Γυναικεία δικαιώματα και φεμινιστικοί αγώνες στη Ρουμανία, χθες και σήμερα

Άρθρο της Μαρία-Λουίζα Γκ., από τη ρουμάνικη οργάνωση «Σοσιαλιστική Ομάδα Δράσης» (GAS), που συμμετέχει στο Internationalist Standpoint.

Η σημερινή κατάσταση στη Ρουμανία από τη σκοπιά των δικαιωμάτων των γυναικών, είναι αυτή μιας χώρας παγιδευμένης μεταξύ προόδου και σκοταδισμού. Από τη μία πλευρά, ορισμένα στρώματα του πληθυσμού εξακολουθούν να απολαμβάνουν κάποια από τα οφέλη που παρέμειναν από το προηγούμενο σταλινικό καθεστώς όσον αφορά τα δικαιώματα των γυναικών και από την άλλη πλευρά, οι γυναίκες που ανήκουν σε ευάλωτα τμήματα του πληθυσμού (Ρομά, ΛΟΑΤΚΙ+, φτωχοί των πόλεων και της υπαίθρου) αντιμετωπίζουν τεράστιες προκλήσεις.

Ιστορικά στοιχεία

Το ιστορικό των φεμινιστικών αγώνων και νικών στη Ρουμανία έχει πολλά σκαμπανεβάσματα, κυρίως λόγω της πατερναλιστικής προσέγγισης των δικαιωμάτων των γυναικών στη χώρα, ακόμη και κατά τη σταλινική περίοδο, καθώς και της αστικής φεμινιστικής προσέγγισης κατά τις καπιταλιστικές περιόδους (πριν από το 1947 και μετά το 1989).

Συνοπτικό Χρονολόγιο

Καπιταλισμός (Μοναρχία)

1923: Φιλελεύθερο αστικό σύνταγμα αναγνώρισε την πλήρη ισότητα των δύο φύλων
1929: δικαίωμα ψήφου στις τοπικές εκλογές
1938: δικαίωμα ψήφου σε όλες τις εκλογές για γυναίκες και άνδρες άνω των 30 ετών (αλλά υπήρχε μοναρχική δικτατορία, οπότε το δικαίωμα ήταν άκυρο)

Σταλινισμός

1947: Άνα Πάουκερ, μια σημαντική ηγέτιδα, έγινε η πρώτη γυναίκα υπουργός Εξωτερικών στον κόσμο
1948: Το νέο σύνταγμα παρέχει το δικαίωμα ψήφου σε γυναίκες και άνδρες άνω των 18 ετών.
1957: διάταγμα για τη νομιμοποίηση των αμβλώσεων
Ενθάρρυνση των γυναικών για ενασχόληση με τις θετικές επιστήμες καθ’ όλη τη σταλινική περίοδο
1966: δραστική στροφή, διάταγμα 770 που απαγορεύει τις αμβλώσεις, μοναδικό στον σοβιετικό χώρο και σε ευθεία αντίθεση με την κομμουνιστική και σοσιαλιστική ιδεολογία

Καπιταλισμός (Αστική Δημοκρατία)

1989/90: επανανομιμοποίηση των αμβλώσεων, δωρεάν αντισύλληψη και εισαγωγή της σεξουαλικής αγωγής στα σχολεία
2010-σήμερα: υποχώρηση της πρόσβασης στην άμβλωση, η αντισύλληψη δεν είναι πλέον δωρεάν, η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση αφαιρείται από τα σχολεία

Κύρια ζητήματα στη Ρουμανία το 2023

Εφηβική εγκυμοσύνη

Η εφηβική εγκυμοσύνη είναι το κορυφαίο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν τα κορίτσια στη Ρουμανία: η χώρα κατέχει το ρεκόρ για το υψηλότερο ποσοστό ανήλικων μητέρων στην Ευρώπη[1] με σταθερά πάνω από 16.000 έφηβες μητέρες (κάτω των 19 ετών) ετησίως, εκ των οποίων πάνω από 650 είναι κάτω των 15 ετών.

1 στις 10 ανήλικες μητέρες ή έγκυες ανήλικες δεν έχει πάει ποτέ στο σχολείο και το 75% των εγκύων γυναικών και των ανήλικων μητέρων εγκαταλείπουν τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.
Το 80% των εγκύων γυναικών ή μητέρων κάτω των 18 ετών δεν χρησιμοποιούσαν καμία αντισυλληπτική μέθοδο επειδή δεν είχαν πληροφορίες σχετικά με τη χρήση τους.

Η έλλειψη σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης στα σχολεία είναι η βασικότερη αιτία, ακολουθούμενη από την έλλειψη πρόσβασης σε υπηρεσίες υγείας στις φτωχότερες περιοχές της χώρας, όπου συμβαίνουν οι περισσότερες από αυτές τις εγκυμοσύνες. Πρόκειται επομένως για ένα ζήτημα που επηρεάζει τα φτωχά στρώματα και μάλιστα διαχρονικά (οι περισσότερες έφηβες μητέρες είχαν οι ίδιες έφηβες μητέρες), και χωρίς να βγουν τα εκατομμύρια των ευάλωτων ανθρώπων από τη φτώχεια, δεν θα υπάρξει καμία βελτίωση στο ζήτημα των εφηβικών κυήσεων.

Σεξουαλική διαπαιδαγώγηση – αντισύλληψη – αμβλώσεις

Η έλλειψη πρόσβασης στη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση, τις μεθόδους αντισύλληψης και την άμβλωση είναι ένα άλλο μείζον ζήτημα. Η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση δεν διδάσκεται πλέον στα σχολεία, αλλά διδάσκεται… η θρησκεία. Οι περισσότεροι πολέμιοι της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης προέρχονται από θρησκευτικούς κύκλους και ισχυρίζονται ότι η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση θα «κάνει τα παιδιά τους διεστραμμένα» και «ομοφυλόφιλα». Τα αντισυλληπτικά δεν επιδοτούνται πλέον από το 2011. Η πρόσβαση στην άμβλωση γίνεται όλο και πιο δύσκολη, με τους γιατρούς να αρνούνται να την εφαρμόσουν λόγω θρησκείας, ακόμη και σε δημόσια ή ιδιωτικά νοσοκομεία – η κρίση του κορονοϊού χρησιμοποιήθηκε ως πρόσχημα για τη μη διενέργεια αμβλώσεων σε πολλά δημόσια και ιδιωτικά νοσοκομεία και κέντρα υγειονομικής περίθαλψης.

Τα πιο πρόσφατα στοιχεία[2] είναι πολύ αποκαλυπτικά: το 2022 πραγματοποιήθηκαν 6.728 αμβλώσεις, εκ των οποίων οι 4.131 πραγματοποιήθηκαν στον ιδιωτικό τομέα, δηλαδή σχεδόν διπλάσιες αμβλώσεις σε σύγκριση με τον δημόσιο τομέα.

Οι παραπάνω αριθμοί είναι πολύ μικροί. Μια σημαντική αιτία για αυτό είναι η εισροή κεφαλαίων από ακραίες συντηρητικές ευαγγελικές ομάδες των ΗΠΑ στη Ρουμανία, είτε απευθείας σε εκκλησίες (τόσο προτεσταντικές όσο και ορθόδοξες), είτε μέσω ΜΚΟ που προωθούν την αποχή από το σεξ και εναντιώνονται στην άμβλωση.[3] Ανάλογο ρόλο παίζουν και αρκετοί «influencers» στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Στο πλαίσιο αυτό, είναι σημαντικό να διατηρήσουμε ζωντανή τη μνήμη του διατάγματος του 1966, συγκεντρώνοντας τις ιστορίες των χιλιάδων γυναικών που αναγκάστηκαν να κάνουν παράνομες αμβλώσεις κατά την περίοδο 1966-89 και των συγγενών εκείνων που πέθαναν.

Ενδοοικογενειακή βία

Η ενδοοικογενειακή βία είναι συχνό φαινόμενο, ιδίως στις αγροτικές περιοχές. Σύμφωνα με την τελευταία μελέτη για το θέμα αυτό, από τα 27.000-40.000 περιστατικά βίας το 2020, το 54% αυτών συνέβη σε αγροτικές περιοχές.[4] Τα αίτια είναι πολλαπλά και είναι ενδιαφέρον ότι η Αστυνομία έχει μια ενδιαφέρουσα ανάλυση για το γιατί συμβαίνει: αναφέρονται οι παραδοσιακοί ρόλοι των φύλων στους οποίους οι άνδρες κυριαρχούν επάνω στις γυναίκες, η κοινωνική αποδοχή της βίας ως λύση συγκρούσεων και η φτώχεια – με άλλα λόγια ο καπιταλισμός και η πατριαρχία, μόνο που οι αρχές δεν χρησιμοποιούν αυτούς τους βασικούς όρους.

Το κύριο πρόβλημα είναι ότι το κράτος (και, φυσικά, η Αστυνομία) δεν βοηθά τα θύματα ενδοοικογενειακής βίας, αλλά βασίζεται στις ΜΚΟ, οι οποίες διαθέτουν ελάχιστα κονδύλια για την αντιμετώπιση του ζητήματος. Υπάρχει έλλειψη καταφυγίων-ξενώνων για τα θύματα ενδοοικογενειακής βίας και όσα υπάρχουν δεν επιτρέπουν μακροχρόνια παραμονή. Ορισμένες ΜΚΟ προσπαθούν να έχουν μια μακροπρόθεσμη προσέγγιση για τη βοήθεια των θυμάτων (παρέχοντας στέγη, ψυχολογική υποστήριξη, καθώς και βοήθεια για την εύρεση εργασίας και την οικονομική ανεξαρτησία), ωστόσο απαιτείται περισσότερη χρηματοδότηση για αυτό. Αυτή η έλλειψη υποστήριξης οδηγεί τις γυναίκες να ψάχνουν λύσεις ατομικά, όπως πχ σε ομάδες στο Facebook για να βρουν κατοικία, όπου αναζητούν τις πιο φθηνές ευκαιρίες. Τα αποτελέσματα σε αυτές τις περιπτώσεις ποικίλλουν. Μπορεί να είναι υποστηρικτικές, αν το θύμα θεωρείται «άξιο» (πχ να μην είναι Ρομά, να είναι «σκληρά εργαζόμενη», στα 30 της), έως απορριπτικές αν το θύμα είναι Ρομά καταγωγής ή πολύ νεαρό, αλλά ακόμα και εντελώς προσβλητικές (άνδρες που προτείνουν να φιλοξενήσουν θύματα με αντάλλαγμα το σεξ).

Ο νεοφιλελευθερισμός πλασάρει τη μοντέρνα βιομηχανία του σεξ ως απελευθερωτική

Μετά την καπιταλιστική παλινόρθωση του 1989, η Ρουμανία μετατράπηκε σε μια χώρα όπου οι γυναίκες αποτελούσαν απλά αντικείμενα εκμετάλλευσης, με σημαντικό αριθμό φτωχών και ευάλωτων γυναικών να καταλήγουν αντικείμενο εμπορίας από διεθνή δίκτυα οργανωμένου εγκλήματος. Η εμπορία ανθρώπων (τράφικινγκ) παραμένει ένα βασικό πρόβλημα στη Ρουμανία, ωστόσο η σημασία της έχει μειωθεί σε σύγκριση με τη δεκαετία του 1990 και τις αρχές της δεκαετίας του 2000, χάρη στη σχετική βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και στο γεγονός ότι η εργασία στον χώρο της βιομηχανίας του σεξ διοχετεύεται περισσότερο σε βιντεοκλήσεις,[5] γεγονός που την καθιστά κάπως ασφαλέστερη. Τα στούντιο απασχολούν μοντέλα με καθεστώς «ελεύθερου επαγγελματία» και αυτοπλασάρονται ότι ενδυναμώνουν τις γυναίκες και ενθαρρύνουν τη γυναικεία επιχειρηματικότητα, πηγαίνοντας έτσι μαζί με το ρεύμα της νεοφιλελεύθερης ρητορικής και προπαγάνδας. Η πραγματικότητα για αυτές τις γυναίκες είναι βέβαια πολύ διαφορετική από την εικόνα που δίνουν τα μέσα ενημέρωσης: τα ψυχολογικά προβλήματα, η κακοποίηση, τα ναρκωτικά είναι ο κανόνας.

Μισθολογικό χάσμα μεταξύ ανδρών και γυναικών – δεν είναι απ’ τα πιο σημαντικά ζητήματα στη Ρουμανία

Το 2020, η Ρουμανία κατέλαβε τη 2η θέση στην ΕΕ όσον αφορά τη διαφορά μεταξύ του μέσου εισοδήματος ή του εισοδήματος που αποκτά μια γυναίκα σε σύγκριση με έναν άνδρα (2,4%), αμέσως μετά το Λουξεμβούργο (0,7%) και πολύ λιγότερο από τον μέσο όρο της ΕΕ (13%).[6] Αυτό αποτελεί σαφή κληρονομιά της περιόδου της σχεδιασμένης οικονομίας, όπου οι μισθοί ήταν αυστηρά ρυθμισμένοι, με τις διακρίσεις λόγω φύλου να είναι ανύπαρκτες στην πράξη. Φυσικά, ο σημερινός κατώτατος μισθός των 350 ευρώ/μήνα περίπου είναι πολύ πίσω από τις ανάγκες των εργαζομένων (όλων των φύλων).

Μαζικά κινήματα και διαμαρτυρίες ή η έλλειψή τους

Υπάρχει σαφής έλλειψη μαζικών κινημάτων στη Ρουμανία για τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων των γυναικών και άλλων ευάλωτων κοινωνικών στρωμάτων, ωστόσο οργανώνονται κάποιες πορείες και εκδηλώσεις. Εκτός από τις μικρές διαδηλώσεις της 8ης Μαρτίου που διοργανώθηκαν από διάφορες φεμινιστικές ΜΚΟ και δημόσιες αρχές (οι αστυνομικοί σταματούν γυναίκες στην κυκλοφορία για να τους προσφέρουν λουλούδια και όχι πρόστιμα!), υπήρξε μια ενδιαφέρουσα εκστρατεία με πρωτοβουλία ενός δικτύου φεμινιστικών ΜΚΟ, του Ρουμανικού Δικτύου για την Πρόληψη και την Καταπολέμηση της Βίας κατά των Γυναικών (VIF). Η τελευταία πορεία για «την ασφάλεια των γυναικών» πραγματοποιήθηκε στις 23 Οκτωβρίου 2022 με σύνθημα «Βαρεθήκαμε τα κενά λόγια, θέλουμε κοινωνικές υπηρεσίες!». Οι ΜΚΟ ζητούσαν αύξηση της κρατικής χρηματοδότησης των υπηρεσιών κοινωνικής φροντίδας για τα θύματα έμφυλης βίας και για προγράμματα εκπαίδευσης, κατάρτισης και ευαισθητοποίησης. Πραγματοποιήθηκαν επίσης στατικές δράσεις, όπως η διαμαρτυρία «Cadem Una, Cadem Toate» (πέφτει μία, πέφτουμε όλες/οι) που διοργανώθηκε από διάφορες φεμινιστικές οργανώσεις με αφορμή τις δολοφονίες δύο έφηβων κοριτσιών το 2019. Μια διαδικτυακή έκθεση για μια δεκαετία φεμινιστικών κινημάτων συγκροτήθηκε από μια συλλογικότητα ΜΚΟ. Ωστόσο, χρειάζεται να χτιστούν στη Ρουμανία ευρύτερα μαζικά κινήματα, προκειμένου να αναδείξουν τα ζητήματα που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες, τα οποία να αποκτήσουν τελικά και σοσιαλιστική προοπτική.

Φεμινιστικές οργανώσεις και προσωπικότητες στη Ρουμανία και η προσέγγισή τους

Κατά την τελευταία δεκαετία εμφανίστηκαν αρκετές φεμινιστικές ΜΚΟ στη Ρουμανία, κυρίως χάρη στη χρηματοδότηση από τα ταμεία της ΕΕ και τις σκανδιναβικές επιχορηγήσεις. Αν και η πλειοψηφία αυτών των ΜΚΟ έχουν μια αστική και αρκετά ακαδημαϊκή προσέγγιση, οι δραστηριότητές τους στην πράξη είναι κάποιες φορές θετικές και σημαντικές, αν συγκριθούν με την έλλειψη δράσης από τις δημόσιες αρχές.

Ωστόσο, ο κίνδυνος «υποκατάστασης» του κράτους και της υποχρέωσής του να εφαρμόζει κοινωνικές πολιτικές είναι υπαρκτός. Φυσικά πρέπει να δράσουμε όταν οι γυναίκες της τάξης μας κινδυνεύουν, αλλά ταυτόχρονα πρέπει να διευρύνουμε τις διεκδικήσεις μας για να αναλάβει το κράτος τον ρόλο του.

Οι σύγχρονες πιο προβεβλημένες προσωπικότητες στον χώρο του φεμινισμού στη Ρουμανία προέρχονται κυρίως από τον ακαδημαϊκό κόσμο, τόσο από τη Δεξιά ή το κέντρο, όπως η Mihaela Miroiu, όσο και από την Αριστερά, όπως η Oana Uiorean, η Laura Sandu ή η Nicoleta Moise από το φεμινιστικό περιοδικό Cutra (ένας ανακτημένος υποτιμητικός όρος για τις γυναίκες).

Ωστόσο, η πλειοψηφία των σημερινών φεμινιστικών προσεγγίσεων στη Ρουμανία κυριαρχείται από αυτό που ονομάζεται «αστικός φεμινισμός», διαμορφώνεται με βάση τα δυτικά ακαδημαϊκά πρότυπα και συνδέεται στενά με τις πολιτικές ταυτότητας, αποφεύγοντας έτσι τη συζήτηση για άλλες πτυχές του φεμινισμού. Για να βελτιωθεί η κατάσταση θα ήταν χρήσιμο να ξεκινήσουν δημόσιες εκστρατείες που θα μιλούσαν περισσότερο για τις σοσιαλίστριες φεμινίστριες της σοβιετικής και προ-σοβιετικής εποχής, όπως η Αλεξάνδρα Κολλοντάι, η Ρόζα Λούξεμπουργκ, η Άνα Πάουκερ, και να αναβιώσουμε τη μνήμη μιας διαφορετικής προσέγγισης του φεμινισμού, παραμένοντας παράλληλα προσγειωμένοι στην πραγματικότητα των σημερινών αγώνων. Στις 9 Μαρτίου, ωστόσο, διοργανώνεται μια διαδικτυακή συζήτηση από την καθηγήτρια Enikő Vincze, σημαντική προσωπικότητα του αγώνα για τη στέγαση, με την Oana Uiorean και τη Laura Sandu, σχετικά με τη σοσιαλιστική προοπτική του φεμινισμού, κάτι που συμβαίνει για πρώτη φορά στον χώρο της Αριστεράς στη Ρουμανία.

Χρειάζεται να ανοίξει μια συζήτηση μεταξύ των ακτιβιστών, των κοινωνικών κινημάτων, των αγωνιστικών συνδικάτων και κάθε συλλογικότητας στη χώρα για το πώς θα υποστηριχθούν οι φεμινιστικές διεκδικήσεις και οι αγώνες. Οι γυναίκες πρέπει να συζητήσουν μεταξύ τους τους τρόπους οργάνωσης ώστε να καταφέρουν αγωνιστούν και να πετύχουν νίκες. Υπάρχει ακόμη πολύς δρόμος μπροστά μας, αλλά είμαστε βέβαιες ότι, όπως συμβαίνει σε διάφορες χώρες σε όλο τον κόσμο, το φεμινιστικό κίνημα θα εδραιωθεί και θα σημειώσει επιτυχίες και στη Ρουμανία. Ταυτόχρονα, θα παλέψουμε για να πάρει ριζοσπαστικά και σοσιαλιστικά χαρακτηριστικά.