Στο άρθρο που ακολουθεί παρακολουθούμε τις αναδιπλώσεις και τις απόπειρες της αστικής τάξης να ανακτήσει την εξουσία, κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού του 1917. Βλέπουμε ακόμα πώς ο μόνος πραγματικά επαναστατικός πολιτικός φορέας, δηλαδή το κόμμα των Μπολσεβίκων, αναλαμβάνει το ρόλο που του αναλογούσε, τιθέμενο επικεφαλής του αγώνα των εκμεταλλευόμενων τάξεων.
Η επανάσταση του Φλεβάρη του 1917 γκρέμισε τον Τσάρο Νικόλαο τον Β’. Ωστόσο, αποδείχτηκε ότι ήταν πιο απλό να σαρώσεις μια δυναστεία τριών αιώνων, απ’ το να την αντικαταστήσεις με μια καινούρια σταθερή εξουσία.
Με μια πρώτη ματιά, θα πίστευε κανείς ότι το ζήτημα της καινούργιας εξουσίας θα λυνόταν με βάση τον συσχετισμό των δυνάμεων. Όμως αυτός δεν ήταν αρκετός. Η πρώτη μέρα της καινούριας εποχής βρήκε τους εξεγερμένους εργάτες, αγρότες και στρατιώτες πανίσχυρους. Η Επανάσταση, οργανωμένη στα Σοβιέτ των αντιπροσώπων, συγκέντρωνε στα χέρια της τεράστιες δυνάμεις, ενώ η αστική τάξη και η παλιά αριστοκρατία ήταν παντελώς απογυμνωμένες από κάθε στήριγμα. Ενώ όμως οι Αστοί μπορούν πάντα να προστρέξουν στον παλιό κρατικό μηχανισμό, τη μόρφωση και τα πλούτη τους και έτσι να αναλάβουν την ηγεσία της κοινωνίας, για τους καταπιεσμένους τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά: αυτοί χρειάζεται να οργανωθούν και να έχουν ένα πρόγραμμα για να φέρουν σε πέρας τα καινούρια τους καθήκοντα, μ’ άλλα λόγια χρειάζονται ένα επαναστατικό κόμμα.
Η δυαδική εξουσία
Όμως τα κόμματα που τέθηκαν επικεφαλής της επανάστασης δεν ήταν επαναστατικά. Τρομαγμένα από την ίδια την δύναμη με την οποία βρέθηκαν εντελώς ξαφνικά στα χέρια τους, έσπευσαν να την παραδώσουν ακριβώς σ’ αυτούς που την είχαν μόλις χάσει. Έτσι, η Ρωσία βρέθηκε σ’ ένα καθεστώς δυαδικής εξουσίας: Από τη μια τα Σοβιέτ, που ήταν ο πραγματικός φορέας της δύναμης, κι από την άλλη μια Προσωρινή Κυβέρνηση, όπου κυριαρχούσε η Αστική Τάξη και που υπήρχε μόνο στο βαθμό που της το επέτρεπε η δειλία και η πολιτική ανεπάρκεια των ηγετών των Σοβιέτ.[1]
Η διαρχία αυτή φυσικά δεν μπορούσε να μείνει σ’ ένα θεωρητικό επίπεδο. Μέσα σε συνθήκες επανάστασης οι συγκρούσεις έχουν ένα πολύ πρακτικό διακύβευμα: ποιο από τα δύο στρατόπεδα θα επικρατήσει τελικά. Πράγματι, τον Απρίλη και τον Ιούνη τα δυο αυτά στρατόπεδα συγκρούστηκαν ειρηνικά ενώ τον Ιούλη οι συγκρούσεις έγιναν με τα όπλα στα χέρια. Το εκπληκτικό και εξοργιστικό ταυτόχρονα είναι ότι η όποια δύναμη της αστικής τάξης και της αντίδρασης πήγαζε αποκλειστικά από τη βοήθεια που απλόχερα της πρόσφεραν τα κόμματα που κυριαρχούσαν στα Σοβιέτ, δηλαδή οι Μενσεβίκοι και οι Σοσιαλεπαναστάτες, τα ίδια αυτά κόμματα που οι εξεγερμένες μάζες καλούσαν να πάρουν την εξουσία στα χέρια τους.
Έτσι, τα «Ιουλιανά» έληξαν με ήττα των εξεγερμένων. Ωστόσο η ήττα αυτή αποδείχτηκε πρόσκαιρη. Το κόμμα των Μπολσεβίκων, παρ’ ότι δεν είχε ακόμα τις δυνάμεις για να πάρει στις πλάτες του την επανάσταση, ήταν αρκετά ισχυρό για τεθεί επικεφαλής της εξέγερσης (παρ’ ότι δε συμφωνούσε με το ξέσπασμά της και προσπάθησε να την αποτρέψει, κατανοώντας ότι οι συνθήκες δεν είχαν ωριμάσει ακόμα) και να δώσει στην υποχώρηση έναν συντεταγμένο χαρακτήρα. Πλήρωσε βέβαια το αντίστοιχο τίμημα γι αυτό. Η αντίδραση και τα μετριοπαθή κόμματα του Σοβιέτ πέρασαν στην αντεπίθεση: το τυπογραφείο των Μπολσεβίκων καταστράφηκε, πολλοί ηγέτες του (Τρότσκι, Κάμενεφ, Λουνατσάρσκι κλπ) φυλακίστηκαν, ο Λένιν αναγκάστηκε να περάσει στην παρανομία. Ο Κερένσκι βγήκε από τη σύγκρουση φαινομενικά πανίσχυρος, αναλαμβάνοντας την πρωθυπουργία και λίγο αργότερα την ανώτατη στρατιωτική διοίκηση. Όμως μέσα στην Επανάσταση τα φαινόμενα συχνά απατούν.
Η Αστική Τάξη ετοιμάζεται να χτυπήσει
Όπως είπαμε, η ήττα της εξέγερσης αποδείχτηκε πρόσκαιρη. Οι Μπολσεβίκοι βρέθηκαν υπό διωγμό αλλά αν και υπέστησαν χτυπήματα και είδαν την ραγδαία μέχρι τότε άνοδο τους να ανακόπτεται και ακόμα να υποχωρεί σ’ ένα βαθμό, σύντομα ξαναβρήκαν τον βηματισμό τους. Ο λόγος ήταν απλός, όλα όσα προπαγάνδιζαν ταίριαζαν απόλυτα με τους πόθους και τις διαθέσεις της συντριπτικής πλειοψηφίας των εκμεταλλευόμενων τάξεων και εκτός αυτού είχαν αποδείξει ότι βρισκόντουσαν δίπλα τους κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες. Ακόμα και στις εκλογές για τη Δούμα της Πετρούπολης (κάτι σαν τις δημοτικές εκλογές) στα μέσα του Αυγούστου, όπου ψήφιζε το σύνολο του πληθυσμού, το ποσοστό τους εκτοξεύθηκε σε πάνω από 30%, πίσω μόνο απ’ τους Σοσιαλεπαναστάτες που όμως ήδη αποτελούνταν ουσιαστικά από δύο κόμματα, αφού η τάση των Αριστερών Σοσιαλεπαναστατών που ταυτιζόταν σε πολλά σημεία με τους Μπολσεβίκους αύξανε ραγδαία τη δύναμή της.
Μπορεί ο Κερένσκι να πέρασε τον Ιούλη μέσα σ’ ένα σύννεφο φανταστικού μεγαλείου, οι Αστοί ωστόσο προτιμούν ανέκαθεν πιο απτές αποδείξεις ότι τα συμφέροντά τους βρίσκονται σε καλά χέρια. Η εξέγερση ηττήθηκε, οι ηγέτες τους βρίσκονται στη φυλακή, ο Λένιν κρύβεται με τη ρετσινιά του κατασκόπου των Γερμανών (η εμπόλεμη κατάσταση ανάμεσα στη Ρωσία και τη Γερμανία συνεχίζονταν στα πλαίσια του Α` Παγκοσμίου Πολέμου) και παρ’ όλα αυτά οι Μπολσεβίκοι όχι μόνο δεν εξαφανίστηκαν, αλλά αρχίζουν και πάλι ν’ αναπτύσσονται. Άρα τα ημίμετρα δεν είναι αρκετά, ήρθε η ώρα για το σιδερένιο χέρι μιας στρατιωτικής δικτατορίας. Μιας δικτατορίας που δεν θα έχανε το χρόνο της με διακρίσεις ανάμεσα στις αποχρώσεις των «σοσιαλιστών», ακόμα και των πιο μετριοπαθών, αλλά θα τους κρεμούσε όλους ανεξαιρέτως. Στ’ αλήθεια, έχουμε πολλά να διδαχτούμε από τον τρόπο που οι αστοί αντιλαμβάνονται την ταξική πάλη, δηλαδή σαν έναν πραγματικό πόλεμο και όχι σαν ένα πεδίο αφηρημένων γενικεύσεων.
Ήδη από τις 5 του Ιούλη, πριν καλά καλά κοπάσουν οι συγκρούσεις, η δεξιά ξεσπάθωσε. Οι εκπρόσωποί της χαρακτήριζαν συλλήβδην τους σοσιαλιστές – ακριβώς αυτούς χάρη στους οποίους βρισκόντουσαν στην εξουσία – σαν «ονειροπαρμένους, φανατικούς, Εβραίους και προδότες της πατρίδας». Ο Πουρίσκεβιτς, ακροδεξιός μοναρχικός, γνωστός για τη συμμετοχή του στη δολοφονία του Ρασπούτιν και μέλος της Προσωρινής Επιτροπής της Δούμας, δεν μασούσε τα λόγια του:
«αν είχαμε ξαποστείλει χίλιους, δυο χιλιάδες ή πέντε χιλιάδες καθάρματα στο μέτωπο και άλλους τόσους στα μετόπισθεν, δε θα βρισκόμασταν σήμερα σ’ αυτή την τραγική κατάσταση σαν χώρα».
Και όλοι μαζί πίεζαν για την επαναφορά της θανατικής ποινής, η κατάργηση της οποίας ήταν από τα πρώτα μέτρα που πάρθηκαν μετά την Επανάσταση του Φλεβάρη.
Στις 12 Αυγούστου ξεκίνησε στη Μόσχα η «Εθνική Συνδιάσκεψη», μια τελευταία προσπάθεια να βρεθεί ένα σημείο συμβιβασμού ανάμεσα στον Κερένσκι, τα κόμματα των μετριοπαθών σοσιαλιστών και την Αντίδραση, που εκφραζόταν κυρίως από το Κόμμα των ΚαΝτε (Συνταγματικοί Δημοκράτες). Όλες οι δυνάμεις του «πατριωτικού μετώπου» που υποστήριζε τη συνέχιση του πολέμου βρέθηκαν εκεί, έτοιμες να προσφέρουν γη και ύδωρ στους επίδοξους δήμιους τους. Ο Γκεόργκι Πλεχάνοφ, ο ιδρυτής της ρωσικής σοσιαλδημοκρατίας που είχε από καιρό εγκαταλείψει την πάλη για την πραγματική επανάσταση, εκλιπαρούσε την βιομηχανική και την εμπορική τάξη «να κάνουν κάποιες παραχωρήσεις και να μειώσουν λίγο την εκμετάλλευση και τα κέρδη τους, για το καλό της Ρωσίας». Ο Πιοτρ Κροπότκιν, ο πατέρας του ρωσικού αναρχισμού, δήλωνε καταχειροκροτούμενος από γαιοκτήμονες, βιομήχανους και στρατηγούς πως πρέπει
«όλοι να ορκιστούμε πως δεν θα χωριστούμε πια σε δεξιά και αριστερά αυτού του θεάτρου, γιατί επιτέλους, έχουμε όλοι μία και μόνη πατρίδα και γι αυτή πρέπει όλοι να πολεμήσουμε και να πεθάνουμε αν χρειαστεί».
Μάταιος κόπος. Οι Αστοί ανησυχούσαν κυρίως γι αυτά που έβλεπαν έξω απ’ το θέατρο όπου γινόταν η Συνδιάσκεψη: χωρίς το επίσημο κάλεσμα κανενός κόμματος, (ακόμα και στους Μπολσεβίκους η πρόταση για απεργία είχε οριακά απορριφθεί) η πόλη είχε νεκρώσει από μια σχεδόν γενική απεργία που – τι φρίκη – ανάγκαζε τους σύνεδρους να πηγαίνουν με τα πόδια και να σερβίρονται μόνοι τους στον μπουφέ.
Ο υποψήφιος δικτάτορας
Για τον ρόλο του δικτάτορα επιλέχθηκε ανάμεσα σε πολλούς υποψηφίους ο στρατηγός Λαβρ Κορνίλοφ, κοζάκικης καταγωγής, για τον οποίο πρέπει να πούμε ότι δεν είχε να επιδείξει και πολλά εύσημα, πέρα από μια περιπετειώδη απόδραση από αυστριακό στρατόπεδο συγκέντρωσης και μια εβδομάδα νικών στο νοτιοδυτικό μέτωπο, πριν ξαναρχίσει η γερμανική προέλαση. Ακόμα και ομοϊδεάτες του έλεγαν γι αυτόν πως «είχε καρδιά λιονταριού και μυαλό προβάτου». Ωστόσο δεν ήταν χειρότερος απ’ τους ανθυποψήφιους του, αποδεικνύοντας την ισχύ του ιστορικού νόμου πως οι καταδικασμένες τάξεις σπάνια περιλαμβάνουν στις γραμμές τους ανθρώπους μεγάλων ικανοτήτων.
Το σχέδιο ήταν απλό και δοκιμασμένο πολλές φορές, και πριν και μετά το 1917: μονάδες στρατού πιστές στον Κορνίλοφ θα προσέγγιζαν στις 28 του μηνός (Αυγούστου) την Πετρούπόλη, θα στήνονταν προβοκάτσιες που θα οδηγούσαν σε ταραχές – κι αν δεν έπεφταν οι Μπολσεβίκοι στην παγίδα, θα τις εκτελούσαν ομάδες προετοιμασμένες από πριν – και έτσι ο στρατηγός θα έμπαινε στην πόλη με τις μεραρχίες του σαν «ειρηνοποιός». Τα υπόλοιπα ήταν εύκολο να τα φανταστεί κανείς.
Οι Μπολσεβίκοι και το Ενιαίο Μέτωπο
Η σύμπνοια των εκμεταλλευτών ήταν απόλυτη. Το σύνολο των ανώτερων διοικητών του στρατού και γενικά των αξιωματικών, είχε ταχθεί με το πραξικόπημα. Οι διάφορες Ενώσεις βιομηχάνων, γαιοκτημόνων κλπ επίσης, προσφέροντας μάλιστα και τεράστια χρηματικά ποσά. Το χρηματιστήριο της Πετρούπολης, τη μέρα που αποκαλύφθηκε εντέλει ότι ο Κορνίλοφ πλησιάζει στην πρωτεύουσα, εκτοξεύτηκε στα ύψη. Φαινόταν πως τίποτα δεν θα μπορούσε να πάει στραβά. Και όμως, για τους πραξικοπηματίες, πήγαν όλα στραβά.
Ήδη από τις αρχές του Αυγούστου, οι φήμες για επικείμενη κίνηση του Κορνίλοφ κατέκλυζαν την Πετρούπολη. Καθώς περνούσαν οι μέρες, άρχισε μια άνευ προηγουμένου κινητοποίηση του απλού λαού, συχνά χωρίς να περιμένουν σήμα από κανέναν. Επιτροπές Άμυνας, Επιτροπές Υπεράσπισης της Επανάστασης και Επιτροπές Ενάντια στην Αντεπανάσταση άρχισαν να εμφανίζονται κατά δεκάδες, όχι μόνο στην πρωτεύουσα, αλλά σ’ ολόκληρη τη Ρωσία. Ο Κερένσκι, που λίγες μέρες μόνο πριν είχε διορίσει τον Κορνίλοφ Αρχιστράτηγο, ελπίζοντας να επιβάλλει με τη βοήθειά του ένα βοναπαρτιστικό καθεστώς, καταλάβαινε τώρα ότι ο στρατηγός δεν σκόπευε όχι να τον βοηθήσει, αλλά ούτε να του επιτρέψει να συνεχίσει να διατηρεί το κεφάλι του στους ώμους του, το ίδιο και οι ηγέτες του Σοβιέτ, που μέχρι χθες θεωρούσαν τους Μπολσεβίκους σαν τον αποκλειστικό κίνδυνο για την επανάσταση.
Ποια στάση θα κρατούσαν οι Μπολσεβίκοι σ’ αυτή την κατάσταση; Ας μην ξεχνάμε ότι εξακολουθούσαν να βρίσκονται σχεδόν στην παρανομία, οι φυλακές ήταν γεμάτες με ηγέτες και απλά μέλη τους, για τον Λένιν εξακολουθούσε να ισχύει το ένταλμα σύλληψης. Και όμως, ούτε για μια στιγμή δεν σκέφτηκαν να θεωρήσουν το πραξικόπημα σαν μια «εσωτερική υπόθεση» των εχθρών τους. Οι διαφορές με την εγκληματική πολιτική που ακολούθησε το ΚΚ Γερμανίας σε σχέση με τον Χίτλερ λίγα χρόνια αργότερα, με τις οδηγίες του Στάλιν φυσικά, ήταν κάτι παραπάνω από εμφανείς: από την πρώτη στιγμή τάχθηκαν αποφασιστικά επικεφαλής της πάλης ενάντια στο πραξικόπημα, χωρίς ωστόσο να προσφέρουν την παραμικρή πολιτική κάλυψη στον Κερένσκι ή στους ηγέτες του Σοβιέτ. Ο Λέων Τρότσκι, ακόμα στη φυλακή, εξηγούσε με απλά λόγια την τακτική που έπρεπε να ακολουθηθεί από τους εργάτες και τους στρατιώτες:
«Στηρίξτε το τουφέκι στον ώμο του Κερένσκι και ρίξτε εναντίον του Κορνίλοφ. Ύστερα θα κανονίσουμε τους λογαριασμούς μας και με τον Κερένσκι».
Από τα ανώτερα κλιμάκια της πάλης μέχρι το τελευταίο εργοστάσιο και την πιο απομακρυσμένη συνοικία, όλοι απευθύνονταν στους Μπολσεβίκους για την οργάνωση του αγώνα. Ο Μενσεβίκος Σουχάνοφ στα απομνημονεύματά του ανάγκαστηκε να παραδεχθεί πως
«Μ’ όλο που στην Στρατιωτική Επαναστατική Επιτροπή οι Μπολσεβίκοι ήταν μειοψηφία, ήταν ολοφάνερο πως η ηγεμονία ανήκε σ’ αυτούς. Αν η Επιτροπή ήθελε να δράσει αποφασιστικά, έπρεπε να δράσει επαναστατικά και για επαναστατικές πράξεις μόνο οι Μπολσεβίκοι ήταν ικανοί, γιατί οι μάζες τους ακολουθούσαν».
Έτσι, παρά τους ευνοϊκούς οιωνούς, το πραξικόπημα κατέληξε σε οπερέτα. Οι εργάτες έφτιαξαν μέσα σε λίγες ώρες οχυρωματικά έργα που κανονικά θα απαιτούσαν εβδομάδες για να ολοκληρωθούν. Τα εργοστάσια σχημάτισαν «Κόκκινες φρουρές» που γρήγορα αριθμούσαν πάνω από 40 χιλιάδες οπλισμένους άντρες. Οι σιδηροδρομικοί χαλούσαν και εξέτρεπαν τις γραμμές με τις οποίες οι δυνάμεις του στρατηγού Κρύμοφ προσέγγιζαν την πρωτεύουσα. Το πιο σπουδαίο, εκατοντάδες στρατιώτες και εργάτες πλησίασαν τα εχθρικά στρατεύματα και τους εξήγησαν για ποιο λόγο βρισκόντουσαν εκεί. Ακόμα και οι «Άγριες» κοζάκικες μεραρχίες δεν έμειναν ασυγκίνητες στην πειστική προπαγάνδα των συναδέλφων τους και αρνήθηκαν να συνεχίσουν, σε κάποιες περιπτώσεις ξεκαθαρίζοντας επί τόπου τους λογαριασμούς τους με τους επικεφαλής αξιωματικούς.
Το πραξικόπημα κατέρρευσε πριν έστω και ένας στρατιώτης καταφέρει να εισέλθει στην Πετρούπολη. Οι σύνδεσμοι των πραξικοπηματιών που βρίσκονταν μέσα στην πόλη πέρασαν το κρίσιμο 24ωρο μεθοκοπώντας στα καλύτερα νυχτερινά κέντρα και όταν όλα φάνηκαν ότι τελείωσαν, θεώρησαν φρόνιμο να το σκάσουν με το ταμείο της οργάνωσης προς άγνωστη κατεύθυνση.
Οι τελικές εξετάσεις
Η επανάσταση που δεν καταφέρνει να ολοκληρωθεί, γεννάει αναπόφευκτα την αντεπανάσταση. Αλλά ισχύει και το αντίστροφο. Το αποτυχημένο πραξικόπημα βοήθησε αποφασιστικά τους εργάτες και τους στρατιώτες να βγάλουν τα οριστικά τους συμπεράσματα: οι πολιτικές του Κερένσκι και των ηγετών του Σοβιέτ αποτελούσαν έναν θανάσιμο κίνδυνο για την επανάσταση, ο μόνος δρόμος που μπορούσε πια να ακολουθηθεί ήταν ο δρόμος του Μπολσεβικισμού. Μάταια ο Κερένσκι κλαψούριζε, λίγες μέρες μετά τα γεγονότα του Αυγούστου:
«είναι τόσο δύσκολο για μένα, γιατί μάχομαι με τα ακραία στοιχεία, τόσο απ’ τα δεξιά όσο και απ’ τ’ αριστερά… θέλω ν’ ακολουθήσω έναν μέσο δρόμο αλλά κανένας δε με βοηθάει».
Του ήταν αδύνατο ν’ αντιληφθεί ότι το μόνο στο οποίο βοηθάει ο «μέσος δρόμος» στην επανάσταση, είναι να σε ρίξει στην αγκαλιά της αντίδρασης.
Οι Μπολσεβίκοι είχαν δώσει τις τελικές τους εξετάσεις. Κάθε ίχνος δυσπιστίας για τις προθέσεις ή τις ικανότητες τους είχε σβήσει και οι γραμμές τους άρχισαν να πυκνώνουν με ιλιγγιώδη ταχύτητα. Σύντομα ήταν πλειοψηφία στην Πετρούπολη, τη Μόσχα και τις περισσότερες μεγάλες πόλεις, ο Τρότσκι, φυλακισμένος μέχρι τις πρώτες μέρες του Σεπτέμβρη, θα εκλεγόταν πρόεδρος του Σοβιέτ της Πετρούπολης πριν κλείσει ο μήνας. Μέσα από τον κουρνιαχτό που είχε σηκώσει ο στασιαστής στρατηγός, ήδη ξεχώριζε η 25 του Οκτώβρη.
[1] για περισσότερα, δες «Ο Φλεβάρης – έτσι ξεκίνησε η Ρώσικη επανάσταση του 1917»
