Στις 16 Αυγούστου συμπληρώθηκαν δέκα χρόνια από τη σφαγή της Μαρικάνα στη Νότια Αφρική. Τότε, σε μια διαδήλωση χιλιάδων ανθρώπων που διεκδικούσαν αξιοπρεπείς μισθούς και συνθήκες εργασίας, 34 απεργοί μεταλλωρύχοι σκοτώθηκαν και δεκάδες ακόμη τραυματίστηκαν όταν η αστυνομία άρχισε να πυροβολεί αδιάκριτα ενάντια στο πλήθος, ενώ επιπλέον συνέλαβε τουλάχιστον 250 διαδηλωτές. Οι απεργοί του ορυχείου της Μαρικάνα δεν είχαν απέναντί τους μόνο τις εξορυκτικές πολυεθνικές και την κυβέρνηση της χώρας, αλλά και την Εθνική Ένωση Εργατών στα Ορυχεία (NUM), το συνδικάτο που αντί να τους στηρίζει, έβαζε διαρκώς εμπόδια στον αγώνα τους.
Σήμερα, δέκα χρόνια μετά, οι μεταλλωρύχοι της περιοχής εξακολουθούν να ζούνε σε παρόμοιες συνθήκες με τότε, παρά το γεγονός ότι οι μακρόχρονες απεργίες είχαν σαν αποτέλεσμα σημαντικές υποχωρήσεις από τους ιδιοκτήτες των εξορυκτικών εταιρειών στα αιτήματα των απεργών. Εξακολουθούν επίσης να διεκδικούν δικαιοσύνη για τους νεκρούς συναδέλφους τους, καθώς παρά το γεγονός ότι αναγνωρίστηκε πως υπεύθυνη για τους δεκάδες θανάτους είναι η αστυνομία, κανείς από τους αστυνομικούς που συμμετείχαν στις δολοφονίες δεν τιμωρήθηκε.
Ένα γιγάντιο ορυχείο
Τα ορυχεία χρυσού και πλατίνας είναι μια από τις σημαντικότερες πλουτοπαραγωγικές πηγές της Νότιας Αφρικής, από την οποία οι μεγάλες εξορυκτικές εταιρείες (όπως η Anglo American Platinum, η Impala Platinum Holdings και άλλες) αποκομίζουν τεράστια κέρδη, την ώρα που οι μεταλλωρύχοι ζουν σε συνθήκες φτώχειας και διαρκούς κινδύνου. Η Νότια Αφρική είναι η δεύτερη σε παραγωγή χρυσού χώρα της αφρικανικής ηπείρου μετά την Γκάνα και πρώτη με διαφορά στον κόσμο στην παραγωγή πλατίνας (από τα ορυχεία της προέρχεται σχεδόν το 70% της παγκόσμιας παραγωγής).
Φονικός χρυσός
Πέρα από τις μεγάλες εγκαταστάσεις και τα ανοιχτά ορύγματα, σε πολλές περιοχές της χώρας υπάρχουν πηγάδια και σήραγγες, όπου ο χρυσός εξορύσσεται με την «παραδοσιακή μέθοδο»: μεταλλωρύχοι αποσπούν από το έδαφος και ανεβάζουν στην επιφάνεια πετρώματα, τα οποία στη συνέχεια σπάνε μέχρι να γίνουν χώμα και ξεπλένουν για να διαχωρίσουν μικρές ποσότητες χρυσού. Οι ποσότητες αυτές οριακά θα τους εξασφαλίσουν τα βασικά για την επιβίωση των ίδιων και των οικογενειών τους. Πολλά από αυτά τα πηγάδια έχουν εγκαταλειφθεί, καθώς το μετάλλευμα έχει εξαντληθεί στο μεγαλύτερο μέρος του, μετά από πολλές δεκαετίες εκμετάλλευσης.
Τα μικρά αποθέματα που παραμένουν ωστόσο, προσελκύουν τους πιο φτωχούς από τους ανθρώπους των κοντινών κοινοτήτων, αλλά και μετανάστες από γειτονικές χώρες που ρισκάρουν καθημερινά τη ζωή και την ακεραιότητά τους, στην αναζήτηση λίγων γραμμαρίων χρυσού. Η πρακτική αυτή είναι παράνομη, έτσι οι μεταλλωρύχοι των εγκαταλελειμμένων πηγαδιών (στη Νότια Αφρική αποκαλούνται zama zama – αυτοί που προσπαθούν ξανά και ξανά) βρίσκονται καθημερινά αντιμέτωποι με ένοπλες συμμορίες που προσπαθούν να τους κλέψουν τον χρυσό και βέβαια και με την ίδια την αστυνομία. Τα παραπάνω συμπληρώνουν το διαρκές ρίσκο τραυματισμού ή και θανάτου, καθώς οι καταρρεύσεις στοών, αλλά και η έλλειψη οξυγόνου, τα τοξικά αέρια, οι ψηλές θερμοκρασίες και η εξάντληση είναι κομμάτι της καθημερινότητας των «παράνομων» μεταλλωρύχων.
Μια κερδοφόρα βιομηχανία
Τα τελευταία χρόνια η πρακτική αυτή έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις, με όλο και περισσότερα ορυχεία να κλείνουν και να εγκαταλείπονται. Δεδομένου πως ούτε οι εξορυκτικές εταιρείες, ούτε η κυβέρνηση φροντίζουν να σφραγιστούν οι σήραγγες, πολλοί άνθρωποι που δεν έχουν άλλα μέσα επιβίωσης καταφεύγουν στα παρατημένα ορυχεία.
Και οι άνθρωποι αυτοί πληθαίνουν διαρκώς, καθώς η σταδιακή εξάντληση των αποθεμάτων και το κλείσιμο άλλοτε λειτουργικών ορυχείων έχει οδηγήσει στην απώλεια 42.000 θέσεων εργασίας στον κλάδο ανάμεσα στο 2012 και το 2019. Διαχρονικά η οικονομία της Νότιας Αφρικής είναι άμεσα συνδεδεμένη με τις εξορύξεις, με τις κυβερνήσεις να μην παίρνουν κανένα μέτρο ώστε να δημιουργήσουν νέες θέσεις εργασίας, σε άλλους τομείς. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα οι χαμένες θέσεις εργασίας από τα κλειστά ορυχεία, να οδηγούν χιλιάδες ανθρώπους στην ανεργία και στον αγώνα για επιβίωση.
Έτσι, δίπλα στους zama zama, ανθεί μια παράνομη, όσο και κερδοφόρα βιομηχανία που εκτιμάται ότι εξορύσσει και πουλάει στο εξωτερικό χρυσό αξίας 8 εκατομμυρίων δολαρίων τον χρόνο. Υπολογίζεται ότι τουλάχιστον 30.000 «παράνομοι» μεταλλωρύχοι δουλεύουν για λογαριασμό αυτής της βιομηχανίας.
Ανθρακωρυχεία
Πέρα από τα πολύτιμα μέταλλα, ένα σημαντικό κομμάτι της οικονομίας της χώρας βασίζεται στην εξόρυξη και τις εξαγωγές άνθρακα (κάρβουνου). Η Νότια Αφρική είναι έβδομη στον κόσμο στην παραγωγή άνθρακα, όγδοη σε αποθέματα, ενώ εξάγει πάνω από 83 εκατομμύρια τόνους τον χρόνο. Ως προς τις εσωτερικές ενεργειακές ανάγκες της χώρας, ο άνθρακας καλύπτει το 77% του συνόλου τους.
Σε πολλές περιπτώσεις τα εγκαταλελειμμένα ορυχεία άνθρακα προσελκύουν επίσης τα φτωχότερα στρώματα των κοντινών περιοχών, αλλά επιπλέον αποτελούν έναν διαρκή κίνδυνο για το περιβάλλον και την υγεία των κατοίκων. Και σε αυτή την περίπτωση, δεν έχει παρθεί κανένα μέτρο για το σφράγισμα των ορυχείων, με αποτέλεσμα να υπάρχει διαρκής κίνδυνος διαρροών τοξικών αποβλήτων σε κοντινά ρέματα και ποτάμια, αλλά και διαρκής κίνδυνος ατυχημάτων. Εκτιμάται ότι σε ολόκληρη τη χώρα υπάρχουν πάνω από 400 ανενεργά ανθρακωρυχεία, με τα οποία ούτε οι εταιρείες που τα εγκατέλειψαν, ούτε η κυβέρνηση έχουν μπει στον κόπο και τα έξοδα να ασχοληθούν.
Φτώχεια και καταστροφή
Ολόκληρες περιοχές της Νότιας Αφρικής εξαρτώνται οικονομικά από τις εξορύξεις πολύτιμων μετάλλων ή άνθρακα, νόμιμες ή παράνομες. Η εξάρτηση αυτή έχει οδηγήσει τους κατοίκους σε φτώχεια και άθλιες συνθήκες δουλειάς, ακόμη και στις περιπτώσεις που δουλεύουν νόμιμα, με κατοχυρωμένα κάποια στοιχειώδη δικαιώματα, αλλά και τις περιοχές σε εκτεταμένη περιβαλλοντική υποβάθμιση.
Μαζικοί αγώνες όπως αυτοί που έδωσαν οι μεταλλωρύχοι της Νότιας Αφρικής πριν από δέκα χρόνια, μαζί με τη μάχη για το χτίσιμο μαχητικών συνδικάτων που θα εκπροσωπούν πραγματικά τα συμφέροντα των εργαζομένων, είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για να σταματήσει η εξαθλίωση και η καταστροφή.
Παράλληλα όμως είναι απαραίτητο το εργατικό κίνημα να διεκδικήσει την απεξάρτηση από τις καταστροφικές πρακτικές των εξορύξεων, να αντιπροτείνει τη στροφή στην έρευνα γύρω από τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας στην κατεύθυνση της πλήρους αντικατάστασης της καύσης άνθρακα. Να απαιτήσει τη δημιουργία θέσεων εργασίας στην αποκατάσταση των περιβαλλοντικών καταστροφών όλων των τελευταίων δεκαετιών, να διεκδικήσει ένα διαφορετικό μοντέλο παραγωγής συνολικά, με κριτήριο τις πραγματικές ανάγκες των ανθρώπων και την αποκατάσταση της φύσης και όχι τα υπερκέρδη των εξορυκτικών εταιρειών και των εταιρειών ενέργειας.
