Το 2022 κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Redmarks το βιβλίο του Χρήστου Κεφαλή, Οι Πολωνοί Κομμουνιστές Απέναντι στον Στάλιν. Είναι ένα χρονικό των αγώνων των Πολωνών κομμουνιστών με επίκεντρο την εξόντωση της πλειονότητάς τους στις σταλινικές εκκαθαρίσεις του 1936-38. Την συνέντευξη του συγγραφέα που ακολουθεί πήρε ο Τάκης Μαστρογιαννόπουλος. Μια πιο σύντομη εκδοχή της δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Εποχή, στις 12-13 Νοέμβρη 2022.
- Οι σταλινικές εκκαθαρίσεις του 1936-38 παρέσυραν πολλά ηγετικά στελέχη και ακτιβιστές ξένων κομμουνιστικών κομμάτων που βρίσκονταν στην ΕΣΣΔ και εργάζονταν στην Κομιντέρν ή άλλα σοβιετικά ιδρύματα. Τι είναι αυτό που κάνει ξεχωριστή την περίπτωση των Πολωνών κομμουνιστών;
Πραγματικά, στα 1937-38 έλαβε χώρα μια ευρεία εκκαθάριση στα εθνικά τμήματα της Κομιντέρν. Αυτό που κάνει ξεχωριστή την εκκαθάριση των Πολωνών κομμουνιστών είναι ο καθολικός της χαρακτήρας. Από μια εκατοντάδα ηγετικών στελεχών του ΚΚ Πολωνίας, μελών του ΠΓ και της ΚΕ, βουλευτών, κ.ά., επέζησε ένας. Από τα 3817 μέλη του ΚΚ Πολωνίας που βρίσκονταν στην ΕΣΣΔ το 1936 επέζησαν λιγότερα από 100 και από τις 15.000 περίπου Πολωνούς αντιφασίστες λίγες εκατοντάδες. Όλοι αυτοί οι αγωνιστές, που είχαν καταφύγει στην ΕΣΣΔ για να αποφύγουν τις διώξεις της δικτατορίας του Piłsudski, κατηγορήθηκαν ως πράκτορες της POW, της παραστρατιωτικής οργάνωσης του Πολωνού δικτάτορα, κατάσκοποι και σαμποτέρ, και εξοντώθηκαν. Ανάμεσά τους περιλαμβάνονταν σύντροφοι της Ρόζας Λούξεμπουργκ και του Λένιν, που είχαν συμμετάσχει ενεργά στον Οκτώβρη και το ρωσικό εμφύλιο, νεαροί μαχητές φυλακισμένοι για χρόνια στη χώρα τους, μαρξιστές διανοούμενοι και καλλιτέχνες.
Είναι επίσης αξιοσημείωτο ότι οι εκκαθαρίσεις στο πολωνικό κόμμα άρχισαν ήδη από το 1933, πολύ πριν από τα άλλα κομμουνιστικά κόμματα. Σε επιστέγασμα, το πολωνικό κόμμα διαλύθηκε, με απόφαση της Κομιντέρν τον Αύγουστο του 1938, μετά από εντολή του Στάλιν, ως μια σφηκοφωλιά πρακτόρων – η μοναδική τέτοια περίπτωση στην ιστορία της Κομιντέρν.
- Ποιοι λόγοι ώθησαν τον Στάλιν να προβεί σε μια τέτοια πλήρη εκκαθάριση του πολωνικού κόμματος; Πώς μεθοδεύτηκε και υλοποιήθηκε στην πράξη;
Υπήρξε ένας συνδυασμός παραγόντων. Θα εντοπίσω ως πιο σημαντικό την ανεξαρτησία του πολωνικού κόμματος, στο οποίο δεν είχε γίνει δυνατό να επιβληθεί μια ηγεσία πιστή στον Στάλιν. Αυτό απαιτεί βέβαια μια ιστορική αναδρομή για να γίνει συγκεκριμένα κατανοητό.
Όταν το 1919 δημιουργήθηκε η Κομιντέρν, τα περισσότερα κομμουνιστικά κόμματα βασίζονταν σε ελλιπείς κινηματικές εμπειρίες και μαρξιστικές παραδόσεις. Επιπρόσθετα, μέσα στις υπεραισιόδοξες προσδοκίες που γέννησε η ρωσική επανάσταση κυριάρχησαν υπεραριστερές τάσεις και δεν έγινε δυνατό να αφομοιωθεί κριτικά η εμπειρία του Οκτώβρη και να συνδυαστεί με τα γόνιμα στοιχεία του κινήματος κάθε χώρας. Στις συνθήκες αυτές αποδείχτηκε εύκολο για τον Στάλιν, μετά την επικράτησή του στην ΕΣΣΔ, να αλώσει τα κόμματα της Κομιντέρν, τοποθετώντας στο τιμόνι πιστά σταλινικά στελέχη, αυτό όντας το νόημα της λεγόμενης μπολσεβικοποίησης.
Το ΚΚ Πολωνίας ήταν μια από τις ελάχιστες εξαιρέσεις στον κανόνα. Το κόμμα βασίστηκε σε μια γνήσια εγχώρια επαναστατική παράδοση, συμπυκνωμένη στην 20ετή πολιτική και θεωρητική εργασία της Ρόζας Λούξεμπουργκ. Παρά τα λάθη της, στο εθνικό ζήτημα κυρίως, τα οποία επέκρινε δικαιολογημένα ο Λένιν, μετά το ρωσικό κόμμα η Ρόζα ενσάρκωσε την καλύτερη τάση μέσα στη Β΄ Διεθνή. Η πολωνική σοσιαλδημοκρατία στάθηκε το 1914 σε διεθνιστικό έδαφος και οι αγωνιστές που συγκρότησαν το πολωνικό κόμμα είχαν περάσει από την εμπειρία των δυο μεγάλων ρωσικών επαναστάσεων του 1905 και του 1917. Αυτές οι ισχυρές επαναστατικές ρίζες επέτρεψαν στο ΚΚ Πολωνίας να διατηρήσει μια κριτική στάση απέναντι στις εξελίξεις στο κομμουνιστικό κίνημα με την άνοδο του Στάλιν και τη γραφειοκρατικοποίηση στην ΕΣΣΔ.
Μια άλλη ιδιομορφία ήταν ότι, λόγω της κυριαρχίας της παράδοσης της Ρόζας, δεν αναπαράχθηκαν στο πολωνικό κόμμα οι φραξιονιστικές διαιρέσεις σε σταλινική, τροτσκιστική και δεξιά-μπουχαρινική πτέρυγα, όπως έγινε συχνά υποβαθμισμένα, σε άλλα ΚΚ της Δυτικής Ευρώπης. Το κόμμα διόρθωσε από το 1921 τα λάθη της Ρόζας στο εθνικό, στη συνέχεια όμως έκανε ένα σοβαρό λάθος το Μάη του 1926 όταν η ηγετική ομάδα των Koszutska, Warski, κ.ά., των μαθητών της Ρόζας, θεώρησε ότι ο Piłsudski έφερνε κάτι πιο προοδευτικό σε σύγκριση με την αστική αντίδραση και υποστήριξε το πραξικόπημά του. Τότε το κόμμα χωρίστηκε σε δυο ομάδες, η άλλη όντας εκείνη του Leński, όμως παρά την αρνητική επίδραση του φραξιονιστικού αγώνα στα 1926-29, το «λάθος του Μάη» διορθώθηκε επίσης.
Στο πολωνικό κόμμα διατηρήθηκε έτσι μια αξιοσημείωτη επαναστατική συνέχεια και οι παραδόσεις της Λούξεμπουργκ παρέμειναν ζωντανές σε όλη τη διάρκεια της ύπαρξής του. Ακόμη και η φιλο-σταλινική πτέρυγα του Leński, που ήρθε στην ηγεσία το 1929, διέφερε ουσιαστικά από τους παραδοσιακούς σταλινικούς ηγέτες. Ο Leński είχε σπουδάσει φιλοσοφία και, όταν ήταν Γενικός Γραμματέας, παρέμενε στα 1932-35 στο κόμμα μια τροτσκιστική ομάδα, πράγμα αδιανόητο αλλού. Ο λόγος που η ομάδα του συντάχτηκε με τον Στάλιν ήταν οι δεσμοί τους στο Λαϊκό Επιτροπάτο Εθνοτήτων στα χρόνια του εμφυλίου και όχι κάποια οργανική σύνδεση με το σταλινισμό και τις μεθόδους του.
Η ανεξαρτησία γνώμης των Πολωνών κομμουνιστών επέδρασε καθοριστικά στην απόφαση του Στάλιν να διαλύσει το πολωνικό κόμμα, καθώς φοβόταν ότι μελλοντικά θα μπορούσε να αντιταχθούν σε αποφάσεις του για την Πολωνία, για παράδειγμα στην προσέγγιση με τη ναζιστική Γερμανία. Σημαντικό ρόλο έπαιξε επίσης το μένος του ενάντια στους Πολωνούς, λόγω της ήττας του Κόκκινου Στρατού στο σοβιετοπολωνικό πόλεμο το 1920, στην οποία είχε εμπλακεί αρνητικά ο ίδιος. (Ο Στάλιν στη διάρκεια της μάχης της Βαρσοβίας ήταν πολιτικός επικεφαλής του μετώπου του Λβοφ και είχε εμποδίσει τη μεταφορά δυνάμεων στο μέτωπο της Βαρσοβίας, καθοδηγούμενο από τους Τουχατσέφσκι και Τρότσκι, γεγονός που επέδρασε καθοριστικά στην κατάρρευση του μετώπου).
Τέλος, ο Στάλιν αισθανόταν μια ισχυρή απέχθεια για τη Ρόζα Λούξεμπουργκ, όπως μαρτυρούν και οι εναντίον της επιθέσεις στο άρθρο του «Για μερικά ζητήματα της ιστορίας του μπολσεβικισμού» στα 1931. Ουσιαστικά, η Λούξεμπουργκ αντιπροσώπευε στα μάτια του το πολωνικό αντίστοιχο του τροτσκισμού-μπουχαρινισμού, κρίση που μετέφερε συνεκδοχικά στους ηγέτες του πολωνικού κόμματος, τους οποίους υποψιαζόταν για δεσμούς με τις πολωνικές μυστικές υπηρεσίες ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1930. Αυτό, όπως είδαμε, δεν είναι ιστορικά ακριβές, καθώς τα στελέχη με ορθόδοξες μπουχαρινικές ή τροτσκιστικές απόψεις στο πολωνικό κόμμα ήταν λιγοστά· ωστόσο, στην αρρωστημένη λογική του Στάλιν οι τέτοιου είδους συνειρμοί έπαιζαν σημαντικό ρόλο.
Η μεθόδευση των εκκαθαρίσεων ήταν παρόμοια με εκείνη στα άλλα εθνικά τμήματα της Κομιντέρν. Οι αποφάσεις εγκρίνονταν από την ηγεσία του ρωσικού κόμματος, με τις περισσότερες να φέρουν τις υπογραφές των Στάλιν, Μολότοφ, Βοροσίλοφ, Καγκάνοβιτς, κ.ά. Υπήρχαν δυο κατηγορίες ποινών, με την πρώτη να σημαίνει εκτέλεση και τη δεύτερη 10ετή εξορία. Οι κατηγορούμενοι καταδικάζονταν σε μια 20λεπτη παρωδία δίκης με την προαποφασισμένη ποινή, δεν είχαν δικαίωμα έφεσης και η ποινή ήταν άμεσα εκτελεστέα. Η εκτέλεση ακολουθούσε κατά κανόνα μέσα σε ελάχιστες μέρες.
Η πλειοψηφία των ηγετών του ΚΚ Πολωνίας περιλαμβάνεται σε δυο λίστες, της 20.8.1937 (υπογραμμένη από τους Στάλιν, Μολότοφ, Βοροσίλοφ, Κοσιόρ και Καγκάνοβιτς) και της 15.9.1937 (υπογραμμένη από τους Στάλιν και Μολότοφ). Οι εκτελέσεις τους έγιναν λίγες μέρες μετά, στη δεύτερη περίπτωση στις 20-21 Σεπτέμβρη. Φυσικά, η εκκαθάριση συμπληρώθηκε και με άλλες αποφάσεις, πριν και μετά. Συνηθισμένοι τόποι εκτέλεσης ήταν η Κομουνάρκα και το Μπούτοβο, κοντά στη Μόσχα.
Η απόφαση για τη διάλυση του κόμματος τον Αύγουστο του 1938 νομιμοποίησε απλά αυτή τη διαδικασία όταν ήδη είχε σχεδόν συντελεστεί. Είναι ένα μνημείο αξεπέραστου κυνισμού, που δύσκολα μπορεί να περιγραφεί με λόγια. Οι Πολωνοί κομμουνιστές κατηγορήθηκαν ότι ήταν όργανα της POW, της παραστρατιωτικής οργάνωσης του δικτάτορα Piłsudski, η οποία όμως είχε διαλυθεί στις αρχές της δεκαετίας του 1920 και όλοι οι ιστορικοί συμφωνούν σήμερα ότι υπήρχε μόνο στη φαντασία του NKVD, της σταλινικής ασφάλειας. Ακόμη και οι πολύχρονες φυλακίσεις των Πολωνών κομμουνιστών στα κάτεργα και τις φυλακές του Piłsudski μετατράπηκαν σε μαρτυρία ότι ήταν πράκτορες, που τους φυλάκιζαν επίτηδες οι πολωνικές αρχές, για να τους κάνουν να φαίνονται σαν κομμουνιστές αγωνιστές και να μπορέσουν έτσι να οργανώσουν σαμποτάζ ερχόμενοι στην ΕΣΣΔ. Ο ίδιος ο Στάλιν, σε σχετικό ερώτημα του Ντιμιτρόφ αν θα έπρεπε να δημοσιευθεί η απόφαση στον Τύπο, απάντησε αρνητικά γιατί ο καθένας θα καταλάβαινε πως επρόκειτο για συκοφαντίες.
- Αναφέρατε πριν ότι υπήρχε μια πληθώρα διακεκριμένων αγωνιστών στο ΚΚ Πολωνίας. Συναγωνιστές της Ρόζας Λούξεμπουργκ και του Λένιν, ακτιβιστές του Οκτώβρη και του ρωσικού εμφυλίου, κ.ά. Θα μας δώσετε μερικά παραδείγματα;
Κατ’ αρχήν να σημειώσω ότι το ΚΚ Πολωνίας δημιουργήθηκε το Δεκέμβρη του 1918 από τη συνένωση του SDKPiL, του κόμματος της Ρόζας Λούξεμπουργκ, με το PPS-Αριστερά, μια αριστερή διάσπαση των Πολωνών σοσιαλιστών, ενώ υπήρχαν χωριστές οργανώσεις του κόμματος στη Δυτική Ουκρανία και τη Δυτική Λευκορωσία, περιοχές που είχαν ενσωματωθεί μετά το 1920 στην Πολωνία.
Το γεγονός ότι από το 1920, μετά την ήττα του Κόκκινου Στρατού στη Βαρσοβία, και ιδιαίτερα το 1926, όταν ο Piłsudski επέβαλε τη δικτατορία του, το ΚΚ Πολωνίας λειτουργούσε ουσιαστικά σε συνθήκες παρανομίας και διαρκών ωμών διώξεων, συνέτεινε επίσης να προσελκύονται στο κόμμα τα πιο έντιμα, θαρραλέα αγωνιστικά στοιχεία του εργατικού κινήματος. Σε όλες τις ομάδες και τα τμήματα του κόμματος βρίσκουμε πράγματι διακεκριμένους ηγέτες και ακτιβιστές. Οι περισσότεροι από αυτούς είχαν καταφύγει στην ΕΣΣΔ είτε διασχίζοντας παράνομα τα πολωνικά σύνορα είτε σε ανταλλαγές κρατουμένων ανάμεσα στις δυο χώρες, υπήρχαν όμως και κάποιοι που είχαν μείνει στην ΕΣΣΔ μετά το 1920 και εντάχτηκαν στα σοβιετικά κρατικά ιδρύματα. Δυστυχώς ο χώρος επιτρέπει μόνο μια συνοπτική αναφορά.
Η Maria Koszutska, ο Adolf Warski (βασικοί κομματικοί ηγέτες στα 1923-29) και ο Henryk Stein-Domski (ΓΓ στα 1925) ανήκαν στην παλιά φρουρά του SDKPiL και κράτησαν μια αντισταλινική στάση· η Koszutska είχε το θάρρος να αντιταχθεί δημόσια στον Στάλιν το 1924 στην Κομιντέρν. Ηγετικά στελέχη όπως οι Jacub Hanecki, Józef Unszlicht και Edward Próchniak είχαν συνεργαστεί στενά με τον Λένιν· ο Próchniak βασανίστηκε άγρια στο Μπουτίρκι, όπου είχε φυλακιστεί και επί τσαρισμού, αλλά αρνήθηκε να ομολογήσει οποιαδήποτε ενοχή. Οι Krilyk, Rosdolsky (αργότερα επιφανής μαρξιστής οικονομολόγος στις ΗΠΑ) και Turianski αντιτάχθηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 1920 στη μεγαλορωσική πολιτική του Στάλιν στην Ουκρανία και στη δαιμονοποίηση του Τρότσκι. Ο Leon Lipski, του οποίου τα δύο αδέλφια εκτελέστηκαν στην ΕΣΣΔ, όντας στην Πολωνία αντιτάχθηκε στη διάλυση του κόμματος το 1938 και στη συκοφάντηση των συντρόφων του, πήρε μέρος στην πολωνική αντίσταση και δολοφονήθηκε το 1943, πιθανότατα με εντολή του Στάλιν.
Ο Ignace Reiss, επιφανές στέλεχος των σοβιετικών μυστικών υπηρεσιών, ήταν ένας από τους ελάχιστους κομμουνιστές της εποχής που πήραν μια ξεκάθαρη θέση απέναντι στις Δίκες της Μόσχας. Επέστρεψε το παράσημο που του είχε δοθεί για τις υπηρεσίες του, δηλώνοντας, σε ανοικτό γράμμα του προς την ΚΕ του ρωσικού κόμματος και τον Στάλιν, ότι δεν μπορεί να το φορά «μαζί με τους δημίους των καλύτερων αντιπροσώπων του Ρώσου εργάτη». Στις προτροπές της συζύγου του να περιμένει, αντέτεινε: «Πρέπει να δρα κανείς ανοικτά. Δεν μπορεί να κοροϊδέψεις την ιστορία. Η καθυστέρηση δεν έχει κανένα νόημα». Δολοφονήθηκε στην Ελβετία, όπου είχε καταφύγει μαζί με τη σύζυγό του, από σταλινικούς πράκτορες.
Μια επιβλητική φυσιογνωμία είναι ο Sylwester Wojewódzki, ένας τσιφλικάς συνεργάτης του Piłsudski στις αρχές της δεκαετίας του 1920. Όντας δημοκράτης ριζοσπαστικοποιήθηκε, μετά από μια κοινοβουλευτική επίσκεψή του στην ΕΣΣΔ, και, βλέποντας ότι εκεί το αγροτικό ζήτημα είχε λυθεί, έγινε κομμουνιστής και μοίρασε το τσιφλίκι του στους αγρότες του. Το αγροτικό, σύμμαχο του ΚΚ Πολωνίας, κόμμα του Wojewódzki διαλύθηκε από την πολωνική δικτατορία, ενώ ο ίδιος δικάστηκε στην Πολωνία ως «πράκτορας της ΕΣΣΔ», αθωώθηκε και εκτελέστηκε στην ΕΣΣΔ, στην οποία κατέφυγε το 1931, ως «πράκτορας της Πολωνίας».
Διακεκριμένοι κομματικοί λογοτέχνες και ποιητές, όπως οι Βruno Jasienski, Stanisław Stande, Henryk Drzewiecki, κ.ά., συνάντησαν την ίδια μοίρα. Ο Jasienski ήταν ένας από τους κορυφαίους ριζοσπαστικούς λογοτέχνες κατά το Μεσοπόλεμο στην Ευρώπη και το έργο του εξακολουθεί να ασκεί επιρροή ως τις μέρες μας στην Πολωνία, παρότι το αστικό καθεστώς το κατατρέχει και έχει αφαιρέσει το όνομά του από όλους τους δρόμους. Ο Stande έμεινε ορφανός στα 8 του χρόνια, όταν η μητέρα του σκοτώθηκε, σε μια διαδήλωση στη Βαρσοβία το 1905 από την τσαρική αστυνομία, και ο πατέρας του πέθανε από καρδιακή προσβολή, μαθαίνοντας το νέο. Ο Drzewiecki ήταν ένας δραστήριος κομματικός λογοτέχνης στην Πολωνία, με πολλά χρόνια φυλακές, στη διάρκεια των οποίων είχε προσβληθεί από φυματίωση και είχε χάσει μέρος της όρασής του.
Συχνά συναντάμε περιπτώσεις όπου ολόκληρες οικογένειες ακτιβιστών εκκαθαρίστηκαν, άνδρες, γυναίκες και παιδιά. Ο Jakub Hanecki, βοηθός του Λένιν στα 1912-14 στην Κρακοβία, εκτελέστηκε στις 26 Νοέμβρη 1937. Η σύζυγός του Giza εκτελέστηκε στις 10 Δεκέμβρη και ο γιος τους Stanisław στις 14 Ιούνη 1938, ο τελευταίος κατηγορημένος για τη συμμετοχή του σε ένα ορειβατικό, υποτιθέμενα αντεπαναστατικό, όμιλο, στην «Υπόθεση της Αντεπαναστατικής Φασιστικής-Τρομοκρατικής Οργάνωσης των Ορειβατών και των Τουριστών». Η κόρη του Hana εξορίστηκε για 18 χρόνια στα Γκούλαγκ, απελευθερώθηκε το 1956. Ο Aleksander Formajster, ένα υψηλόβαθμο στέλεχος του NKVD, μέλος του SDKPiL από το 1904 και ενεργός συμμέτοχος και στις δυο ρωσικές επαναστάσεις, και τα 3 αδέλφια του εκτελέστηκαν στις 28 Αυγούστου 1937, και η αδελφή τους Zofia ακολούθησε λίγους μήνες μετά. Ο Łazar Aronsztam, ηγετικό στέλεχος του Κόκκινου Στρατού, ο αδελφός του Grigori, ΓΓ, της ΚΕ του ΚΚ Τουρκμενιστάν και η αδελφή τους Esfir εκτελέστηκαν το 1938. Δυο αδέλφια τους, ο Ilia και ο Boris, είχαν πέσει το 1919, στις μάχες με τους Λευκούς. Θα μπορούσαν να αναφερθούν πολυάριθμες ακόμη τέτοιες περιπτώσεις.
Βρίσκουμε επίσης εντυπωσιακές προσωπικότητες μεταξύ των ηγετών της PPS-Αριστερά και του κόμματος του Wojewódzki. Ο Tomasz Dąbal ήταν ο πρώτος βουλευτής του κόμματος το 1921 και ο μόνος που σηκώθηκε στο Πολωνικό Σέιμ και καλωσόρισε τον Κόκκινο Στρατό στην Πολωνία, ως «φίλο του πολωνικού έθνους». Αργότερα υπηρέτησε ως Αναπληρωτής Γενικός Γραμματέας της Διεθνούς των Αγροτών. Ο Jerzy Sochacki ήταν Γενικός Γραμματέας του PPS (του κόμματος του Piłsudski) το 1920, όταν είχε παραιτηθεί και προσχώρησε στους κομμουνιστές. Αναφέρεται ότι αυτοκτόνησε τον Σεπτέμβριο του 1933, αφού έγραψε με το αίμα του στον τοίχο της φυλακής ότι δεν ήταν προδότης
Υπάρχουν πολλές ενδιαφέρουσες φυσιογνωμίες και στο μεσαίο στελεχικό δυναμικό. Θα αναφέρω ενδεικτικά, από κάποιες δεκάδες ακόμη, μόνο τον Alfred Brunon Bem (Stolarski), κομματικό ηγέτη στο Λοτζ, ο οποίος εκτελέστηκε στις 25 Δεκέμβρη του 1937. Στις επίμονες πιέσεις των ανακριτών του να ομολογήσει την ενοχή του, ο Bem απάντησε: «Έχω κάνει διάφορα λάθη στη ζωή μου, αλλά μόνο αυτός που δεν κάνει τίποτα δεν κάνει λάθη. Δεν παραδέχομαι την ενοχή μου. Πιστεύω ότι οι καιροί θα έρθουν όταν θα μιλούν για μένα ως τον καλύτερο κομμουνιστή».
Τέλος, ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στη Vera Kharuzhaya. Η Kharuzhaya, μια μαχητική, ικανή ηγέτης του ΚΚ Δυτικής Λευκορωσίας, φυλακίστηκε για χρόνια στην Πολωνία και αργότερα κατέφυγε στη σοβιετική Λευκορωσία, όταν χαρακτηρίστηκε από την Κρούπσκαγια, τη χήρα του Λένιν, ως υπόδειγμα επαναστάτριας. Στη συνέχεια συνελήφθη στις διώξεις και φυλακίστηκε για δυο χρόνια. Στην απολογία της υπερασπίστηκε τον εαυτό της επιδέξια, ταυτόχρονα όμως αναγνώρισε την εγκυρότητα των κατηγοριών ενάντια στους συντρόφους της, δηλώνοντας την ακλόνητη πίστη της στο κόμμα και το σοβιετικό κράτος. «Κανείς δεν θα μπορούσε να με αντιτάξει στο σοβιετικό μου κράτος, και έτσι δεν έδωσα ποτέ σε κανέναν τα μυστικά του κράτους μου… Ο Λουδοβίκος ο 16ος είπε: “Είμαι το κράτος!” Και θέλω να πω ότι το σοβιετικό κράτος είμαι εγώ!» Αθωώθηκε και πήρε μέρος στην αντίσταση στην κατεχόμενη Λευκορωσία, βρίσκοντας ηρωικό τέλος.
Το να πρέπει να κατηγορήσεις τους συντρόφους σου για υπηρεσία στο ναζισμό για να ζήσεις και να πάρεις μέρος στον αγώνα ενάντια στους ναζί ήταν η τραγικά δεινή θέση, στην οποία έφερνε ο σταλινισμός τους αγωνιστές.
Όλοι οι άλλοι που αναφέρθηκαν, βέβαια, εκτελέστηκαν. Και περιττό να πούμε, όλοι λοιδορούνται από το σημερινό αστικό πολωνικό καθεστώς ως κομμουνιστές προδότες της Πολωνίας. Για την ιστορία, να αναφέρω ότι ο μόνος ηγέτης του πολωνικού κόμματος που επέζησε στην ΕΣΣΔ ήταν ο Feliks Kon, ένα υπέργηρο στέλεχος, γεννημένος το 1864.
Θα πρόσθετα ότι οι περισσότερες από αυτές τις φυσιογνωμίες ήταν λαμπροί πρακτικοί ακτιβιστές και ηγέτες. Ανάμεσά τους υπήρχαν βέβαια και διανοούμενοι, όπως η ομάδα Krilyk, Rosdolsky και Turianski και η παλιά φρουρά των Koszutska και Warski. Γενικά, το πολωνικό κόμμα βρισκόταν υψηλότερα από το μέσο θεωρητικό επίπεδο της εποχής στην Κομιντέρν, αλλά δεν έφτασε σε κάτι συγκρίσιμο με τη Ρόζα Λούξεμπουργκ.
- Παράλληλα με την εκκαθάριση των Πολωνών κομμουνιστών και ως προέκτασή της έλαβε χώρα στα 1937-38 στην ΕΣΣΔ η Πολωνική Επιχείρηση, η μεγαλύτερη από τις εθνικές εκκαθαρίσεις της περιόδου. Πώς συνδέθηκε με την εκμηδένιση του ΚΚ Πολωνίας;
Στα 1937-38 διεξάγονται στην ΕΣΣΔ εθνικές εκκαθαρίσεις ενάντια σε μια πλειάδα «ύποπτων» εθνοτήτων, Πολωνών, Λετονών, Ελλήνων, Γερμανών, Κορεατών, Κινέζων, κ.ά., με την Πολωνική Επιχείρηση να είναι η πιο ευρεία με 110.000 θύματα. Η επιχείρηση εξαπολύεται με τη διαταγή 00485 του Γιεζόφ, ως συνέχεια της εκκαθάρισης του πολωνικού κόμματος. Υποστηρίζεται συγκεκριμένα ότι οι Πολωνοί κομμουνιστές είχαν εγκαταστήσει στην ΕΣΣΔ ευρέα κατασκοπευτικά δίκτυα που αγκάλιαζαν όλους τους υπόλοιπους, περί τις 11.000 ακόμη, εκεί Πολωνούς αντιφασίστες πρόσφυγες, και σε συνέχεια οι εκκαθαρίσεις επεκτείνονται μαζικά στους πολωνικού εθνικού υποβάθρου πολίτες της ΕΣΣΔ. Σε αυτή τη διαδικασία εξολοθρεύονται απλοί εργάτες και αγρότες, με ολόκληρες οικογένειες να ξεκληρίζονται· συχνά βρίσκουμε και εδώ 4 ή 5 αδέλφια να εκτελούνται την ίδια μέρα.
Πληροφορίες για τα θύματα της Πολωνικής Επιχείρησης μπορεί να βρει κανείς σε σοβιετικές βάσεις δεδομένων, σε ορισμένες περιπτώσεις με βιογραφικές λεπτομέρειες, ένα μικρό μέρος των οποίων παρουσιάζεται στο βιβλίο. Η γενική εικόνα είναι ότι αρκετοί από αυτούς είχαν υποστεί εθνικές διώξεις ήδη στη διάρκεια της κολεκτιβοποίησης στα 1930-31, όταν είχαν εκτοπιστεί στη Σιβηρία ή σε άλλες περιοχές της ΕΣΣΔ, για να γίνουν στη συνέχεια θύματα του νέου κύκλου που ξεκίνησε το 1937.
Με την κατάληψη της Ανατολικής Πολωνίας από την ΕΣΣΔ το 1939 ακολουθεί ένας παραπέρα γύρος, με την εκτόπιση αρκετών εκατοντάδων χιλιάδων Πολωνών πολιτών σε σοβιετικά στρατόπεδα. Στην περίοδο αυτή δεν εφαρμόζεται πλατιά η θανατική ποινή, έχουμε όμως πολλούς θανάτους από τις κακουχίες, είτε κατά τη μεταφορά, είτε στους τόπους εξορίας, ιδιαίτερα παιδιών. Το πιο περίοπτο συμβάν είναι η εξόντωση περί τις 22.000 Πολωνών αιχμαλώτων πολέμου στο Κατίν και σε άλλα στρατόπεδα της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας τον Απρίλη-Μάη του 1940, γνωστή ως «Σφαγή του Κατίν». Προς το πέρας της, όταν αντικαθίσταται ο Γιεζόφ από τον Μπέρια, εκτελούνται μαζί με τον ίδιο τον Γιεζόφ και όλοι οι συνεργάτες του, εγκληματικές φυσιογνωμίες που είχαν πρωταγωνιστήσει στην Πολωνική Επιχείρηση (όχι όμως για τα εγκλήματά τους, αλλά γιατί ήταν πλέον άχρηστοι, αφού είχαν κάνει τη δουλειά για την οποία τους ήθελε ο Στάλιν).
Για τη συγκεκριμένη περίοδο, μετά το 1939, πρέπει, βέβαια, να αναφέρουμε ότι εκατοντάδες χιλιάδες, Πολωνών, Εβραίων, κ.ά., περνούν θεληματικά στην ΕΣΣΔ ως πρόσφυγες, για να αποφύγουν τις διώξεις στο κατεχόμενο από τους ναζί μέρος της Πολωνίας. Ακόμη, περί τις 100-200 χιλιάδες εκτοπίσεις Εβραίων που γίνονται από τις σοβιετικές αρχές, ανεξάρτητα από τα κίνητρά τους, είχαν ευεργετικό αποτέλεσμα στους υποκείμενους στην εκτόπιση, που αν είχαν μείνει στην Πολωνία θα εξοντώνονταν από τους ναζί. Η σημερινή πολωνική αστική ιστοριογραφία περιλαμβάνει και αυτές τις ομάδες στα θύματα των διώξεων, κάτι που ολοφάνερα δεν ευσταθεί. Ακόμη και μετά την αφαίρεσή τους, μένει όμως πάλι ένα πολύ μεγάλο υπόλοιπο. Ο συνολικός αριθμός των θυμάτων στο συγκεκριμένο διάστημα δεν μπορεί να προσδιοριστεί επακριβώς.
- Στο βιβλίο σας συζητάτε εκτενώς την πολωνική κομμουνιστική αντίσταση και τις μεταπολεμικές εξελίξεις στην Πολωνία, ως τον πολωνικό Οκτώβρη του 1956. Αναδεικνύετε ιδιαίτερα τη διαπάλη μέσα στο Πολωνικό Εργατικό Κόμμα, διάδοχο του ΚΚ Πολωνίας, με την επικράτηση της σταλινικής πτέρυγας στα 1948-56. Ποια ήταν τα κύρια ορόσημα της περιόδου;
Στην Πολωνία υπήρξε μια πολύ ισχυρή αστική αντιφασιστική αντίσταση, αλλά και μια υπολογίσιμη κομμουνιστική. Τη συζητώ εκτενώς γιατί αποτελεί συνέχεια της ιστορίας του ΚΚ Πολωνίας στο νέο στάδιο, όταν μετά τη διάλυσή του δημιουργήθηκε το Πολωνικό Εργατικό Κόμμα. Η προσπάθεια του Στάλιν να ελέγξει το νέο κόμμα μέσω του Molojec, ενός αμφιλεγόμενου στρατιωτικού που δολοφόνησε τον πρώτο γραμματέα του κόμματος Nowotko, απέτυχε, καθώς ο Molojec εκτελέστηκε από τα υπόλοιπα μέλη της ηγεσίας. Στη συνέχεια ανέλαβαν οι Finder και Gomułka, σημαντικά στελέχη του παλιού κόμματος, που προώθησαν ένα επαναστατικό πρόγραμμα και μια ευρεία πολιτική συμμαχιών, τα οποία απέφεραν θετικά αποτελέσματα.
Στην κομμουνιστική αντίσταση βλέπουμε να πρωταγωνιστούν τα παλιά στελέχη του ΚΚ Πολωνίας που βρίσκονταν στα 1936-38 στην Πολωνία και έτσι είχαν αποφύγει την εκτέλεση, συχνά αδέλφια, παιδιά ή στενοί συναγωνιστές εκείνων που είχαν εξοντωθεί στην ΕΣΣΔ. Και εδώ επίσης συναντάμε ξεχωριστές μορφές, συγκρίσιμες με εκείνες του εαμικού μας κινήματος. Το Πολωνικό Εργατικό Κόμμα παίζει ηγετικό ρόλο στην εξέγερση του Γκέτο της Βαρσοβίας τον Απρίλη-Μάη του 1943, την πρώτη και πιο σημαντική εβραϊκή εξέγερση στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κομμουνιστές είναι στη μεγάλη πλειοψηφία τους και τα θύματα της πρώτης μαζικής εκτέλεσης αντιποίνων των ναζί στη Βαρσοβία στις 16 Οκτώβρη 1942, ενώ πολυάριθμοι ακτιβιστές χάνονται στο Άουσβιτς, το Μαουτχάουζεν και τα άλλα στρατόπεδα συγκέντρωσης των ναζί. Πολύ σημαντικός είναι ο ρόλος στην αντίσταση των χιλιάδων Πολωνών που είχαν πάρει μέρος στον Ισπανικό Εμφύλιο στα 1936-39. Πολλοί από αυτούς διακρίθηκαν στην αντίσταση όχι μόνο στην Πολωνία, αλλά και σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Μια εντυπωσιακή περίπτωση είναι της ομάδας Manouchian στη Γαλλία, της οποίας τα μέλη, μετά από δεκάδες σαμποτάζ, συνελήφθησαν μετά από προδοσία και εκτελέστηκαν στις 21 Φλεβάρη 1944. Η ομάδα αυτή, με επικεφαλής τον Αρμένιο Μ. Manouchian, αποτελούνταν κυρίως από Πολωνοεβραίους και Ουγγροεβραίους μαχητές, ενώ η ιστορία της έγινε το υλικό μια αξιόλογη ταινία. Συνολικά, η πολωνική κομμουνιστική αντίσταση έχει να επιδείξει 900 επιχειρήσεις, με 20.000 νεκρούς Γερμανούς, 350 ανατινάξεις τρένων και 70 καταστροφές γεφυρών.
Μετά την απελευθέρωση της χώρας, η πτέρυγα του Gomułka είχε την υπεροχή στο κόμμα ως τα 1947, όταν επικρατεί επαναστατικός αναβρασμός στη χώρα, με καταλήψεις εργοστασίων, δημιουργία εργατικών συμβουλίων, κοκ, και διεξάγεται αγώνας με τις αστικές δυνάμεις για την εξουσία. Στη συνέχεια υπερισχύει, χάρη στην υποστήριξη του Στάλιν, η σταλινική πτέρυγα υπό τον Bierut. Οικοδομείται ένα αυταρχικό σταλινικό καθεστώς, με μια ηπιότερη επανάληψη των εκκαθαρίσεων του 1937-38, οπότε τα στελέχη της πτέρυγας Gomułka παραμερίζονται και φυλακίζονται. Ωστόσο, τον Οκτώβρη του 1956, μετά από μια λαϊκή εξέγερση, η κατάσταση αντιστρέφεται, επανέρχεται ο Gomułka, ο οποίος είχε επίσης φυλακιστεί, και γίνεται μια σοβαρή αποσταλινοποίηση. Μέρος της είναι και η αποκατάσταση των εκκαθαρισμένων Πολωνών κομμουνιστών, μια αποκατάσταση πραγματική και χωρίς εξαιρέσεις.
Παρά τη συντηρητικοποίηση του Gomułka αργότερα, σε κάθε φάση βρίσκουμε εξέχουσες κομματικές φυσιογνωμίες να δίνουν ένα θετικό πρότυπο.
Ένα τραγικό παράδειγμα είναι αυτό του Henryk Holland, ο οποίος αρχικά ήταν έντονα προσηλωμένος στις σταλινικές απόψεις αλλά αργότερα, αφού οι πολιτικές της κλίκας Bierut άρχισαν να αποκαλύπτονται το 1954, έγινε ένας πεπεισμένος αντισταλινικός. Όταν ο Gomułka πήρε μια πιο συντηρητική πορεία, ο Holland άρχισε να τον επικρίνει και βοήθησε να περάσουν στη Δύση πληροφορίες σχετικά με την ομιλία του Χρουστσόφ στο 22ο Συνέδριο του Κόμματος στην ΕΣΣΔ, όπου τέθηκε ξανά το πρόβλημα του σταλινισμού. Κατηγορήθηκε γι’ αυτό και αυτοκτόνησε πηδώντας από το διαμέρισμά του στον έκτο όροφο κατά τη σύλληψή του. Διανοούμενοι του κόμματος τραγούδησαν τη «Διεθνή» στην κηδεία του καθώς δεν επιτράπηκαν ομιλίες.
Μια άλλη σημαντική περίπτωση είναι ο Edward Ochab, μέλος του Πολιτικού Γραφείου του κόμματος και Πρόεδρος του Συμβουλίου του Κράτους το 1964-68, ο οποίος όταν ξέσπασαν λαϊκές ταραχές και το κόμμα στράφηκε στον αντισημιτισμό, παραιτήθηκε από την ηγεσία. ζητώντας την επιστροφή στους λενινιστικούς κανόνες και την αναβίωση των εργοστασιακών συμβουλίων. Ο Ochab καταδίκασε τον αντισημιτισμό των επίσημων κομματικών κύκλων και προέτρεψε στην απομάκρυνση των καριεριστών και των γραφειοκρατών. Συνέχισε να υποστηρίζει αυτές τις απόψεις μέχρι τον θάνατό του το 1989, προειδοποιώντας ότι η Καθολική Εκκλησία και οι αντιδραστικοί θα ωφεληθούν μακροπρόθεσμα από τις χειραγωγητικές πολιτικές που ακολουθούνταν.
- Τα γεγονότα που αφηγείστε έχουν σε μεγάλο βαθμό περιπέσει στη λήθη. Τι έχει να μας πει η τραγωδία των Πολωνών κομμουνιστών για το σήμερα και γιατί έχει σημασία να τη γνωρίζουν οι νέοι αγωνιστές;
Αν και τα εγκλήματα του σταλινισμού έχουν συζητηθεί και συζητούνται αρκετά πλατιά, η ιστορία των Πολωνών κομμουνιστικών πράγματι δεν είναι ιδιαίτερα γνωστή, ακόμη και στην ίδια την Πολωνία. Αυτό δεν οφείλεται μόνο στην «αποκομμουνιστικοποίηση» που προωθεί το τωρινό αστικό καθεστώς, αλλά και στην αναβίωση του σταλινισμού σε όχι λίγα κομμουνιστικά κόμματα, στην οποία πρωτοστατεί διεθνώς το ΚΚΕ. Αρκεί να αναφέρω ότι στο σάιτ του σημερινού ΚΚ Πολωνίας, μιας ανυπόληπτης σταλινικής ομάδας, σε μια 100άδα περίπου άρθρα για ποικίλα ιστορικά θέματα, δεν αναφέρεται ονομαστικά ούτε μια φορά ούτε ένας από τους ηγέτες και τα στελέχη του ΚΚ Πολωνίας που χάθηκαν στα 1937-38.
Η ιστορία των Πολωνών κομμουνιστών είναι ξεχωριστή κυρίως για τα πολυάριθμα παραδείγματα κομμουνιστικής εναντίωσης και κριτικής του σταλινισμού που μας δίνει, αλλά και ευρύτερα του αγώνα ενάντια στο φασισμό και την αντίδραση, που λαμβάνουν επικίνδυνες διαστάσεις στις μέρες μας. Ο Γκράμσι έλεγε εύστοχα, «Αποδοκιμάζει κανείς το παρελθόν για να μην υπολογίσει το καθήκον του παρόντος». Όσοι περιφρονούν μια τέτοια κληρονομιά αποδεικνύουν και μόνο με αυτό ότι, παρά τις ενάντιες αξιώσεις τους, δεν έχουν κάτι θετικό να συνεισφέρουν στο σήμερα.
Υπάρχει όμως και μια άλλη διάσταση, συνδεόμενη με την παρατεταμένη κρίση προσανατολισμών και αποσύνθεση του κομμουνιστικού κινήματος στην περίοδο μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ. Αυτή η κατάσταση δεν περιορίστηκε μόνο στα επίσημα κομμουνιστικά κόμματα, που συχνά διαλύθηκαν και εκμηδενίστηκαν, αλλά επηρέασε λίγο ως πολύ όλους τους χώρους, τροτσκιστικής ή άλλης απόχρωσης. Στις συνθήκες αυτές έχει μεγάλη σημασία η αναζήτηση θετικών παραδειγμάτων στο παρελθόν, που μπορεί να δώσουν πρότυπα, όχι με την έννοια της απομίμησης, για το σήμερα.
Κατά τη γνώμη μου, από την περίοδο του Μεσοπολέμου μπορούμε να ξεχωρίσουμε τρία θετικά παραδείγματα. Το ένα είναι το σύντομο διάστημα της ηγεσίας του Γκράμσι στο ΚΚ Ιταλίας στα 1924-26, όταν σε συνθήκες φασιστικής δικτατορίας έγινε δυνατό, χάρη στη φωτισμένη του καθοδήγηση, το κόμμα να τριπλασιάσει τον αριθμό των μελών του και να ηγηθεί του πραγματικού αγώνα ενάντια στο φασισμό. Αυτή η παράδοση αποτυπώθηκε στην πλούσια θεωρητική κληρονομιά του Γκράμσι, δεν είχε όμως ιδιαίτερη επιτυχία αργότερα στο ίδιο το ΚΚ Ιταλίας. Το δεύτερο είναι η εμπειρία του ΠΟΥΜ, όπου η συνένωση της τροτσκιστικής και της μπουχαρινικής πτέρυγας από τον Νιν έδωσε τη βάση για ένα μαζικό επαναστατικό κόμμα, που όμως επίσης δεν είχε συνέχεια μετά την ήττα του κινήματος. Το τρίτο, εκείνο του ΚΚ Πολωνίας, διακρίνεται από πολύ μεγαλύτερη ιστορική διάρκεια και αντοχή, περνώντας από τον αντιδικτατορικό αγώνα του Μεσοπολέμου και τη Χάρυβδη της σταλινικής εκκαθάρισης του 1937-38 στην αντιναζιστική αντίσταση και τη μερική εκκαθάριση του σταλινισμού τον Οκτώβρη του 1956.
Αυτή η επαναστατική συνέχεια αποτελεί το πιο πολύτιμο στοιχείο στην ιστορία του ΚΚ Πολωνίας. Είναι το στοιχείο που τόνισε και ο Ι. Ντόιτσερ σε μια σημαντική συνέντευξή του το 1958:
«Ο ιστορικός δεν θα τελειώσει τον απολογισμό του για τις τύχες του Πολωνικού Κομμουνιστικού Κόμματος στην πράξη του αφανισμού του [το 1937-38]. Ο επίλογος της ιστορίας είναι, κατά μία έννοια, το πιο σημαντικό κεφάλαιό της. Η “μεταθανάτια” μοίρα του Πολωνικού Κομμουνιστικού Κόμματος θα παραμείνει η πιο εντυπωσιακή μαρτυρία του μεγαλείου του. Συνθλιμμένα, αποδεκατισμένα, συγχυσμένα και εξοργισμένα, τα παλιά στελέχη του κόμματος ήταν ακόμα η αιχμή του δόρατος όλων των επαναστατικών δυνάμεων της Πολωνίας. Ήταν το υπόλοιπο του παλιού κόμματος που στο τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, στην ιδιότυπη διεθνή κατάσταση που ευνοούσε την κοινωνική επανάσταση, εκπλήρωσε αυτή την επανάσταση. Οι επιζώντες του Πολωνικού Κομμουνιστικού Κόμματος εμφανίστηκαν ως εκτελεστές της βούλησης του κόμματός τους, αν και έπρεπε να το πράξουν σε συνθήκες και με μεθόδους που δεν ονειρευόταν κανένας φιλόσοφος. Και σχεδόν είκοσι χρόνια μετά τη σφαγή του Πολωνικού Κομμουνιστικού Κόμματος, το πνεύμα του και, αν θέλετε, κάτι από την παλιά του λουξεμπουργκική παράδοση, εμφανίστηκε τον Οκτώβρη του 1956».
Τέλος, ένα κύριο δίδαγμα αφορά στην πλήρη διάσταση του σταλινισμού με την κομμουνιστική υπόθεση. Οι απολογητές του καπιταλισμού προσπαθούν επίμονα στις μέρες μας να εμφανίσουν τα σταλινικά εγκλήματα ως το αναγκαίο αποτέλεσμα της Οκτωβριανής Επανάστασης και του μαρξισμού, αλλά και όλης της πορείας της ΕΣΣΔ. Από την άλλη μεριά, οι νεοσταλινικοί δογματιστές του ΚΚΕ επιχειρούν να εμφανίσουν τον Στάλιν ως τον πιστό υπερασπιστή του σοσιαλισμού και τις εκκαθαρίσεις ως σωτήρια έργα στρεφόμενα ενάντια στους προδότες και τους σαμποτέρ. Η ιστορική αλήθεια όμως είναι ότι ο Στάλιν εκκαθάρισε πρώτα και κύρια τους καλύτερους κομμουνιστές στην ΕΣΣΔ και στα κόμματα της Κομιντέρν. Οι νέοι αγωνιστές που θα γνωριστούν ευσυνείδητα με την ιστορία του ΚΚ Πολωνίας αποκλείεται να μην έρθουν αντιμέτωποι με αυτό το γεγονός, για το οποίο θα πρέπει στη συνέχεια να αναζητήσουν οι ίδιοι μια εξήγηση, πλάι σε αυτές που δίνονται στο βιβλίο.
- Το βιβλίο σας περιλαμβάνει και ένα εκτενές μέρος με ντοκουμέντα. Πείτε μας δυο λόγια γι’ αυτά.
Κατ’ αρχήν, περιλαμβάνονται η ίδια η απόφαση της Κομιντέρν για τη διάλυση του ΚΚ Πολωνίας και η Διαταγή 00485 της Πολωνικής Επιχείρησης. Είναι δυο κυνικά ντοκουμέντα, αποκαλυπτικά για τη σταλινική θηριωδία, που θα προκαλέσουν αποστροφή σε κάθε έντιμο αγωνιστή.
Θα έλεγα όμως ότι πιο σημαντικά είναι τα υπόλοιπα. Περιλαμβάνουν δυο ανοικτές επιστολές, μια του Ι. Dobrzyński, ενός επιφανούς αξιωματικού του πολωνικού στρατού, και μια των άλλων μελών της POW, που πέρασαν στους Μπολσεβίκους και πολέμησαν στο πλευρό του Κόκκινου Στρατού, στα 1920, στη διάρκεια του πολέμου με την Πολωνία. Είναι δυο διεθνιστικά κείμενα, που δείχνουν ότι είχαν γίνει πραγματικοί κομμουνιστές. Ακόμη αναμνήσεις για τον Πιοτρ Πολόνσκι, έναν πολωνικής εθνικότητας σοβιετικό πολίτη που η οικογένειά του εξοντώθηκε στη διάρκεια της Πολωνικής Επιχείρησης.
Τέλος, υπάρχουν τρία εκτενή κείμενα με αναμνήσεις Πολωνών κομμουνιστών που οι οικογένειές τους, σύζυγοι, γονείς, κ.ά., διακεκριμένα κομματικά στελέχη, εξοντώθηκαν το 1937-38 – συγκεκριμένα των Λούντβιχ Βοϊσλάβσκι, Μαρίλια Κραγιέφσκαγια και Ρόμαν Μπορτνόβσκι.
Ο πατέρας του Βοϊσλάβσκι, ένα ανώτερο κομματικό στέλεχος πέθανε από καρκίνο στις αρχές της δεκαετίας του 1930, ενώ η μητέρα του, μια Πολωνή συγγραφέας παιδικών βιβλίων που είχε έρθει στην ΕΣΣΔ για να βοηθήσει στη σοσιαλιστική οικοδόμηση, καταδικάστηκε σε εκτόπιση το 1937, αρρώστησε και πέθανε καθ’ οδόν προς την εξορία. Ο Μπορτνόβσκι ήταν γιος του Saul Amsterdam, μέλους του ΠΓ του ΚΚ Πολωνίας, και θετός γιος του Bronisław Bortnowski, ενός μέλους της ΚΕ, με τον οποίο είχε συνδεθεί αργότερα η μητέρα του. Και οι δυο χάθηκαν στις σταλινικές διώξεις. Η μητέρα του Στέλλα εξορίστηκε σε στρατόπεδο στη Βορκούτα, ενώ ο ίδιος και η μικρή αδελφή του, όπως άλλωστε και ο Βοϊσλάβσκι, στάλθηκαν σε ορφανοτροφεία. Τέλος, η Κραγιέφσκαγια ήταν σύζυγος του Władysław Krajewski, ενός μέλους της ΚΕ του κόμματος, που επίσης χάθηκε στις εκκαθαρίσεις – η ίδια εξορίστηκε πρώτα στη Σιβηρία και μετά στον Αρκτικό Κύκλο.
Στα κείμενα των Βοϊσλάβσκι και Μπορτνόβσκι βλέπουμε τις αντιξοότητες που πέρασαν τα μέλη των οικογενειών των εκκαθαρισμένων αγωνιστών. Η πορεία του Μπορτνόβσκι μέχρι να βρει τη χαμένη αδελφή του σε ένα από τα αμέτρητα ορφανοτροφεία στο Βόλγα και να συναντήσουν τη μητέρα τους στον Αρκτικό Κύκλο μοιάζει με μια μικρή σύγχρονη Οδύσσεια. Οι αναμνήσεις της Κραγιέφσκαγια, από την άλλη, θυμίζουν εκείνες της Μαργκαρέτε Νόιμαν, Γερμανίδας αγωνίστριας που γνώρισε την εξορία στη Σιβηρία και την παράδοση στην Γκεστάπο το 1940, μετά την εκτέλεση του συντρόφου της Χάιντς Νόιμαν, ενός από τους σημαντικούς ηγέτες του ΚΚ Γερμανίας. Είναι όμως πιο διαφωτιστικές, γιατί η Κραγιέφσκαγια βρέθηκε στη φυλακή Μπουτίρκι το 1937, όταν οι εκτελέσεις ήταν σε πλήρη ισχύ, και μας διασώζει τέτοια περιστατικά. Θα κλείσω με τη μαρτυρία της για την ομαδική εκτέλεση μιας ομάδας συντρόφων της:
«Στα μέσα Οκτώβρη 1937, οι άνδρες μάς ενημέρωσαν ότι αύριο θα τους κάνουν μεταγωγή. Όπως μάθαμε σύντομα, δεν τους πήγαν για μεταγωγή, αλλά για εκτέλεση. Τη νύχτα ακούσαμε θόρυβο στον επάνω όροφο, φωνάζονταν δυνατά ονόματα και μετά σιωπή. Και ξαφνικά στην αυλή, ακριβώς κάτω από τα παράθυρά μας, ένα τραγούδι. Τραγουδούν δυνατά, πρώτα “Τα αποσπάσματα των παρτιζάνων”, τη “Διεθνή”, μετά τη “Βαρσαβιάνκα”. Τραγουδήθηκε από τους γείτονές μας στον πάνω θάλαμο. Τραγουδούσαν δυνατά, με αίσθημα. Μετά ακούμε: “Αντίο, σύντροφοι! Μην υποφέρετε, υπογράψτε τα πάντα! Αντίο! Μην χάνετε την πίστη σε μας!”»
