Toυ Παναγιώτη Βογιατζή
Φέτος συμπληρώνονται 80 χρόνια από το μεγάλο κραχ του 1929, που σηματοδότησε την μεγαλύτερη κρίση που γνώρισε στην ιστορία του ο καπιταλισμός. Αυτά τα 80χρονα «γιορτάζονται» με την δεύτερη – κατά τα φαινόμενα – μεγαλύτερη κρίση όλων των εποχών, που βρίσκεται ακόμη σε πλήρη εξέλιξη. Και δεν πρόκειται για καμιά εντυπωσιακή σύμπτωση, αφού οι κρίσεις είναι άμεσα συνυφασμένες με την λειτουργία του καπιταλισμού και εμφανίζονται με εξαιρετικά μεγάλη συχνότητα.
Αν πιστέψει κανείς τους διαπρεπείς οικονομολόγους, η Πολιτική Οικονομία είναι μια εξαιρετικά πολύπλοκη επιστήμη, πέρα από τις δυνατότητες κατανόησης των κοινών θνητών. Αυτό ίσως είναι αλήθεια όσον αφορά στις λεπτομέρειές της, αλλά είναι ένα τεράστιο ψέμα όταν μιλάμε για τις βασικές αρχές που την διέπουν. Και δεν υπάρχει καλύτερη περίοδος για να παρατηρήσει και να αναλύσει κανείς αυτές τις βασικές αρχές από την περίοδο της κρίσης.
Οι κρίσεις είναι συνυφασμένες με τον καπιταλισμό για τον απλό λόγο ότι στον πυρήνα του κυριαρχεί μια μεγάλη αντίφαση: Ενώ η παραγωγή των αγαθών γίνεται από την κοινωνία (μέσω των εργαζομένων) και κατευθύνεται προς την κοινωνία (δηλαδή τους καταναλωτές), το οικονομικό αποτέλεσμα αυτής της παραγωγής (το κέρδος) το ιδιοποιείται μια μικρή ομάδα καπιταλιστών. Έτσι, είναι αναπόφευκτο να δημιουργούνται δυο αξεπέραστες «ανωμαλίες»: Από τη μια, η συντριπτική πλειοψηφία της κοινωνίας παράγει πάντα περισσότερα αγαθά απ’ όσα μπορεί ν’ αγοράσει και από την άλλη οι καπιταλιστές, που ενδιαφέρονται αποκλειστικά για το κέρδος τους, επενδύουν μόνο στους τομείς εκείνους που τους αποφέρουν τα περισσότερα άμεσα οφέλη, αδιαφορώντας για τις μακροπρόθεσμες συνέπειες. Το σύστημα μπορεί να λειτουργήσει για μικρές ή μεγαλύτερες χρονικές περιόδους, αλλά κάποια στιγμή οι «ανωμαλίες» αυτές διογκώνονται τόσο πολύ που η ισορροπία χάνεται. Τότε εμφανίζεται η κρίση.
Το 1929
Το κραχ του 1929 ξεκίνησε με την μεγάλη πτώση του χρηματιστηρίου της Ν. Υόρκης, στις 24 Οκτωβρίου εκείνης της χρονιάς, την «μαύρη Πέμπτη» όπως ονομάστηκε. Στις 29 του ίδιου μήνα, την «μαύρη Τρίτη», το φαινόμενο παίρνει πλέον διαστάσεις χιονοστιβάδας, με 12% απώλειες σε μια μέρα. Μέσα σε μια βδομάδα 30 δις δολάρια χάνονται, ποσό 10 φορές μεγαλύτερο από τον ομοσπονδιακό προϋπολογισμό, πολύ περισσότερα από όσα είχε στοιχίσει στις ΗΠΑ ολόκληρος ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος …
Για τα επόμενα 3 χρόνια, το χρηματιστήριο θα συνέχιζε την καθοδική του πορεία, για να φτάσει τον Ιούλιο του 1932 στις 42 μονάδες, σχεδόν 90% κάτω απ’ το υψηλότερό του σημείο, στα επίπεδα που βρισκόταν το ..1800! Και θα έπρεπε να περάσουν 25 ολόκληρα χρόνια για να καταφέρει, το 1954, να ξαναφτάσει στο σημείο που βρισκόταν το 1929.
Μια δραματική πτώση στις τιμές των μετοχών μπορεί να επιδεινώσει την οικονομική κατάσταση και να λειτουργήσει σαν επιταχυντής των εξελίξεων. Δεν είναι όμως η αιτία που προκαλεί την κρίση. Συνηθίζουμε να μετράμε τον πυρετό ενός ασθενή για να διαπιστώσουμε την κατάστασή του, ξέρουμε όμως ότι είναι κάποια λοίμωξη που προκαλεί τον πυρετό και πρέπει να γιατρευτεί. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με τα χρηματιστήρια: Η λοίμωξη του οικονομικού συστήματος είναι οι ανωμαλίες που αναφέραμε πιο πάνω.
Η δεκαετία του 1920, τουλάχιστον για τις ΗΠΑ, παρουσιάζεται συνήθως σαν μια «χρυσή εποχή» ευημερίας και προόδου. Τα πράγματα όμως δεν ήταν και τόσο ειδυλλιακά. Υπήρξε πράγματι μια έξαρση καταναλωτικών δαπανών. Τα αυτοκίνητα τριπλασιάστηκαν. Τα ραδιόφωνα αυξήθηκαν πάνω από 12 φορές. Την ίδια στιγμή όμως, σχεδόν οι μισοί Αμερικανοί έβγαζαν λιγότερα από 1000 δολάρια το χρόνο, ενώ οι αγρότες έβλεπαν τη γη τους να υποθηκεύεται στις μεγάλες τράπεζες. Η ευφορία ωστόσο που επικρατούσε, ωθούσε όλο και περισσότερους να καταφεύγουν στο δανεισμό, σίγουροι ότι οι παχιές αγελάδες θα συνεχίζονταν επ’ άπειρον. Σίγουρα κάτι μας θυμίζουν όλα αυτά …
Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της καπιταλιστικής οικονομίας είναι ότι όσο πιο ασυννέφιαστο φαίνεται το μέλλον, τόσο μεγαλύτερες καταιγίδες κρύβει. ‘Η, για να το πούμε πιο επιστημονικά, όσο μεγαλύτερη είναι η άνοδος στην πρώτη φάση του οικονομικού κύκλου, τόσο μεγαλύτερη είναι η πτώση που επακολουθεί. Στην περίπτωση του 1929, η πτώση ήταν τέτοια που παρέσυρε την οικονομία για μια ολόκληρη δεκαετία.
Η βιομηχανική παραγωγή κυριολεκτικά κατέρρευσε σ’ όλες σχεδόν τις ανεπτυγμένες χώρες. Στις ΗΠΑ και τη Γερμανία, τις δύο ισχυρότερες οικονομίες της εποχής, έπεσε σχεδόν στο μισό μέσα σε 3 χρόνια, χάνοντας περίπου 15% το χρόνο, μέχρι το 1932. Οι λιγότερο αναπτυγμένες χώρες δεν χτυπήθηκαν λιγότερο, αφού η ζήτηση για πρώτες ύλες σχεδόν εξαφανίστηκε, τόσο εξ αιτίας της πτώσης της βιομηχανίας όσο και λόγω των προστατευτικών μέτρων που πήραν όλα τα κράτη προσπαθώντας να προφυλάξουν τις οικονομίες τους. Στη Βραζιλία, οι ατμομηχανές έκαιγαν για μήνες καφέ, αφού ήταν αδύνατο να τον διαθέσουν στην παγκόσμια αγορά ακόμη και σε εξευτελιστικές τιμές …
Δεκάδες εκατομμύρια άνεργοι, συσσίτια, θάνατοι από την πείνα ακόμη και μέσα στις Ην. Πολιτείες, παραγκουπόλεις για όσους είχαν χάσει τα σπίτια τους. Καθημερινές εικόνες από κάθε γωνιά του πλανήτη. Αλλά τουλάχιστον την πλήρωσαν και οι πλούσιοι … ή μήπως όχι; Δυστυχώς, ο καπιταλισμός δεν κρύβει ίχνος δικαιοσύνης μέσα του, ακόμη και στην κρίση. Είναι βέβαια γεγονός ότι σε τέτοιες περιόδους μεσαίοι και εκκολαπτόμενοι καπιταλιστές μπορεί να χάσουν τις περιουσίες τους. Όχι όμως οι πραγματικοί μεγιστάνες. Αυτοί έχουν τη δυνατότητα να μετατρέψουν ακόμη και την καταστροφή σε πηγή κέρδους. Αγοράζοντας εταιρίες και ακίνητα για ένα κομμάτι ψωμί βγαίνουν στο τέλος ακόμη πιο πλούσιοι από πριν, ακολουθώντας τη συμβουλή του Ροκφέλερ: «Αγοράζω μετοχές όταν το αίμα κυλάει στους δρόμους» …
Υποστηρίζεται πως η έξοδος από την κρίση επιτεύχθηκε χάρη στην κεϋνσιανιστική πολιτική που υιοθετήθηκε, κυρίως από τον πρόεδρο Ρούσβελτ στις ΗΠΑ, δηλαδή με την ανάληψη ενός σημαντικού κομματιού της οικονομίας από το κράτος και την ραγδαία αύξηση των δημόσιων δαπανών. Η πραγματικότητα είναι ότι τα μέτρα αυτά λειτούργησαν μόνο σαν ανάχωμα. Χρειάστηκε να ξεκινήσουν οι προετοιμασίες για τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ώστε η οικονομία να καταφέρει να ξαναμπεί σε φάση ανάπτυξης. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις ΗΠΑ η βιομηχανική παραγωγή το 1938 ήταν ακόμη σχεδόν 20% χαμηλότερη απ’ αυτή του 1929, ενώ από την άλλη η Ιαπωνία δεν γνώρισε ουσιαστικά καμία ύφεση επειδή ήδη από το 1934 είχε ξεκινήσει τις πολεμικές επιχειρήσεις εναντίον της Κίνας. Όπως το έθεσε ο διάσημος οικονομολόγος Τζον Γκάλμπρεηθ: «Η Μεγάλη Ύφεση της δεκαετίας του ’30, ουσιαστικά δεν τερματίστηκε ποτέ. Απλά εξαφανίστηκε μέσα στην κινητοποίηση για τον πόλεμο».
Κρίση και ταξική πάλη
Για τους μαρξιστές, δεν υπάρχει καμιά αυτόματη σύνδεση της οικονομικής κρίσης και της ανόδου της ταξικής πάλης. Ωστόσο, η δεκαετία του ’30 αποτέλεσε μια χρυσή ευκαιρία για το εργατικό κίνημα να ξεμπερδέψει μια και καλή με τον καπιταλισμό, μια ευκαιρία όμως που πέρασε ανεκμετάλλευτη.
Η μεγάλη ρώσικη επανάσταση του 1917 ήταν ακόμη ολοζώντανη στα μυαλά των εργατών όλου του κόσμου και το παράδειγμα της αποτελούσε ένα ισχυρότατο αντίπαλο δέος στον καπιταλισμό. Ταυτόχρονα, αν και την προηγούμενη δεκαετία το εργατικό κίνημα είχε δεχτεί μερικές σημαντικές ήττες, διατηρούσε ακέραιες τις δυνάμεις του στις περισσότερες χώρες, της Ευρώπης τουλάχιστον, και φαινόταν αποφασισμένο να μην δεχτεί χωρίς μάχη τις συνέπειες της ύφεσης. Σ’ αυτή την κρίσιμη στιγμή, μόνο η ανοιχτή προδοσία του σταλινισμού κατάφερε ν’ ανακόψει την πορεία της εργατικής τάξης προς την εξουσία.
Πρώτα στη Γερμανία, η άρνηση του σταλινικού ΚΚ να συνεργαστεί με τους σοσιαλδημοκράτες, οδήγησε στη νίκη του Χίτλερ και στην επιβολή της ναζιστικής δικτατορίας. Έπειτα, κάνοντας μια στροφή 180ο, η Κομμουνιστική Διεθνής, υπό την ασφυκτική ηγεσία του Στάλιν, αποφασίζει να έρθει σαν σωτήρας για την αστική τάξη. Υιοθετεί την πολιτική του «λαϊκού μετώπου», τη συνεργασία δηλαδή με τους αστούς, για να σταματήσει τάχα η προέλαση του φασισμού. Τα αποτελέσματα είναι τραγικά. Στην Ισπανία, μια επανάσταση που βρισκόταν ένα μόλις βήμα πριν τη νίκη, γνωρίζει την ήττα και την επιβολή του φασίστα στρατηγού Φράνκο, που θα έμενε στην εξουσία 40 χρόνια. Στη Γαλλία, η μεγάλη Γενική Απεργία του 1936 καταλήγει σε μερικές μόνο επιμέρους νίκες και διασώζει την εξουσία των αστών. Ακόμη και στην υποανάπτυκτη Ελλάδα, οι σταλινικοί ανακαλύπτουν αστική τάξη με την οποία έρχονται σε συμφωνία (το γνωστό σύμφωνο Σοφούλη – Σκλάβαινα). Το αποτέλεσμα; Δικτατορία του Μεταξά, μέσα σε λιγότερο από ένα χρόνο … Τα παραδείγματα είναι αμέτρητα.
Στην ιδρυτική διακήρυξη της 4ης Διεθνούς, ο Λ. Τρότσκι έθεσε το ζήτημα με εξαιρετική ακρίβεια: «Η κρίση της ανθρωπότητας έχει αναχθεί σε κρίση της ηγεσίας της εργατικής τάξης». Η μεγάλη οικονομική ύφεση της δεκαετίας του ’30 σε συνδυασμό με την αδυναμία της εργατικής τάξης να βάλει ένα τέλος στα αδιέξοδα που συσσώρευε για την ανθρωπότητα ο καπιταλισμός, οδήγησε στην μεγαλύτερη καταστροφή που γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα: Τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
