, Αθήνα, 1976, σ. 184).

35. Ρούσος Κούνδουρος, Η Ασφάλεια του Καθεστώτος. Πολιτικοί Κρατούμενοι και Τάξεις στην Ελλάδα 1924-74, Καστανιώτης, Αθήνα, 1978, σ. 26.

36. Παρότι θα περίμενε κανείς το αντίθετο, η μελέτη του αντιστασιακού φαινομένου δεν έχει προχωρήσει ούτε για τις χώρες της Λατινικής Αμερικής. Μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα σχετικά πρόσφατη μελέτη των πηγών του αντιστασιακού λόγου της εκκλησίας στη Χιλή, πάντως, είναι αυτή της Pamela Lowden, Moral Opposition to Authoritarian Rule in Chile, 1973-90, St. Anthony Press, Οξφόρδη, 1996. Βλ., επίσης, το βιβλίο του William C. Smith, Authoritarianism and the Crisis of the Argentine Political Economy, Stanford University Press, Στάνφορντ, 1989, που στέκεται στις επιπτώσεις της λαϊκής εξέγερσης στην πόλη Córdoba (cordobazo) το 1969 ως παράγοντα που αποσταθεροποίησε το πρώτο δικτατορικό καθεστώς της Αργεντινής.

37. Άλκης Ρήγος, «Φοιτητικό κίνημα και δικτατορία», στο Αθανασάτου κ.ά., ό.π., σ. 224-251.