Στις 4/3, η είδηση για την έκρηξη και τη φωτιά στο ουκρανικό εργοστάσιο πυρηνικής ενέργειας Ζαπορίζια (Zaporizhzhia) που πλέον βρίσκεται στον έλεγχο της Ρωσίας, προκάλεσε ανησυχία σε ολόκληρη την Ευρώπη. Σύμφωνα με τις τοπικές αρχές η φωτιά περιορίστηκε σύντομα και τα επίπεδα ραδιενέργειας στην περιοχή δεν σημείωσαν άνοδο. Πόσο όμως μπορεί να κρατήσει η ανακούφιση σε έναν κόσμο που αντί να βάζει λουκέτο, επιχειρεί να κατασκευάσει νέες πυρηνικές εγκαταστάσεις, βαφτίζοντάς τες μάλιστα «πράσινες» και «εναλλακτική» πηγή ενέργειας;
Η πυρηνική ενέργεια απάντηση στην κρίση;
Η Ευρώπη και ο υπόλοιπος πλανήτης βιώνει τα αποτελέσματα της ενεργειακής κρίσης που βρίσκεται σε εξέλιξη αρκετούς μήνες πριν ξεσπάσει ο πόλεμος στην Ουκρανία. Ήδη από τις αρχές του χρόνου η ΕΕ συζητάει το ενδεχόμενο να χαρακτηριστεί η πυρηνική ενέργεια «πράσινη» (το ίδιο συζητάει για το φυσικό αέριο, παρά το γεγονός ότι πρόκειται για ορυκτό καύσιμο και η χρήση του έχει σημαντικές επιπτώσεις στο περιβάλλον). Μια τέτοια εξέλιξη θα οδηγήσει σε σημαντική αύξηση των πυρηνικών εγκαταστάσεων στην ήπειρο, για τον επιπλέον λόγο ότι οι πηγές ενέργειας που χαρακτηρίζονται «πράσινες» λαμβάνουν κρατικές και ευρωπαϊκές επιδοτήσεις και άλλες διευκολύνσεις και κίνητρα προκειμένου να επεκταθούν.
Η συζήτηση αυτή γίνεται στα πλαίσια της ενεργειακής αυτονομίας της Ευρώπης και παρά το γεγονός ότι έχει ξεκινήσει εδώ και αρκετούς μήνες, αναπόφευκτα εντείνεται εξαιτίας του πολέμου. Σήμερα η ΕΕ εξακολουθεί να προμηθεύεται τεράστιες ποσότητες φυσικού αερίου από τη Ρωσία (το 40% της συνολικής της κατανάλωσης). Ο φόβος ότι η σύγκρουση στην Ουκρανία μπορεί να ενταθεί και έτσι να περιοριστεί ή να διακοπεί αυτή η σχέση, ωθεί την Ευρώπη στην αναζήτηση εναλλακτικών, με στόχο η εξάρτηση από το ρωσικό φυσικό αέριο να έχει τερματιστεί πλήρως μέχρι το 2030.
Μικροί και «ακίνδυνοι» πυρηνικοί αντιδραστήρες;
Η νέα «τάση» που φαίνεται να υπάρχει στην αγορά πυρηνικής ενέργειας και να κερδίζει διαρκώς έδαφος, είναι οι «μικροί αρθρωτοί πυρηνικοί αντιδραστήρες» (Small Modular Reactors – SMR) αντί για τις μεγάλες εγκαταστάσεις. Σύμφωνα με τη Διεθνή Υπηρεσία Ατομικής Ενέργειας (ΙΑΕΑ) η συγκεκριμένη τεχνολογία είναι πιο φτηνή, πιο ευέλικτη, επιτρέπει την εγκατάσταση των αντιδραστήρων σε σημεία όπου δεν θα μπορούσε να κατασκευαστεί ένα παραδοσιακό πυρηνικό εργοστάσιο, ενώ θεωρείται επίσης ασφαλέστερη. Έτσι, η ΙΑΕΑ την παρουσιάζει σαν την σύγχρονη απάντηση στα ρυπογόνα ορυκτά καύσιμα και την κατατάσσει στις «φιλικές προς το περιβάλλον, εναλλακτικές πηγές ενέργειας».
Οι ΗΠΑ, στις οποίες το 20% της ενέργειας παράγεται σε πυρηνικές εγκαταστάσεις, κινούνται στην κατεύθυνση της επέκτασης της νέας τεχνολογίας, ενώ συνολικά στον πλανήτη υπολογίζεται ότι τουλάχιστον 70 τέτοιοι αντιδραστήρες βρίσκονται υπό έγκριση ή υπό κατασκευή. Η Βρετανία είναι σήμερα στη διαδικασία έγκρισης του πρώτου μικρού πυρηνικού αντιδραστήρα στις εγκαταστάσεις της Rolss Royce και η Πολωνία σχεδιάζει μέσα στα επόμενα χρόνια να αποκτήσει τους δικούς της.
Παρά το γεγονός ότι οι υποστηρικτές των μικρών αντιδραστήρων τους παρουσιάζουν ως ασφαλείς, τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Αρχικά, πέρα από το μέγεθος (οι αντιδραστήρες που σχεδιάζονται σήμερα θα έχουν μήκος ανάμεσα σε 5 και 10 μέτρα) δεν υπάρχει ουσιαστική διαφορά στον τρόπο λειτουργίας τους, που παραμένει η διάσπαση του ατόμου ενός στοιχείου (π.χ. ουράνιου, πλουτωνίου, κλπ) για την απελευθέρωση ενέργειας. Μια βασική διαφορά είναι ότι το μέσο ψύξης των μικρών αρθρωτών αντιδραστήρων δεν είναι το νερό αλλά το λιωμένο αλάτι, που θεωρείται πιο ασφαλές καθώς είναι δυσκολότερο να διαρρεύσει στο περιβάλλον αν υπερθερμανθεί γιατί δεν παράγει υδρατμούς όπως το νερό.
Αυτό όμως δε σημαίνει ότι ο κίνδυνος εκμηδενίζεται, ενώ υπάρχουν φόβοι ότι οι μικροί αντιδραστήρες ακριβώς εξαιτίας του μεγέθους και της «ευελιξίας» τους, είναι πιθανότερο να τοποθετηθούν κοντά σε κατοικημένες περιοχές.
Κυρίως όμως, η νέα τεχνολογία δεν έχει καταφέρει να βρει τη λύση στον μόνιμο περιβαλλοντικό εφιάλτη των πυρηνικών: τα απόβλητά τους, για τα οποία δεν υπάρχει ασφαλής τρόπος διαχείρισης.
Πόσο «πράσινη» είναι η πυρηνική ενέργεια
Το επιχείρημα της ενεργειακής επάρκειας πηγαίνει πάντα χέρι-χέρι με αυτό της ανάγκης απεξάρτησης από τα πιο ρυπογόνα ορυκτά καύσιμα και για αντικατάστασή τους από μια πηγή ενέργειας που δεν εκπέμπει αέριους ρύπους. Σε όλη αυτή τη συζήτηση το θέμα των αποβλήτων δεν εμφανίζεται πουθενά από τους υποστηρικτές της πυρηνικής ενέργειας, που αν τελικά ρωτηθούν, ισχυρίζονται ότι μπορούν να τα αποθηκεύουν με ασφάλεια για όσο καιρό χρειαστεί (δηλαδή ακόμη και για εκατοντάδες χρόνια, μέχρι να αδρανοποιηθούν τα ραδιενεργά στοιχεία). Τι θα συμβεί όμως όσο οι πυρηνικοί σταθμοί πολλαπλασιάζονται, επομένως ο όγκος των αποβλήτων μεγαλώνει;
Στη σημερινή Ευρώπη δεν υπάρχει κοινή πολιτική για την πυρηνική ενέργεια. H Γερμανία βρίσκεται στη διαδικασία κλεισίματος των πυρηνικών της αντιδραστήρων και είναι αντίθετη στα σχέδια για επέκταση τους στην υπόλοιπη ήπειρο. Κάποιες χώρες όπως η Ελλάδα, η Ιταλία, η Πορτογαλία, κα, δεν είχαν ποτέ πυρηνικά εργοστάσια, ενώ κάποιες άλλες όπως π.χ. η Πολωνία επιδιώκουν να αποκτήσουν.
Από την άλλη η Γαλλία, βρίσκεται πιο μπροστά από όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, βασίζοντας στα πυρηνικά της εργοστάσια το 70% της ενέργειάς που καταναλώνει, ενώ σχεδιάζει να κατασκευάσει τουλάχιστον έξι ακόμη αντιδραστήρες στο άμεσο μέλλον. Στους πυρηνικούς σταθμούς της χώρας τα απόβλητα θάβονται κάτω από την επιφάνεια των εγκαταστάσεων σφραγισμένα σε μεταλλικά δοχεία.
Η αποθήκευση των αποβλήτων είναι από μόνη ένας πολύ σοβαρός περιβαλλοντικός κίνδυνος. Αν σε αυτόν τον κίνδυνο προσθέσουμε το ενδεχόμενο σοβαρού ατυχήματος όπως αυτό που συνέβη στο εργοστάσιο του Τσέρνομπιλ το 1986 ή της Φουκουσίμα το 2011, γίνεται φανερό ότι η πυρηνική ενέργεια δεν αποτελεί πραγματική πράσινη εναλλακτική. Ο πρόεδρος της Ουκρανίας Β. Ζελένσκι μετά το παραλίγο σοβαρό ατύχημα στις εγκαταστάσεις του Ζαπορίζια κάλεσε τους Ευρωπαίους ηγέτες να δράσουν, γιατί σε περίπτωση ενός μεγάλου ατυχήματος ή επίθεσης στο εργοστάσιο όπως είπε, θα έπρεπε να «εκκενωθεί η Ευρώπη». Πράγματι, ένα σοβαρό ατύχημα στο μεγαλύτερο πυρηνικό εργοστάσιο της Ευρώπης θα είχε πολύ σημαντικές επιπτώσεις για το περιβάλλον και τους κατοίκους της, παρότι στην παραπάνω φράση υπάρχει μια μεγάλη δόση υπερβολής. Την ίδια ώρα όμως είναι ενδεικτική των κινδύνων που συνοδεύουν την πυρηνική ενέργεια.
Χαμένοι και κερδισμένοι από τον πόλεμο και την ενεργειακή κρίση
Το περιοδικό «Fortune» ισχυρίστηκε πρόσφατα πως ίσως ο Πούτιν να έχει δώσει ώθηση στην πράσινη επανάσταση της Ευρώπης αναγκάζοντάς την να αναζητήσει εναλλακτικές στα ορυκτά καύσιμα που εισάγει από τη Ρωσία. Στην πραγματικότητα καμία «πράσινη επανάσταση» δεν πρόκειται να συμβεί χάρη στον πόλεμο, ούτε και είχε προγραμματιστεί πριν από αυτόν. Αντίθετα, μπροστά στα εμπόδια με τα οποία βρίσκονται αντιμέτωποι οι ισχυροί της Ευρώπης στον τομέα της ενέργειας, οι «περιβαλλοντικές ευαισθησίες» καταρρέουν.
Από τη μια μεριά έχουμε την εξαιρετικά επικίνδυνη «αναβάθμιση» της πυρηνικής σε «πράσινη» ενέργεια και από την άλλη συνεχίζεται η φρενίτιδα των εγκαταστάσεων αιολικών πάρκων βιομηχανικής κλίμακας σε βουνοκορφές και θάλασσες, όπου προκαλούν τεράστιες περιβαλλοντικές βλάβες, συχνά μεγαλύτερες από αυτές που υποτίθεται ότι προσπαθούν να λύσουν. Επιπλέον αντί για πράσινη επανάσταση, ο άνθρακας/λιγνίτης, που αποτελεί ένα από τα πιο βρώμικα ορυκτά καύσιμα και που μέχρι πρόσφατα θεωρούνταν από όλους κάτι που πρέπει να μείνει στο παρελθόν, επιστρέφει με απόφαση της ΕΕ εξαιτίας της κρίσης στην Ουκρανία.
Σε κάθε περίπτωση αυτοί που θα βγουν κερδισμένοι από την κρίση είναι οι μεγάλες επιχειρήσεις ενέργειας (ιδιαίτερα των ΗΠΑ και της Ευρώπης) που θα σπεύσουν να καλύψουν το κενό που ενδεχομένως θα προκύψει στην τροφοδοσία των χωρών της ΕΕ. Όποια μορφή ενέργειας κι αν αποφασίσουν να πουλήσουν, όσο βρώμικη ή επικίνδυνη κι αν είναι, θα βρεθεί ένα οικολογικό παραμύθι να την συνοδεύσει. Το κυνήγι των κερδών θα συνεχίσει να απειλεί τον πλανήτη, χωρίς να βάλουμε καν στην εξίσωση το θέμα των πυρηνικών όπλων.
Η ουσιαστική, μόνιμη και περιβαλλοντικά φιλική λύση του προβλήματος της ενεργειακής επάρκειας, όχι μόνο για την Ευρώπη αλλά και για το σύνολο του πλανήτη, δεν είναι εφικτή στα πλαίσια του συστήματος του κέρδους και της απληστίας. Μόνο μια κοινωνία που λειτουργεί με κριτήριο τις ανάγκες της πλειοψηφίας της κοινωνίας και το σεβασμό στο περιβάλλον και τη φύση μπορεί να σχεδιάσει την εναλλακτική απέναντι στις πολυεθνικές του κέρδους και της περιβαλλοντικής καταστροφής, προτάσσοντας τις μαζικές δημόσιες επενδύσεις στην έρευνα γύρω από τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας. Μια κοινωνία που θα πάρει στην κατοχή και τον έλεγχό της αυτές τις εταιρείες, προκειμένου να εξασφαλιστεί ότι θα λειτουργούν προς όφελος των αναγκών των ανθρώπων με σεβασμό στο περιβάλλον και τη δημόσια υγεία.
