Ξεκινώντας να ερευνήσουμε τη σχέση μεταξύ τέχνης και επανάστασης, μεταξύ καλλιτεχνικής δημιουργίας και κοινωνικοπολιτικής δράσης και στράτευσης, πρέπει από την αρχή να είμαστε ξεκάθαροι πάνω σε ένα πολύ βασικό ζήτημα:
Κανένα καλλιτεχνικό κίνημα, καμία αισθητική καινοτομία, όπως και καμιά θεατρική παράσταση, ή ποίημα, ή τραγούδι, ή πίνακας ζωγραφικής κ.λπ., δεν μπορούν να προκαλέσουν επαναστατικές συνθήκες. Τίποτα δεν μπορεί να αντικαταστήσει τον ρόλο του επαναστατικού κόμματος, της συνειδητής και οργανωμένης εργατικής τάξης και των υπολοίπων καταπιεσμένων στρωμάτων στον αγώνα τους ενάντια στην καπιταλιστική βαρβαρότητα …
Παρόλα αυτά …
Ένας μεγάλος αριθμός καλλιτεχνών η καλλιτεχνικών κινημάτων και ρευμάτων, σε όλους τους τομείς της τέχνης, από την αρχαιότητα κιόλας, έπαιξαν ένα τεράστιο ρόλο στην ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης, απέναντι σε μείζονα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα, όπως και στην διέγερση των συνειδήσεων του κόσμου, στην διαμόρφωση αγωνιστικών προσωπικοτήτων και συμπεριφορών, στην άσκηση ουσιαστικά δριμείας κριτικής απέναντι σε κάθε είδους καταπιεστικό καθεστώτος και τέλος στην προώθηση επαναστατικών ιδεών.
Στην αρχαία Αθήνα του 5ου αιώνα π.Χ. με τη γνωστή προβληματική θέση των γυναικών, των μετοίκων, των δούλων κ.λπ., βλέπουμε το θέατρο να λειτουργεί σαν ένα είδος «λαϊκού κοινοβουλίου». Οι συγγραφείς – σκηνοθέτες των τραγωδιών, στηριζόμενοι στους μύθους που έχουν τις ρίζες τους σε προηγούμενες εποχές και αναπλάθοντας τους σύμφωνα με τις ανάγκες τους, θέτουν όλο το αθηναϊκό κοινωνικοπολιτικό σύστημα, με θεσμούς, ήθη, έθιμα, θρησκευτικά και πολιτικά πιστεύω, σε κρίση. Χτυπούν την αλαζονεία της Αθήνας σε σχέση με την ιμπεριαλιστική εξωτερική της πολιτική, χτυπούν ολόκληρο το σύστημα θρησκευτικής πίστης του παρελθόντος (με θεούς, ήρωες, δαίμονες κλπ), προειδοποιούν τους ηγέτες της πόλης σχετικά με την πολιτική αμετροέπεια τους, ενώ, την ίδια στιγμή, ερευνούν το ζήτημα της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση την πόλη και τον ίδιο τον εαυτό του.
Άμεσοι αποδέκτες των παραπάνω είναι οι Αθηναίοι πολίτες, οι οποίοι στην εκκλησία του δήμου καλούνται να πάρουν αποφάσεις για την τύχη της πόλης τους, ενώ, οι ίδιοι, αντιδρούν σε αυτά που βλέπουν στο θέατρο, πέρα από θεατές, και σαν ενσυνείδητοι και ενεργοί πολίτες, μεταφέροντας τα ερεθίσματα από τις σκηνή στο στίβο της πολιτικής.
Στον εικοστό αιώνα, εποχή τεράστιων κοινωνικοπολιτικών αναταραχών και ανακατατάξεων, βλέπουμε ακόμα πιο καθαρά τη σχέση και τον δεσμό καλλιτεχνών η καλλιτεχνικών ρευμάτων με επαναστατικά κινήματα …
Στη Ρωσία του 1917 μαζί με την επανάσταση είναι ταγμένη σχεδόν όλη η καλλιτεχνική πρωτοπορία της χώρας, δημιουργώντας τεράστιες καλλιτεχνικές καινοτομίες στο θέατρο (Βζέβολοντ Μεγιερχολντ) στον κινηματογράφο (Σεργκέι Άιζενσταϊν) στην ποίηση (Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι) στη μουσική (Σεργκέι Προκόπιεφ) στη ζωγραφική (Παβέλ Φιλόνοφ) στη λογοτεχνία (Μαξίμ Γκόργκι)…
Τα κινήματα του ρωσικού φουτουρισμού, του κονστρουκτιβισμού, και της προλετκουλτ, σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα τόσο με το κόμμα των Μπολσεβίκων ειδικών όσο και με τις γενικότερες επαναστατικές διεργασίες στην κοινωνία.
Ο καθένας από όλους τους παραπάνω καλλιτέχνες όπως και πολλοί άλλοι εμπνέεται από τους κοινωνικούς αγώνες, συμμετέχει σε αυτούς, και προσπαθεί να μεταμορφώσει τα εκφραστικά μέσα της τέχνης του σε σχέση με τις επαναστατικές ζυμώσεις στην κοινωνία. Επιδιώκει να προβάλει τις σοσιαλιστικές ιδέες, όπως και την απόλυτη σήψη και διαφθορά των αστών, των παπάδων και των βασιλιάδων. Προσπαθεί να δείξει τη δύναμη της οργανωμένης εργατικής τάξης και των αγροτών… Και όλα αυτά γίνονται με τέτοια αισθητική και εκφραστική ακρίβεια και σαφή καλλιτεχνικό προσανατολισμό, ώστε ακόμη και σήμερα να μιλάμε για τα αριστουργήματα της ρωσικής πρωτοπορίας των ετών ’17 – ’24.
Να δώσουμε ένα μικρό παράδειγμα από τον χώρο του θεάτρου. Ο Βζέβολοντ Μέγιερχολντ, άγνωστος σε πολλούς ηθοποιός, σκηνοθέτης και δάσκαλος ηθοποιών, μέλος του Μπολσεβίκικου κόμματος, στα χρόνια της επανάστασης ιδρύει το «Θέατρο του Οκτώβρη». Οι ηθοποιοί του είναι βασικά εργάτες και ερασιτέχνες. Στις παραστάσεις τους είναι ντυμένοι με εργατικές φόρμες. Παίζουν σε διάφορες πόλεις αλλά και περιοδεύουν σε κάθε μέτωπο του εμφυλίου πολέμου. Βοηθούν στη μεταφορά πληροφοριών και νέων από το ένα μέτωπο στο άλλο, παίζουν για τους μαχητές του Κόκκινου Στρατού, προσπαθώντας να ανεβάσουν το ηθικό τους και να αναδείξουν την τεράστια πολιτική σημασία αυτού του αγώνα.
Σε καλλιτεχνικό επίπεδο, ο Μέγιερχολντ, καταργεί τη θεατρική αυλαία. Φέρνει την σκηνική δράση μες στα πόδια του θεατή, ακριβώς για να τον κάνει συμμέτοχο στη δράση. Προσπαθεί έτσι να δώσει στον θεατή τη δυνατότητα να κρίνει, να συγκρίνει, να αισθάνεται, με έναν όσο το δυνατό πιο άμεσο τρόπο. Ο Μέγιερχολντ απελευθερώνει την ηθοποιία από την ανόητη διαπραγμάτευση διαπροσωπικών σχέσεων μεταξύ των αστών – τη γεμάτη με συγκεκριμένες «ταξικές» ευαισθησίες και μικροσυναισθήματα. Δημιουργεί ένα θέατρο γεμάτο ενθουσιασμό, γεμάτο φως, γεμάτο δράση. Πολεμάει ενάντια στο θέατρο της ψευδαίσθησης, που αποκοιμίζει τον θεατή προβάλλοντας τις πολυτελείς ζωές των αστών και τον απαλλάσσει, έτσι, από την ανάγκη να δράσει, να ενεργοποιηθεί σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο. Προσπαθεί να κάνει ένα θέατρο που να απευθύνεται ακριβώς στο επαναστατημένο ρωσικό προλεταριάτο και στον νέο κόσμο που χτίζεται.
Να σημειώσουμε εδώ ότι ο Μέγιερχολντ, στα χρόνια της ανόδου του σταλινισμού στο νεαρό εργατικό κράτος, περνάει με το μέρος της Αριστερής Αντιπολίτευσης του Λέον Τρότσκι. Στα 1940 εκτελείται από την Γκε Πε Ου για «φορμαλισμό» αφού προηγουμένως, με το πιστόλι στον κρόταφο, τον αναγκάζουν να αποκηρύξει ολόκληρο το έργο του.
***
Το κόμμα των Μπολσεβίκων βρίσκεται σε μια διαλεκτική σχέση με όλο αυτό το ρεύμα της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας. Χωρίς να παραλείπει να ασκεί κριτική και έλεγχο όπου χρειάζεται, ο Λένιν μιλά διαρκώς για την
«απλοχεριά στην ατομική δημιουργία, στις ατομικές λύσεις, στη φαντασία, τη μορφή και το περιεχόμενο» διεκδικώντας την ίδια στιγμή μια τέχνη «απαλλαγμένη από το κεφάλαιο, τον καριερισμό και τον αστικό αναρχικό ατομικισμό».
Μιλάει για καλλιτέχνες χωρίς ιδιοτέλεια, αλλά με πίστη στις ιδέες του σοσιαλισμού, που να εμπνέονται από τους απελευθερωτικούς αγώνες και τα κινήματα των καταπιεζόμενων σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης!
Με την άνοδο του σταλινισμού και η καλλιτεχνική δημιουργία, μεταξύ άλλων, γίνεται δόγμα – δήθεν επαναστατικό. Έχουμε τον λεγόμενο "σοσιαλιστικό ρεαλισμό" (σ.ρ.) το μοναδικό ρεύμα που παραδέχεται και επιτρέπει το Κόμμα. Πρόκειται για μια σειρά αισθητικών κανόνων – κομματικών ντιρεκτίβων που πιάνουν όλους τους τομείς της τέχνης.
Ο σ.ρ. επί της ουσίας, σκοπό έχει να αγιοποιήσει τον σταλινισμό και να εκμεταλλευθεί κάθε μορφή καλλιτεχνικής έκφρασης για να προβάλει την εκάστοτε κομματική γραμμή.
Όποιος και ότι παρεκκλίνει από αυτό το δόγμα εκτελείται με την κατηγορία του «φορμαλισμού».
Ο Λέων Τρότσκι γράφει για τον σ.ρ.:
«Προβάλλουν σαν παράδειγμα μια ιδανική κοινωνία, απαλλαγμένη από κάθε σύγκρουση και αποτελούμενη από ήρωες της εργασίας, από μητέρες οι ηρωίδες από οικογένειες χωρίς προβλήματα από ταξιαρχίες ελίτ που ακολουθούν με ενθουσιασμό και χωρίς συζήτηση τις ντιρεκτίβες και τα λάθη των εκπροσώπων του κόμματος».
Την ίδια περίοδο ο εξόριστος Τρότσκι συνεργάζεται με τον ποιητή Αντρέ Μπρετόν, έναν από τους βασικούς ιδρυτές του σουρεαλισμού, και με τον ζωγράφο Ντιέγκο Ριβέρα, με σκοπό τη δημιουργία της διεθνούς ομοσπονδίας ανεξάρτητης επαναστατικής τέχνης, στην προσπάθειά του να συσπειρώσει πρωτοπόρους επαναστάτες καλλιτέχνες από όλο τον κόσμο. Από τα άγνωστα μέλη της ομοσπονδίας είναι: Ο Πάμπλο Πικάσο, ο Αντρέ Μαρλώ, ο Ντιέγκο Ριβέρα, η Φρίντα Κάλο, ο Ζαν Λουί Μπαρρώ κ.α.
Ο Τρότσκι, στα κείμενα του για την τέχνη, τονίζει διαρκώς τη σημασία της ελευθερίας στην καλλιτεχνική δημιουργία και επισημαίνει τις υποσυνείδητες διαδικασίες της δημιουργικότητας.
«Ο σοσιαλισμός» γράφει, «από την ίδια του την ουσία, σαν παγκόσμιο ιδανικό, σημαίνει την απελευθέρωση όλων των μορφών της πνευματικής εργασίας από κάθε είδους κοινωνικοπολιτικά δεσμά και περιορισμούς».
Το μανιφέστο Τρότσκι – Μπρετόν για την επαναστατική τέχνη κλείνει με τη φράση:
«Ανεξαρτησία της τέχνης για την επανάσταση – Επανάσταση για την ανεξαρτησία της τέχνης».
***
Γενικεύοντας τα παραπάνω, βλέπουμε ότι η επαναστατική τέχνη μονάχη της δεν μπορεί να αλλάξει τον κόσμο, μπορεί όμως να βοηθήσει να αλλάξουν οι (ατομικές) συνειδήσεις σε ένα αρκετά μαζικό επίπεδο. Μπορεί να βοηθήσει στη διαμόρφωση συνειδήσεων και συμπεριφορών, μπορεί να συμβαδίσει με τον αγώνα της εργατικής τάξης για την χειραφέτηση της. Η επαναστατική τέχνη είναι σαφώς προϊόν και φορέας ιδεολογίας. Συμπυκνώνει επίσης ανθρώπινες εμπειρίες, πάθος, όνειρα, ανάγκες και προβληματισμούς των ανθρώπων κάθε ιστορικής εποχής. Ρόλος της είναι να λειτουργεί κριτικά – καταγγελτικά, καταδεικνύοντας τα «τρωτά» του καπιταλισμού, να συγκινεί, να προβληματίζει, να οξύνει την κρίση και τη φαντασία, όπως και να διεγείρει την ανάγκη για δράση σε αυτούς στους οποίους απευθύνεται. Και όλα αυτά μέσα από τις πιο πρωτοπόρες και προωθημένες μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης. Ο πρωτοπόρος καλλιτέχνης μπορεί και πρέπει να ζυμώνεται μέσα στα κινήματα εναντίον του καπιταλισμού, να εμπνέεται από τις σοσιαλιστικές ιδέες και τα ιδανικά για τα οποία αγωνίζεται η εργατική τάξη. Αναπόφευκτα η δυναμική αυτή, με τρόπο άμεσο ή έμμεσο, θα ανταννακλαστεί στο έργο του. Άλλωστε μονάχα μέσα από την ανατροπή του καπιταλισμού, η καλλιτεχνική δημιουργία θα βρει το αληθινό της πρόσωπο, παύοντας να είναι είδος προς αγορά και πώληση, ένα εμπόρευμα, μέσα από τη διακίνηση του οποίου κάποιοι πλουτίζουν και κάποιοι είναι εκτελεστικά όργανα των συμφερόντων τους.
Από την άλλη, η καλλιτεχνική δημιουργία δεν είναι δυνατόν ούτε να δογματοποιείται, ούτε να υπόκειται στον έλεγχο κομματικών μηχανισμών, γιατί έτσι γίνεται στείρα και παθητική και αντί να λειτουργεί υπέρ της προόδου γίνεται αντιδραστική και οπισθοδρομική.
Πρέπει εδώ να τονίσουμε ότι ο επαναστάτης καλλιτέχνης δεν μπορεί να έχει καμία ψευδαίσθηση ότι λόγω της καλλιτεχνικής του ιδιότητας είναι «ελεύθερος» μέσα στα πλαίσια της καπιταλιστικής κοινωνίας.
Η «ελευθερία» που διακηρύσσουν πολλοί αστοί καλλιτέχνες είναι σε μεγάλο βαθμό εξαρτημένη από τα χρήματα των πλούσιων φίλων τους οι οποίοι, βέβαια, κατά κανόνα, ζητούν μια τέχνη που να ανταποκρίνεται στα δικά τους αισθητικά γούστα και η οποία να μην θίγει τα δικά τους ταξικά συμφέροντα. Είναι προφανές λοιπόν, ότι μια τέτοια τέχνη δεν μπορεί παρά να είναι, στον πυρήνα της συντηρητική, αφού στην ουσία, προσέχει μην τυχόν διαταράξει τίποτα από τον τόσο προβληματικό κόσμο που ζούμε!
Με την έννοια αυτή, ο επαναστάτης καλλιτέχνης, μέσα από την κοινωνική του δράση μπορεί να προσδιορίσει την προσωπική του καλλιτεχνική ταυτότητα, ώστε, να ενσαρκώσει με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο, τόσο τον εσωτερικό του κόσμο όσο και τον κόσμο που ζει. Έτσι μπορεί να υπηρετήσει την υπόθεση της επανάστασης με τα μέσα της τέχνης, όπως και να αγωνιστεί για την ουσιαστική απελευθέρωση της ίδιας της τέχνης.
__________________
Βιβλιογραφία
– L. Trotsky, “Art & Revolution: Writings on Literature, Politics and Culture”
– Λ. Τρότσκι, «προβλήματα της καθημερινής ζωής» εκδόσεις Εργατική Πάλη
– Λ. Τρότσκι – Α. Μπρετόν, «για μια ανεξάρτητη επαναστατική τέχνη», εκδόσεις Αλλαγή
– Ε. Φίσερ, «Τέχνη και Ανθρωπισμός», εκδόσεις Ηριδανός
– Ε. Φίσερ, «Η αναγκαιότητα της τέχνης», εκδόσεις Μπουκουμάνης
– P. Filonov, Seer of the Invisible” … Russian Museum
– Λένιν, «Άπαντα τόμος 12 «κομματική οργάνωση και κομματική φιλολογία».
– J. P. Vernaul – P.V. Naquel, “Mythe & Tragedie en Grece ancienne » ed. La Recourverge
– Κέντρο μαρξιστικό ερευνών, «τέχνη και ιδεολογία».
– Κ. Δρόσου, «Ο "αποστάστης" Μαγιακόφσκι», εκδόσεις Υψιλον.
– Β. Μαγιακόφσκι, «Ποίηση και Επανάσταση», εκδόσεις Θεμέλιο.
– Meyerhold on Theatre, edited by E. Braun, pub. Melheuen.
– B.P. Valin, “Meyerhold” ed. CNRS
