Φιλοξενούμε στη στήλη «Συνεργασίες αναγνωστών, Απόψεις, Αναδημοσιεύσεις» κείμενο που έστειλε ο φίλος του Ξ, μέλος της της Συντακτικής Επιτροπής του περιοδικού «Μαρξιστική Σκέψη» Χρήστος Κεφαλής.
Μια πολύ σημαντική και ενδιαφέρουσα συνέντευξη έδωσε ο Χ. Κίσινγκερ στον The Economist της 20.5.2023. Σε αυτήν προειδοποιεί επίμονα για τον κίνδυνο ενός Γ΄ Παγκοσμίου Πολέμου, σε σύνδεση με τον ανταγωνισμό ΗΠΑ – Κίνας, και συζητά πλευρές της επικαιρότητας, όπως ο πόλεμος στην Ουκρανία και η κατάσταση στις ΗΠΑ. Στο παρόν άρθρο θα σχολιάσουμε, υπό τη φως της πρότερης ιστορικής εμπειρίας, τις επισημάνσεις του Κίσινγκερ για τον κίνδυνο παγκοσμίου πολέμου. Αποτελούν, άλλωστε, τον πυρήνα της συνέντευξης, όπως εύγλωττα πιστοποιεί ο τίτλος της: «Πώς να εμποδίσουμε έναν τρίτο παγκόσμιο πόλεμο».
Το χτες και το σήμερα
Πριν 120 χρόνια, στα 1904, ένας μεγάλος πόλεμος στην Ανατολή, ανάμεσα στην τσαρική Ρωσία και την Ιαπωνία, είχε διαταράξει στην αυγή του ιμπεριαλισμού τις παγκόσμιες ισορροπίες. Εκείνος ο πόλεμος είχε γίνει ο καταλύτης της ρωσικής επανάστασης του 1905, η οποία είχε κλονίσει συθέμελα την τσαρική απολυταρχία, χωρίς όμως να την ανατρέψει. Ταυτόχρονα, πυροδότησε εξελίξεις που μια δεκαετία μετά οδήγησαν στο παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό μακελειό του 1914-18, με δεκάδες εκατομμύρια νεκρούς και τραυματίες και τεράστιες υλικές καταστροφές: μιλιταρισμός, πυρετώδεις εξοπλισμοί, σχηματισμός των δυο ιμπεριαλιστικών μπλοκ της Αντάντ και των Κεντρικών Δυνάμεων.
Οι κυβερνήσεις της εποχής παρουσίαζαν απατηλά τα διαδραματιζόμενα ως μια εγγύηση της παγκόσμιας ειρήνης. Όταν υπήρχαν δυο πανίσχυροι στρατιωτικοί συνασπισμοί, υποστήριζαν, κανείς δεν θα διακινδύνευε έναν πόλεμο με συντριπτικό κόστος. Οι μαρξιστές, επαναστάτες σοσιαλιστές της εποχής, αντίθετα –ο Λένιν, η Λούξεμπουργκ και άλλοι– προειδοποιούσαν ότι οι ιμπεριαλιστικοί ανταγωνισμοί για τις αποικίες και οι εξοπλισμοί ήταν ο δρόμος προς τον επερχόμενο παγκόσμιο πόλεμο. Τα γεγονότα δικαίωσαν τις προβλέψεις τους και, παρότι οι λαοί δεν στάθηκαν ικανοί να αποτρέψουν το λουτρό αίματος, ξεπήδησε από τα μαρτύριά τους η Οκτωβριανή Επανάσταση.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι το σύγχρονο αντίστοιχο εκείνου του 1904, στα δυτικά τώρα σύνορα της αυταρχικής Ρωσίας του Πούτιν. Η νίκη της Ουκρανίας σε αυτόν μπορεί να έχει θετικά άμεσα αποτελέσματα: η πτώση του καθεστώτος Πούτιν και μια επανάσταση στη Ρωσία· το αδυνάτισμα ακραία καταπιεστικών, φιλορωσικών δικτατοριών όπως της Συρίας· ο αποδεκατισμός της Βάγκνερ, σύγχρονου ισοδύναμου των ναζιστικών παραστρατιωτικών συμμοριών. Ταυτόχρονα, όμως, ο πόλεμος πυροδοτεί γεωπολιτικές εξελίξεις που θυμίζουν έντονα εκείνες που οδήγησαν στον Α΄ Παγκόσμιο: ο σχηματισμός των τωρινών αντίπαλων ιμπεριαλιστικών μπλοκ των ΗΠΑ-ΕΕ και Κίνας-Ρωσίας· τοπικές συρράξεις και εθνικές διενέξεις, σε Λιβύη, Σουδάν, Υεμένη, μεταξύ Ελλάδας – Τουρκίας, κοκ· ένας νέος μιλιταρισμός και μια εντατική κούρσα εξοπλισμών, συνδυασμένα σήμερα με την πυρηνική απειλή.
Η παγκόσμια αποσταθεροποίηση διαρκώς οξύνεται και οι κυβερνήσεις επιχειρούν, όπως παλιά, να εμφανίζουν τις στρατιωτικές συμμαχίες και τους εξοπλισμούς τους ως ισάριθμες εγγυήσεις σταθερότητας. Μας καλούν να πιστέψουμε ότι όσα περισσότερα Rafale, F-35 και φρεγάτες αγοράζουμε, τόσο διασφαλίζουμε την ειρήνη, ενώ αντίθετα, όπως φαίνεται, αν αυτά γίνονταν σχολεία και νοσοκομεία, θα βαδίζαμε ολοταχώς προς τον όλεθρο. Ενόψει της πρότερης ιστορικής εμπειρίας, ωστόσο, εύλογα θα τεθεί το ερώτημα: μήπως τελικά αυτές οι εξελίξεις, μακριά από το να λειτουργούν αποτρεπτικά, αποτελούν τα βήματα προς τον επόμενο παγκόσμιο κατακλυσμό;
Η συνέντευξη του Κίσινγκερ
Αν μονάχα οι μαρξιστές και μερικοί προοδευτικοί διανοητές όπως ο Τσόμσκι έθεταν αυτό το ερώτημα, θα μπορούσε ίσως να απορριφθούν ως προκατειλημμένοι. Κατόπιν όλων οι σοσιαλιστές προβλέπουν πάντα επαναστάσεις και καταστροφές. Όταν όμως η προοπτική ενός νέου παγκοσμίου πολέμου αναγνωρίζεται ως το αναπότρεπτο αποτέλεσμα των τωρινών παγκόσμιων τάσεων από έναν ταγό του συστήματος όπως ο Κίσινγκερ και αυτή η ζοφερή πρόγνωση φιγουράρει στον Economist, τότε ασφαλώς το πράγμα αλλάζει.
Στη συνέντευξη ο Κίσινγκερ δεν αφήνει καμιά αμφιβολία για το αναπότρεπτο μιας μελλοντικής παγκόσμιας σύρραξης αν δεν χαλιναγωγηθεί ο ανταγωνισμός ανάμεσα στις ΗΠΑ και την Κίνα στα επόμενα 5-10 χρόνια. «Είμαστε», εκτιμά, «στο δρόμο για τη σύρραξη των μεγάλων δυνάμεων». Ο ίδιος συγκρίνει ρητά τη διεθνή κατάσταση με εκείνη πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο: «Είμαστε στην κλασική κατάσταση προ του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όπου καμιά πλευρά δεν έχει μεγάλο περιθώριο πολιτικής παραχώρησης και στην οποία οποιαδήποτε διαταραχή της ισορροπίας μπορεί να οδηγήσει σε καταστροφικές συνέπειες… η μοίρα της ανθρωπότητας εξαρτάται από το αν η Αμερική και η Κίνα μπορούν να συμβιώσουν». Παράγοντες που επιταχύνουν τις εξελίξεις όπως η πρόοδος της τεχνητής νοημοσύνης, συμπεραίνει, «τους αφήνουν μόνο πέντε ως δέκα χρόνια για να βρουν ένα τρόπο» (σελ. 17).
Ο Κίσινγκερ υπήρξε ένας από τους πιο κυνικούς Αμερικανούς πολιτικούς, θα ήταν όμως λάθος να προσπεράσουμε τις εκτιμήσεις του. Αυτό όχι μόνο γιατί ήταν πάντα ένας οξυδερκής αναλυτής των διεθνών εξελίξεων, αλλά και γιατί στην πορεία έμαθε να τις εκτιμά όχι από τη σκοπιά της μιας ή της άλλης καπιταλιστικής χώρας ή οργανισμού –ΗΠΑ, ΕΕ, ΔΝΤ κοκ– αλλά από τη σκοπιά των συμφερόντων του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος ως όλου. Αυτή η ευρεία θέαση του επιτρέπει, σε αντίθεση με αστικές κυβερνήσεις και παράγοντες των οποίων η οπτική θολώνει λόγω της δέσμευσής τους στο πλευρό ενός συγκεκριμένου παίκτη, να αναγνωρίζει με ακρίβεια τις πραγματικές μακροχρόνιες συνέπειες των τωρινών τάσεων.
Ποια διέξοδο διαβλέπει ο Κίσινγκερ από την παγκόσμια καταστροφή; Αφού καταλογίζει ευθύνες στις διοικήσεις Τραμπ και Μπάιντεν ότι έριξαν λάδι στη φωτιά του ανταγωνισμού με την Κίνα, προτείνει ορισμένες υποχωρήσεις στην αμερικάνικη εξωτερική πολιτική, που θα εκχωρούσαν έναν πιο ενεργό ρόλο στην Κίνα στο παγκόσμια σύστημα, οδηγώντας σε μια εξισορρόπηση συμφερόντων με τις ΗΠΑ. «Το θέμα μου», δηλώνει, «είναι η ανάγκη για ισορροπία και μετριοπάθεια. Θεσμοποιείστε το αυτό. Αυτός είναι ο σκοπός». Και φέρνει ως πρότυπο της επιδιωκόμενης αναδιάταξης τις διεθνείς σχέσεις του 19ου αιώνα: «Σε κάθε διπλωματία σταθερότητας, πρέπει να υπάρχει κάποιο στοιχείο του 19ου αιώνα. Και ο κόσμος του 19ου αιώνα βασιζόταν στην πρόταση ότι η ύπαρξη των ανταγωνιζόμενων κρατών δεν αμφισβητούνταν» (σελ. 20, 18).
Είναι ρεαλιστική η προοπτική του Κίσινγκερ;
Ο Κίσινγκερ μιλά όχι σαν φιλειρηνιστής αλλά κύρια σαν ένας υπερασπιστής του καπιταλισμού. Το ερώτημα πρέπει, ωστόσο, να τεθεί: η προοπτική που σκιαγραφεί έχει κάποια ρεαλιστικά περιθώρια υλοποίησης;
Η απάντηση πρέπει να είναι αρνητική και η αιτία θα βρεθεί στους ίδιους τους οικονομικούς νόμους του καπιταλισμού και συγκεκριμένα στη μαρξιστική πτωτική τάση του ποσοστού του κέρδους.
Σε όλο τον 20ό αιώνα ο καπιταλισμός έλεγχε αποτελεσματικά αυτή την τάση μέσω της επέκτασης της σχετικής υπεραξίας –ουσιαστικά, της τεχνολογικής εντατικοποίησης– σε νέους τομείς της οικονομίας. Αρχικά, με τον κλασικό φορντισμό-τεϊλορισμό η σχετική υπεραξία εφαρμόστηκε στη βιομηχανία μέσων παραγωγής· μετά το 1945 ο κεϊνσιανισμός την επέκτεινε στην παραγωγή μέσων κατανάλωσης· τέλος, με το νεοφιλελεύθερο μοντέλο επιβλήθηκε στον τομέα των υπηρεσιών, με τίμημα μια ευρεία καταστροφή μεσοστρωμάτων. Σε όλες τις φάσεις, ωστόσο, η πτωτική τάση του ποσοστού του κέρδους εξακολουθούσε υπόγεια να δρα, οδηγώντας στις συστημικές κρίσεις του 1929, 1973 και 2007 και τελικά στην αντικατάσταση του προηγούμενου μοντέλου με το νέο.
Η ποιοτική διαφορά της κατάστασης μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2007 είναι ότι δεν υπάρχει πλέον κάποιος μη εντατικοποιημένος τομέας της οικονομίας για να στηριχτεί ένα νέο μοντέλο συσσώρευσης. Και αυτό αναγκάζει τις μονοπωλιακές ελίτ να αντιδρούν στο πτωτικό ποσοστό του κέρδους με δυο τρόπους. Ο ένας είναι η επιστροφή στην απόλυτη υπεραξία –ουσιαστικά, η παράταση της εργάσιμης ημέρας– που χαρακτήριζε τον καπιταλισμό του 18ου-19ου αιώνα και, όπως τότε, εξαθλιώνει μαζικά τους εργαζόμενους και θρέφει τη διαμαρτυρία τους. Και ο δεύτερος είναι ο φρενήρης ανταγωνισμός για την παγκόσμια γεωπολιτική ηγεμονία, ώστε η ιμπεριαλιστική δύναμη που θα κυριαρχήσει να πετύχει μια σταθεροποίηση σε βάρος των άλλων λεηλατώντας τον υπόλοιπο κόσμο. Αυτή ακριβώς η θανάσιμη αναμέτρηση, ανάμεσα στις ΗΠΑ και την Κίνα, που για την ώρα διεξάγεται κυρίως με οικονομικά μέσα, θα οδηγήσει αναπόφευκτα σε παγκόσμια σύρραξη, όταν ο συσχετισμός δύναμης φτάσει στο σημείο να αντιστραφεί. Γιατί τότε η δύναμη που τείνει να παραμεριστεί, δηλαδή οι ΗΠΑ, δεν θα κάνει στην άκρη ευγενικά αλλά θα υπερασπίσει βίαια την ηγεμονία της, ως όρο για τη διαιώνιση της άρχουσας τάξης της.
Αν ο καπιταλισμός είχε κάτι νέο να κάνει για να στηριχτεί το ποσοστό κέρδους, τότε πράγματι θα δινόταν ένα περιθώριο μετριασμού των γεωπολιτικών αντιθέσεων, αφού η λεία θα έφτανε για όλους. Ο Κίσινγκερ όμως δεν είναι σε θέση να το υποδείξει, γιατί δεν υπάρχει, και αναγκάζεται να προσφεύγει σε ηθικές προτροπές και επικλήσεις του 19ου αιώνα.
Δυο συμπεράσματα προκύπτουν από δω.
Κατά πρώτο, επείγει η οργάνωση ενός μαζικού αντιπολεμικού κινήματος, στο πνεύμα των καλύτερων παραδόσεων των μεγάλων σοσιαλιστών επαναστατών του παρελθόντος, της Λούξεμπουργκ και του Καρλ Λίμπκνεχτ. Όπως εκείνοι έκαναν υποδειγματικά στον καιρό τους, πρέπει να εκθέσουμε και σήμερα την υποκρισία των κρατούντων που λειτουργούν σαν πλασιέ όπλων, κοροϊδεύοντας τους εαυτούς τους και τους άλλους για τις μακροχρόνιες συνέπειες.
Κυρίως όμως είναι αναγκαία η ανασύνταξη του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος για να δοθεί μια νέα πνοή στους αγώνες των λαών και οι νικηφόρες εξεγέρσεις τους να προλάβουν τη γενική καταστροφή. Αν στα 5-10 χρόνια που δίνει περιθώριο ο Κίσινγκερ δεν μπορεί να κατευναστεί πραγματικά ο ανταγωνισμός ΗΠΑ-Κίνας, η ανασύνταξη των κομμουνιστικών πρωτοποριών είναι και ιστορικά αναγκαία και ρεαλιστική. Αποτελεί τη μεγάλη πρόκληση της ιστορίας, τον όρο ώστε η δύση του ιμπεριαλισμού, προς την οποία βαδίζουμε, να μη γίνει και δύση της ανθρωπότητας. Η υλοποίησή της προϋποθέτει τη συναγωγή των σωστών συμπερασμάτων σχετικά με τη διάλυση της ΕΣΣΔ, με την υπερνίκηση του νεοσταλινισμού, ενσαρκωμένου στη χώρα μας από το ΚΚΕ, καθώς και των ποικίλων αριστερίστικων σεκτών, που στέκουν εμπόδια στο δρόμο της.
