Τα ξημερώματα της 31ης Γενάρη του 1996 ήταν η τελευταία φορά που Ελλάδα και Τουρκία πήραν θέσεις πολέμου, ο οποίος αποτράπηκε στο «παρά 1» με παρέμβαση της κυβέρνησης των ΗΠΑ. Η αφορμή για αυτήν την εξέλιξη ήταν η αμφισβήτηση της κυριαρχίας των βραχονησίδων Ίμια (ή Κάρντακ στα τούρκικα), που μάλιστα προκλήθηκε από ένα τυχαίο γεγονός. Η αιτία δεν ήταν άλλη από τη διαμάχη για το ποια χώρα θα έχει τον μεγαλύτερο δυνατό έλεγχο των (όποιων) κοιτασμάτων υδρογονανθράκων του Αιγαίου. Μια διαμάχη που εντάσσεται στη διαχρονική ελληνοτουρκική αντιπαράθεση γύρω απ’ το ποια άρχουσα τάξη θα έχει τη μεγαλύτερη επιρροή στην ευρύτερη περιοχή και η οποία κρατάει ακόμα, με εντάσεις και υφέσεις.
Πολιτική κατάσταση
Στα τέλη του 1995 η πολιτική κατάσταση και στις δύο χώρες ήταν τουλάχιστον ασταθής.
Η κυβέρνηση ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου εφάρμοζε πολιτικές λιτότητας που προκαλούσαν κοινωνικές αντιδράσεις, με τον ίδιο στα τέλη του 1995 να βρίσκεται άρρωστος στο νοσοκομείο. Ενώ η κρίση των Ιμίων βρίσκονταν σε εξέλιξη, αν και στα πρώτα της στάδια, ο Παπανδρέου παραιτείται από πρωθυπουργός και αναλαμβάνει ο Σημίτης, με Υπουργούς Εξωτερικών τον Θ. Πάγκαλο και Εθνικής Άμυνας τον Γεράσιμο Αρσένη.
Στην Τουρκία το καθεστώς βρίσκονταν σε βαθιά κρίση και αδιέξοδα. Υπήρχαν σημαντικοί εργατικοί και νεολαιίστικοι αγώνες και βέβαια το κουρδικό ζήτημα. Η πρωθυπουργός Τανσού Τσιλέρ προσπαθούσε για τρεις μήνες ανεπιτυχώς να σχηματίσει κυβέρνηση.
Αυτή η πολιτική αστάθεια έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη των γεγονότων.
Τα γεγονότα
25 Δεκεμβρίου 1995: Τουρκικό φορτηγό πλοίο προσαράζει σε αβαθή ύδατα κοντά στα Ίμια. Ο πλοίαρχός του αρνείται βοήθεια από το ελληνικό Λιμενικό, υποστηρίζοντας ότι βρισκόταν σε τουρκική περιοχή.
27 Δεκεμβρίου 1995: Το τουρκικό Υπουργείο Εξωτερικών ενημερώνει την ελληνική πρεσβεία ότι, ανεξαρτήτως του ποιος θα ανελάμβανε τη διάσωση του πλοίου, γενικά η κυριαρχία των βραχονησίδων αποτελεί ένα ανοιχτό ζήτημα.
28 Δεκεμβρίου 1995: Τελικά δύο ελληνικά ρυμουλκά αποκολλούν το τουρκικό φορτηγό. Το πρωί της ίδιας μέρας ένα τουρκικό μαχητικό αεροσκάφος συντρίβεται στα ελληνικά χωρικά ύδατα, στην περιοχή της Λέσβου, ύστερα από εμπλοκή με ελληνικά μαχητικά. Ο πιλότος διασώζεται.
29 Δεκεμβρίου 1995: Το τουρκικό Υπουργείο Εξωτερικών εκμεταλλεύεται την κατάσταση και επιδίδει ρηματική διακοίνωση στο αντίστοιχο ελληνικό, στην οποία αναφέρεται ότι οι βραχονησίδες Ίμια είναι καταχωρισμένες στο κτηματολόγιο Μουγκλά του νομού Μπουντρούμ (Αλικαρνασσού) και ανήκουν στην Τουρκία.
9 Ιανουαρίου 1996: Το ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών απαντά με καθυστέρηση, απορρίπτοντας τη διακοίνωση. Συμφωνείται, ωστόσο, μεταξύ των ΥΠΕΞ να μην υπάρξει διαρροή των ανωτέρω στον τύπο.
15 Ιανουαρίου 1996: Παραιτείται ο πρωθυπουργός Ανδρέας Παπανδρέου, που νοσηλεύεται στο «Ωνάσειο».
16 Ιανουαρίου 1996: Το Υπουργείο Εξωτερικών ζητά αυξημένα μέτρα επαγρύπνησης στην περιοχή των Ιμίων.
19 Ιανουαρίου 1996: Η κοινοβουλευτική ομάδα του ΠΑΣΟΚ εκλέγει νέο πρωθυπουργό τον Κωνσταντίνο Σημίτη.
24 Ιανουαρίου 1996: Ο ANT1 θα δημοσιοποιήσει την ανταλλαγή ρηματικών διακοινώσεων και θα παρουσιάσει στην ελληνική κοινή γνώμη την είδηση ότι «η Τουρκία αξιώνει ελληνική γη».
26 Ιανουαρίου 1996: Ο δήμαρχος Καλύμνου, Δ. Διακομιχάλης (ΠΑΣΟΚ), τοποθετεί την ελληνική σημαία στη Μεγάλη Ίμια, συνοδευόμενος από τον αστυνομικό διευθυντή Καλύμνου, τον ιερέα και δύο κατοίκους του νησιού.
27 Ιανουαρίου 1996: Δύο δημοσιογράφοι της εφημερίδας «Χουριέτ» στη Σμύρνη μεταβαίνουν στα Ίμια, κατεβάζουν την ελληνική σημαία και υψώνουν την τουρκική. Η όλη επιχείρηση βιντεοσκοπείται και προβάλλεται από το τηλεοπτικό κανάλι της «Χουριέτ».
28 Ιανουαρίου 1996: Περιπολικό του Πολεμικού Ναυτικού υποστέλλει την τουρκική σημαία και ανεβάζει την ελληνική. Το βράδυ Έλληνες βατραχάνθρωποι αποβιβάζονται στη Μεγάλη Ίμια.
29 Ιανουαρίου 1996: Ο νέος πρωθυπουργός Κ. Σημίτης, στις προγραμματικές του δηλώσεις στη Βουλή, διευκρινίζει ότι σε οποιαδήποτε πρόκληση η Ελλάδα θα αντιδράσει άμεσα και δυναμικά.
30 Ιανουαρίου 1996: Η Τσιλέρ απαντάει από την τουρκική Βουλή ότι «Αύριο η ελληνική σημαία και ο ελληνικός στρατός δεν θα υπάρχουν στα Καρντάκ».
Ο Σημίτης έχει τηλεφωνική επικοινωνία με τον Αμερικανό πρόεδρο Μπιλ Κλίντον. Του εκφράζει την ελληνική θέση ότι η Ελλάδα δεν επιθυμεί την ένταση, αλλά εφόσον προκληθεί θα αντιδράσει δυναμικά. Η κυβέρνηση δηλώνει έτοιμη να αποσύρει τους βατραχανθρώπους, όχι όμως και την ελληνική σημαία. Ο Τούρκος Υπουργός Εξωτερικών δηλώνει ότι υπάρχουν και άλλα νησιά του Αιγαίου με ασαφές νομικό καθεστώς και δεν αποδέχεται την ελληνική πρόταση (αποχώρηση των στρατιωτών αλλά όχι της σημαίας).
Στα Ίμια σπεύδουν τα μεγάλα ελληνικά πολεμικά πλοία που αναχωρούν από τη Σαλαμίνα, το ίδιο και τα τουρκικά από τη Σμύρνη.
Η νέα κυβέρνηση Σημίτη μόλις έχει λάβει ψήφο εμπιστοσύνης από τη Βουλή.
Στις 23:55 κηρύσσεται μερική επιστράτευση στον Έβρο και τα νησιά του Αιγαίου.
31 Ιανουαρίου 1996:
01:40: Στο ΓΕΕΘΑ καταφθάνουν πληροφορίες ότι Τούρκοι κομάντος αποβιβάζονται στη Μικρή Ίμια.
Ο αρχηγός ΓΕΕΘΑ Χρήστος Λυμπέρης εισηγείται την έναρξη του πολέμου: «Έχουμε τακτικό πλεονέκτημα. Δώστε μου την άδεια να χτυπήσουμε πρώτοι» λέει απευθυνόμενος στον Σημίτη.
04:30: Ελικόπτερο του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού πετάει για να επιβεβαιώσει την πληροφορία. Επικρατούν άσχημες καιρικές συνθήκες.
04:50: Το πλήρωμα του ελικοπτέρου αναφέρει ότι εντόπισε περί τους 10 Τούρκους κομάντος με τη σημαία τους. Δίνεται εντολή να επιστρέψει στη βάση του κι ενώ πετά μεταξύ των βραχονησίδων Πίτα και Καλόλιμνος αναφέρει βλάβη και χάνεται από τα ραντάρ. Αργότερα θα ανασυρθούν νεκρά και τα τρία μέλη του πληρώματος.
Η επίσημη άποψη του ελληνικού κράτους για την πτώση του ελικοπτέρου ήταν ότι κατέπεσε λόγω κακοκαιρίας και απώλειας προσανατολισμού του πιλότου. Ωστόσο, στην Ελλάδα υπάρχει ευρέως διαδεδομένη η άποψη ότι το ελικόπτερο καταρρίφθηκε από τις τουρκικές ένοπλες δυνάμεις και ότι το γεγονός αποκρύφθηκε, προκειμένου να λήξει η κρίση και να μην οδηγηθούν οι δύο χώρες σε γενικευμένη πολεμική σύρραξη. Σήμερα η θέση του ελληνικού Γενικού Επιτελείου Στρατού είναι ότι το ελικόπτερο «κατέπεσε υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες».
06:00: Η κυβέρνηση των ΗΠΑ διά του Υφυπουργού Εξωτερικών Ρίτσαρντ Χόλμπρουκ επιβάλλουν και στις δύο πλευρές τη θέληση τους. «No ships, no troops, no table-flags» (όχι πλοία, όχι στρατεύματα, όχι σημαίες) διαμηνύουν, ή σε πιο κομψή διπλωματική γλώσσα να ισχύσει το «status quo ante», δηλαδή η κατάσταση που υπήρχε πριν την κρίση.
Μέχρι το μεσημέρι της 31ης Ιανουαρίου 1996 τα πλοία, οι στρατιώτες και οι σημαίες είχαν αποσυρθεί από τα Ίμια.
(βασική πηγή χρονολογίου: sansimera.gr)
Σε ποιόν ανήκουν οι βραχονησίδες;
Συνοπτικά, στο Αιγαίο υπάρχουν περίπου 1.000 βραχονησίδες (ακατοίκητοι βράχοι) που σύμφωνα με Διεθνείς Συνθήκες ανήκουν στην Ελλάδα, 153 εκ των οποίων η Τουρκία θεωρεί ότι αποτελούν «γκρίζα ζώνη», δηλαδή ότι δεν είναι ξεκάθαρο σε ποιο κράτος ανήκουν. Το ελληνικό κράτος υποστηρίζει ότι με τη Συνθήκη της Λωζάνης του 1923 και τη Συνθήκη του Παρισιού του 1947 στα νησιά που ανήκαν στο ιταλικό κράτος και παραχωρήθηκαν στο ελληνικό, περιλαμβάνονται και όλες οι γειτονικές βραχονησίδες. Το τουρκικό κράτος εν μέρει το αμφισβητεί αυτό. Επίσης αμφισβητεί ότι οι ακατοίκητοι βράχοι μπορούν να έχουν υφαλοκρηπίδα και χωρικά ύδατα (και άρα το κράτος στο οποίο ανήκουν να έχει κυριαρχικά δικαιώματα επί των κοιτασμάτων υδρογονανθράκων που ενδεχομένως υπάρχουν εκεί).
Ποιος έφταιγε
Η υπόθεση της προσάραξης του τουρκικού φορτηγού πλοίου θα μπορούσε να έχει λήξει άμεσα, δηλαδή με τη ρυμούλκησή του στις 28/12/1995, και έτσι δεν θα είχε υπάρξει ποτέ η κρίση των Ιμίων. Η Τσιλέρ βρήκε σε αυτό ευκαιρία να «ανοίξει» το ζήτημα, γεγονός που πήρε γρήγορα διαστάσεις και κλιμακώθηκε και απ’ τις δύο πλευρές. Η τότε ελληνική κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ επί Σημίτη μπορεί να θέλει να ρίξει την ευθύνη στον στρατό (για παράδειγμα λέγεται ότι η πολιτική εντολή ήταν μόνο να κατέβει η τουρκική σημαία που ανέβασαν οι Τούρκοι δημοσιογράφοι και όχι να ξανα-ανέβει η ελληνική ούτε να τη φυλάει ομάδα βατραχανθρώπων), ότι τις κρίσιμες ώρες το ΓΕΕΘΑ δεν είχε εικόνα του τι συνέβαινε στα Ίμια και ενημερώνονταν απ’ τα ΜΜΕ για τις εξελίξεις, ότι ο Δήμαρχος Καλύμνου «έκανε του κεφαλιού του» κλπ. Ρίχνει επίσης ευθύνη στον ρόλο των ΜΜΕ, κατηγορώντας μόνο τους δημοσιογράφους της Χουριέτ, ωστόσο δεν λέει κουβέντα για το γεγονός ότι δύο μέρες πριν ο Αντ1 δημοσιοποίησε την απόρρητη αλληλογραφία (που βέβαια διέρρευσε από την πολιτική ηγεσία), γεγονός που στην ουσία έριξε λάδι στη φωτιά.
Ο Σημίτης και η τότε κυβέρνηση μπορεί να υποστήριζαν ότι δεν είχαν την πλήρη ευθύνη, καθώς είχαν αναλάβει μόλις λίγες ημέρες/εβδομάδες νωρίτερα, ωστόσο συνέχισαν την ίδια πολιτική που συντηρούσε την αντιπαράθεση, η οποία ακολουθήθηκε και μετέπειτα. Μια πολιτική που τα όριά της φάνηκαν όταν η κυβέρνηση υπέκυψε στην πολιτική του «πραγματικού κυρίαρχου» της περιοχής, των ΗΠΑ, που τα συμφέροντά τους εκείνη τη στιγμή ήταν να αποφευχθεί κάθε είδους πολεμική σύρραξη, με αποτέλεσμα ελληνική και τουρκική κυβέρνηση να υπακούσουν άμεσα.
Υπάρχει λύση;
Για πάνω από έναν αιώνα, το τουρκικό και ελληνικό κράτος βρίσκονται σε διαρκή αντιπαράθεση, με εξαίρεση ίσως ένα μικρό διάστημα στις αρχές της δεκαετίας του ’50, καθώς το 1952 γίνονται μαζί χώρες-μέλη του ΝΑΤΟ. Ιστορικά βρέθηκαν σε αντίπαλα πολεμικά στρατόπεδα, και η Ελλάδα στη λήξη των πολέμων βρέθηκε να είναι στο πλευρό των νικητών – έτσι στις Συνθήκες που ακολούθησαν είχε πολύ μεγαλύτερα εδαφικά κέρδη έναντι της Τουρκίας. Αυτός είναι ο λόγος που το τουρκικό κράτος θεωρεί τον εαυτό του αδικημένο και η άρχουσα τάξη του έχει συνεχώς διεκδικήσεις από την αντίστοιχη ελληνική.
Στο πλαίσιο του καπιταλισμού και του ιμπεριαλισμού, αυτός είναι ο τρόπος που τα κράτη και οι εθνικές αστικές τάξεις λύνουν της διαφορές τους. Πόλεμοι-συμφωνίες-αμφισβήτηση-διεκδικήσεις-κρίσεις. Κοινός παρονομαστής είναι το γεγονός ότι αυτός που τελικά «την πληρώνει» με το αίμα, τη ζωή του, την καταστροφή και τη δυστυχία, δεν είναι η μία ή η άλλη αστική τάξη, αλλά οι λαοί των εμπλεκόμενων κρατών.
Με αυτή την έννοια, δεν μπορεί να υπάρξει καμία μόνιμη λύση των εθνικών αντιπαραθέσεων στο πλαίσιο του συστήματος, που να είναι προς το συμφέρον των λαών. Με την πρώτη ευκαιρία που θα δοθεί στη μία ή την άλλη πλευρά, θα «παίξει» το χαρτί του αδικημένου, θα αρχίσει τις πατριωτικές-εθνικιστικές κορώνες, ανοίγοντας έναν νέο κύκλο αντιπαράθεσης και εντάσεων. Και για τα ελληνοτουρκικά δεδομένα, στο πλαίσιο ευρύτερης γεωπολιτικής αστάθειας, μια αφορμή ή ένα θερμό επεισόδιο μπορεί να εξελιχθεί με απρόβλεπτο τρόπο.
Ο μόνος δρόμος για τους λαούς είναι οι κοινοί αγώνες της ίδιας της κοινωνίας, ενάντια στα κοινά τους προβλήματα. Σε περιόδους έντασης των ανταγωνισμών, κάτι τέτοιο ίσως ακούγεται μακρινό και ουτοπικό. Η έμπρακτη αλληλεγγύη όμως που εκφράζεται μεταξύ τουρκικού και ελληνικού λαού σε περιπτώσεις καταστροφών (π.χ. σεισμοί), δείχνουν ακριβώς αυτό – ότι οι λαοί δεν έχουν να χωρίσουν τίποτα, αυτό που τους χωρίζει είναι οι εκατέρωθεν εθνικισμοί και ανταγωνισμοί. Στην προκειμένη, οι Τούρκοι και οι Έλληνες εργαζόμενοι δεν έχουν τίποτα να κερδίσουν εάν η μία ή η άλλη άρχουσα τάξη ξεκινήσει τις εξορύξεις υδρογονανθράκων στο Αιγαίο. Ίσα-ίσα, θα μοιραστούν από κοινού την υποβάθμιση και τον μεγάλο κίνδυνο μιας περιβαλλοντικής καταστροφής, την ίδια στιγμή που οι πολυεθνικές του κεφαλαίου θα συνεχίζουν να αποκομίζουν τεράστια κέρδη, εκμεταλλευόμενες τα κοιτάσματα και ούτε ένα ψίχουλο από αυτά τα κέρδη δεν θα επιστρέψει στην ελληνική ή την τουρκική κοινωνία.
Τα γεγονότα των Ιμίων και ειδικά το «θολό» τοπίο γύρω απ’ την πτώση του ελικοπτέρου που οδήγησε στους θανάτους τριών στρατιωτικών, αποτέλεσε βούτυρο στο ψωμί της Ακροδεξιάς και των φασιστών. Εκμεταλλεύονται τα γεγονότα του ‘96 και τους νεκρούς της συντριβής, προκειμένου να σπείρουν το εθνικιστικό δηλητήριό τους και κάθε χρόνο «τιμούν» αυτή τη μέρα – στην ουσία διαδίδοντας την φιλοπόλεμη προπαγάνδα τους. Εδώ και χρόνια το αντιφασιστικό κίνημα είναι εκεί για να τους χαλάσει τα σχέδια, συνεχίζοντας τον αγώνα για απομόνωση των φασιστικών συμμοριών και παλεύοντας για τον κοινό διεθνιστικό αγώνα των λαών.
Διαβάστε περισσότερα για τις αντιφασιστικές κινητοποιήσεις ενόψει της επετείου των «Ιμίων» εδώ.
Διαβάστε περισσότερα για την ένταση στις ελληνοτουρκικές σχέσεις εδώ.
Αξίζει επίσης να διαβαστεί το άρθρο του Τάσου Κωστόπουλου «Το γκρίζο “έπος” των βραχονησίδων» στην Εφημερίδα των Συντακτών.
