Το παρακάτω κείμενο είναι η ομιλία της σ. Αμάντας Κατερίνη στην εκδήλωση που διοργάνωσε το Antinazi Zone στις 7/2 στον Πολυχώρο ΕΚΣΤΑΝ, με θέμα «Η εκπαίδευση στο μπλέντερ της Ακροδεξιάς». Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της καμπάνιας «Διάλεξε Πλευρά» του Αντιφασιστικού Συντονισμού Αθήνας – Πειραιά.
Το δικό μου ξεκίνημα στην εκπαίδευση συνέπεσε με το δραματικό γεγονός της δολοφονίας του Νίκου Τεμπονέρα από μέλη της ΟΝΝΕΔ στην Πάτρα. Ήταν τέλη του 1990, όταν ο Β. Κοντογιαννόπουλος, υπ. παιδείας της κυβέρνησης Κων. Μητσοτάκη, έφερε στη Βουλή προς ψήφιση πολυνομοσχέδιο που προέβλεπε, μεταξύ άλλων, επαναφορά της σχολικής ποδιάς, έλεγχο της εξωσχολικής ζωής των μαθητών/τριών, υποχρεωτική έπαρση σημαίας, ίδρυση ιδιωτικών ΑΕΙ. Έτσι ξεκίνησαν μαθητικές κινητοποιήσεις και καταλήψεις στο 70% των σχολικών μονάδων και ο Τεμπονέρας έχασε τη ζωή του τη νύχτα της 8ης Ιανουαρίου 1991, χτυπημένος με λοστό στο κεφάλι, όταν πήγε στο σχολείο της πλατείας Βουδ να υπερασπιστεί τα παιδιά. Ένα ακόμα γεγονός που στα δικά μου μάτια επιβεβαίωνε τις εκλεκτικές συγγένειες δεξιάς – ακροδεξιάς, το ότι χωρίς να είναι ίδιοι, αποτελούν συγκοινωνούντα δοχεία και πως συχνά ακροδεξιές ομάδες παίζουν τον ρόλο εμπροσθοφυλακής στην εξυπηρέτηση δεξιών σχεδίων. Ανεξάρτητα αν σήμερα δυτική κεντροδεξιά και ακροδεξιά συγκρούονται για τη νομή της εξουσίας, ο κοινός παρονομαστής παραμένει: βία, καταστολή και το ιδιωτικό κεφάλαιο πάνω απ’ όλα. Άλλωστε δεν είναι τυχαίο ότι σε συνθήκες σκληρού νεοφιλελευθερισμού βρίσκουν έδαφος ώστε να αναπτύσσονται ακροδεξιές απόψεις που προσπαθούν να επηρεάσουν και την εκπαίδευση.
***
Τριανταπέντε χρόνια μετά το ’90 διαβάζοντας τις θέσεις της Α. Λατινοπούλου για προτεραιότητα στους Έλληνες στους παιδικούς σταθμούς και όριο 25% για ξένους στα σχολεία, διαπιστώνουμε ότι η λογική του Α. Γεωργιάδη, που λίγα χρόνια πριν δημοσίευσε κατάλογο μαθητών σχολικού τμήματος όπου πλειοψηφούσαν μετανάστες, δεν απέχει από τη Φωνή Λογικής και από το μότο του Κ. Βελόπουλου «πρώτα η Ελλάδα, πρώτα οι Έλληνες».
Ξεκινώντας λοιπόν από τον ρατσισμό και τη μισαλλοδοξία, βασικά συστατικά της ακροδεξιάς ρητορικής που μπορούν να επηρεάσουν μαθητές/τριες, η εμπειρία μας δείχνει ότι η αυθόρμητη αντίδραση των παιδιών απέναντι στους μετανάστες σπάνια χαρακτηρίζεται από αρνητική διάθεση. Αυτό που μεσολαβεί στη μεταστροφή ορισμένων απ’ αυτά, ιδιαίτερα σε παιδιά με περιορισμένες προσλαμβάνουσες στην αναζήτηση ταυτότητας, είναι ο φόβος που τους διοχετεύεται, μέσω αρνητικών πληροφοριών, ότι οι ξένοι απειλούν κάποια σημαντικά αγαθά (ζωή, σωματική ακεραιότητα, ευημερία, θέσεις εργασίας, εκπαίδευση, εθνική/πολιτισμική ταυτότητα). Οι πληροφορίες αυτές, είτε πρόκειται για ρατσισμό, είτε για κάθε είδους προκαταλήψεις, διοχετεύονται από την οικογένεια, από ιδεολογικούς θεσμούς, από ΜΜΕ και φυσικά από ακροδεξιές ομάδες που ωθούν τα παιδιά στη μετατροπή της κοινωνικής κατηγορίας Έλληνες σε κοινωνική ομάδα, που τάχα έχει κοινούς στόχους και συμφέροντα, έλκει την καταγωγή από το προαιώνιο και ανώτερο γένος των Ελλήνων και βεβαίως κινδυνεύει από την παρουσία των ξένων. Έτσι ο κόσμος διχοτομείται στο εμείς και οι άλλοι και νομιμοποιείται η βία απέναντι στον άλλο, όχι μόνο στον ξένο, αλλά και σε όποιον αντιμάχεται τις απόψεις τους.
***
Στο σημείο αυτό χρειάζεται να αναφερθούμε σε κάποιες κοινωνικές και εκπαιδευτικές παραμέτρους που δίνουν έδαφος στην ανάπτυξη ακροδεξιών αντιλήψεων στα σχολεία.
Το πρώτο ζήτημα αφορά τη βία γενικότερα, λεκτική ή σωματική, που χαρακτηρίζει τη συμπεριφορά κάποιων μαθητών ήδη από το Δημοτικό. Μικροί νταήδες ή αργότερα στα Γυμνάσια και Λύκεια ομάδες επιβολής στους πιο αδύναμους είναι μια πραγματικότητα που κοντεύει να γίνει συνήθεια. Τα παιδιά δυστυχώς είναι αρκετά επηρεασμένα από τη μάτσο κουλτούρα και τον σεξισμό του διαδικτύου καθώς και από τη θεματολογία, τη γλώσσα και το ύφος της τραπ (όπλα, ναρκωτικά, υποτίμηση της γυναίκας, παραβατικότητα, κακοποιητικός λόγος που προωθεί έως και τον βιασμό): «με τις γκόμενες πάω με μία κάθε μέρα, για να αδειάζει το πακέτο, αλλιώς έχει βιασμό» – «Ξέρεις ότι θα σε σκότωνα, αν με πλήγωνες θα το κανα». Καθώς οι εκπαιδευτικοί δεν έχουν όλα τα αναγκαία εργαλεία για να αποδομήσουν τα παραπάνω και να αντιμετωπίσουν τις συνέπειές τους, είναι απαραίτητη η στελέχωση των σχολικών μονάδων με ψυχολόγους/κοινωνικούς λειτουργούς που όμως να μην αναγκάζονται να κάνουν ντελίβερι τις υπηρεσίες τους σε πέντε σχολεία, όπως τώρα.
Το δεύτερο σημείο αφορά την ελληνοκεντρική αφήγηση της ιστορίας στην εκπαίδευση, έτσι που η 28η Οκτωβρίου να περιορίζεται μόνο στην επίθεση των Ιταλών στους Έλληνες και να μην αναλύεται εκτενώς ο φασισμός και ο ναζισμός και οι συνέπειές τους για την ανθρωπότητα. Αντίστοιχα για το 1821 το όραμα του Ρήγα διδάσκεται σε τρεις γραμμές. Δυστυχώς ακόμα και τελειώνοντας το σχολείο, πολλά παιδιά έχουν εδραιωμένη αντίληψη ότι τα κράτη – έθνη υπήρχαν πάντοτε, μια και δεν έχουν αναλυθεί επαρκώς οι άλλες μορφές κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης, όπως οι οικογένειες, οι φυλές, οι πόλεις – κράτη, οι αυτοκρατορίες, αλλά και το ότι το κράτος σε πολλές περιπτώσεις προϋπήρχε του έθνους. Η αντίληψη που έχει κάθε άτομο για το έθνος επηρεάζει και τη στάση του πάνω σε ζητήματα όπως η εγγύτητα των πολιτισμών, η ενσωμάτωση των μεταναστών, η απόδοση ιθαγένειας, τα δικαιώματα των ξένων στην εργασία και στα δημόσια αγαθά.
Σε όλον τον κόσμο τα εκπαιδευτικά συστήματα χρησιμοποιήθηκαν για να εδραιώσουν τις εθνικές αφηγήσεις και τα εθνικιστικά αισθήματα στις νέες γενιές. Στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα έχουν γίνει κατά καιρούς προσπάθειες αποβολής του άγριου εθνικισμού (διαπολιτισμική εκπαίδευση, αφαίρεση από τα βιβλία ακραίων εθνικιστικών στερεοτυπικών εκφράσεων) ωστόσο τα σχολικά βιβλία συνεπικουρούμενα από τις παρελάσεις και κάποιες σχολικές γιορτές παλαιού τύπου εξακολουθούν να διδάσκουν ιστορία που στηρίζεται στο σχήμα της τρισχιλιετούς, αδιάσπαστης λαμπρής παρουσίας του ελληνισμού, καθιστώντας το έδαφος γόνιμο για να επανέρχονται προτάσεις ακροδεξιών κομμάτων και ομάδων για επιστροφή στην εθνικιστική παιδαγωγική του 19ου αιώνα.
***
Είναι γεγονός ότι εκπαίδευση στη χώρα μας δεν είναι όσο χρειάζεται συμπεριληπτική. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ότι σε μία τάξη Γυμνασίου έχουν παράλληλη στήριξη παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες, αλλά δεν υπάρχει καμία μέριμνα για μετανάστες που δεν ξέρουν ελληνικά να τα διδαχθούν. Οι τάξεις υποδοχής ξεκινούν τη λειτουργία τους τα Χριστούγεννα, σε κάποια σχολεία δεν υπάρχουν, ενώ είναι αναγκαίες, με αποτέλεσμα παιδιά μεταναστών να φοιτούν στο ελληνικό σχολείο χωρίς να μαθαίνουν τη γλώσσα, να είναι παιδιά χωρίς φωνή, ευάλωτα, εύκολα θύματα και εύκολοι θύτες.
Παρόλα αυτά η συνύπαρξη Ελλήνων και ξένων μαθητών στα σχολεία δεν επηρεάζεται ιδιαίτερα από την καταγωγή και το χρώμα. Οι παρέες είναι μικτές και παιδιά μεταναστών (κυρίως αλβανικής καταγωγής) χαίρουν συχνά υψηλής δημοφιλίας. Το μπούλινγκ στρέφεται κυρίως σε παιδιά διαφορετικά είτε λόγω εσωστρέφειας, θεμάτων ψυχικής υγείας, σεξουαλικού προσανατολισμού και οι εντάσεις αφορούν διαφορές που αναπτύσσονται στο παιχνίδι, στη διεκδίκηση του άλλου φύλου ή/και σε αντιτιθέμενες απόψεις σε κοινωνικά, ιδεολογικά ζητήματα. Για παράδειγμα, ένας από τους πιο έντονους καβγάδες μαθητών που χρειάστηκε να αντιμετωπίσω στην τάξη μου ήταν για τον γάμο των ομόφυλων ζευγαριών, όπου ήταν φανερό ότι η ρητορική ακραίων κύκλων της εκκλησίας, αλλά και Βελόπουλου, Νίκης, Σπαρτιατών (οι οποίοι στο πρόγραμμά τους μιλούν για πλήρη αποστασιοποίηση της εκπαίδευσης από τα δικαιώματα ΛΟΑΤΚΙ και άμεση απομάκρυνση οποιουδήποτε σχετικού μαθήματος και υλικού από όλες τις βαθμίδες)επηρεάζει αρκετούς/ες από τον μαθητικό πληθυσμό.
Αυτό που κυρίως παράγει στην εκπαίδευση διαχωρισμούς και διακρίσεις, άρα και ομαδοποιήσεις που ευνοούν τα ακροδεξιά σχέδια, είναι το ίδιο το εκπαιδευτικό μας σύστημα. Καταρχήν η παιδεία δεν εξαιρείται από τη γενικότερη υποχώρηση του κοινωνικού κράτους, από την πολιτική απαξίωσης των δημόσιων, κοινωνικών αγαθών από την κυβέρνηση Κ. Μητσοτάκη προς όφελος των ιδιωτών. Παρόλο που η εκπαίδευση ήταν πάντα ταξική, σήμερα ο κατανεμητικός της ρόλος είναι ιδιαίτερα ενισχυμένος, καθώς είναι πλήρως προσαρμοσμένη στις επιταγές της αγοράς. Κι αυτό που ζητάει τα τελευταία χρόνια η αγορά δεν είναι εργαζόμενους ενδιάμεσων προσόντων (βλ. συρρίκνωση του κλάδου των τραπεζικών) αλλά φτηνό, ευέλικτο εργατικό δυναμικό, άμεσα διαθέσιμο, με αποτέλεσμα οι μαθήτριες /ες που είναι προγραμματισμένοι γι΄ αυτό (χαμηλά οικονομικά, κοινωνικά στρώματα) να φοιτούν στα υποχρηματοδοτούμενα σχολεία της γειτονιάς και να εξωθούνται στην κατάρτιση, μια που τράπεζα θεμάτων, εξεταστικός μαραθώνιος στο λύκειο και ελάχιστη βάση εισαγωγής καθιστούν άπιαστο όνειρο γι αυτές/ους την ανοδική κοινωνική κινητικότητα μέσω της εκπαίδευσης. Από την άλλη υπάρχει ανάγκη για εργαζόμενους υψηλών προσόντων (με μεγάλη ζήτηση στους προγραμματιστές λογισμικού και στους ειδικούς τεχνητής νοημοσύνης), η οποία καλύπτεται με τον πολλαπλασιασμό των προτύπων, πειραματικών, τώρα και Ωνάσειων σχολείων εξ αιτίας των οποίων μαθητές και μαθήτριες χωρίς να ερωτηθούν εκδιώκονται από τα σχολεία τους και ο ιδιώτης «χορηγός» αποκτά λόγο στη δημόσια εκπαίδευση. Αυτή η πολιτική παράγει σχολεία, μαθητές, εκπαιδευτικούς διαφορετικών ταχυτήτων, είναι πολιτική διακρίσεων και σίγουρα βαθιά ελλειμματική στην παροχή γενικής παιδείας και ολόπλευρης μόρφωσης για όλους/ες που να διέπεται από οικουμενικές, ανθρωπιστικές αξίες, σημαντικό αντίδοτο στην ακροδεξιά και το φασισμό.
***
Συμπερασματικά, για αν συγκροτήσουν τα παιδιά δημοκρατική συνείδηση πρέπει:
- Να γνωρίζουν στοιχεία κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής ζωής (άμεση επαναφορά της Κοινωνιολογίας στο αναλυτικό πρόγραμμα) χωρίς τη γνώση των οποίων οι άνθρωποι είναι δυνατόν να καταλήγουν σε λανθασμένα συμπεράσματα.
- Να ελέγχουν κάποιες νοητικές διεργασίες που συντελούνται υπό την επίδραση θεσμών ιδεολογικού χαρακτήρα και οδηγούν σε επικίνδυνες ομαδοποιήσεις.
- Να αναγνωρίζουν τους μηχανισμούς δημιουργίας προκαταλήψεων και μέσα από την αναγνώριση αυτή να καταπολεμούν στις δικές τους.
- Να αντιληφθούν ότι η θεωρία των δυο άκρων αποτελεί ανιστόρητο συμψηφισμό που εμποδίζει την οριοθέτηση των ανθρώπων απέναντι σε φασιστικές συμπεριφορές.
- Να μπορούν μεγαλώνοντας να ανάγουν τις διαφορές στο πλαίσιο μιας ομοιότητας υψηλότερου επιπέδου.
Αν έχουμε τα παραπάνω κατά νου οι εκπαιδευτικοί, μπορούμε να διαπιστώσουμε τα συναφή σημεία του αναλυτικού προγράμματος και να αξιοποιήσουμε τις δυνατότητες που δίνει το κάθε μάθημα για την υλοποίησή τους.
Η αντιμετώπιση των ακροδεξιών αφηγημάτων μέσα στα σχολεία χρειάζεται αντίβαρα: οργανωμένες βιβλιοθήκες (το 50% των σχολικών μονάδων δεν διαθέτει) προβολή ταινιών, θεατρικές ομάδες, εργαστήρια για την συνύπαρξη, αποσχολειοποίηση (αντιγράφοντας τις καλές πρακτικές του Σκασιαρχείου) και κυρίως χρειάζεται το προσωπικό παράδειγμα δημοκρατικής ευαισθησίας των δασκάλων μια που, όπως έγραψε ο Αισχύλος, «διδάσκεις ό,τι είσαι».
Η Άλκη Ζέη, συγγραφέας που διαβάζουν τα παιδιά, είχε πει πως ο φόβος δεν πρέπει να έχει λόγο στη δημοκρατία. Παραφράζοντάς το, πρέπει να είναι στοίχημα για εμάς ο φόβος να μην έχει λόγο στην εκπαίδευση.
