Θα ακολουθήσει αναπόφευκτα και η Κούβα το δρόμο της πρώην ΕΣΣΔ και των χωρών του ανατολικού μπλοκ μετά τη κατάρρευση του Τείχους με την επιστροφή σε έναν άγριο καπιταλισμό; Το ερώτημα αυτό γίνεται επίκαιρο μετά την εισαγωγή του Φιντέλ Κάστρο σε νοσοκομείο με σοβαρά εντερικά προβλήματα και την προσωρινή παράδοση της εξουσίας στον αδελφό του Ραούλ τον περασμένο Αύγουστο.
***
Ο αμερικάνικος ιμπεριαλισμός οπωσδήποτε περιμένει μια “αλλαγή καθεστώτος”, όχι μόνο στη κυβέρνηση της χώρας, αλλά στο ίδιο το κοινωνικό σύστημα. Τον Ιούλιο του 2006, μετά από ειδική εισήγηση της, η κυβερνητική Επιτροπή Βοηθείας για μια Ελεύθερη Κούβα έλαβε από την κυβέρνηση Μπους 80 εκ. δολάρια για αυτό τον σκοπό. Κάποια μέρη αυτής της εισήγησης δεν δημοσιεύτηκαν καθόλου, προφανώς επειδή αναφερόντουσαν στην πιθανότητα άμεσης στρατιωτικής εμπλοκής των ΗΠΑ στην Κούβα. Η αρρώστια του Κάστρο προκάλεσε ξέφρενους πανηγυρισμούς μεταξύ τμημάτων των 650.000 Κουβανών εξόριστων, ιδιαίτερα μεταξύ της παρασιτικής πλούσιας ελίτ που περιμένει μια γρήγορη επιστροφή της “περιουσίας της” μετά τον θάνατο του Κάστρο.
Αντιθέτως, εκατομμύρια εργαζομένων και λαού στον νεοαποικιακό κόσμο και ιδιαίτερα στην Λατινική Αμερική ελπίζουν αυτές οι προβλέψεις να αποδειχτούν λανθασμένες. Η Κουβανική επανάσταση, από την αρχή της τον Γενάρη του 1959 και μέσω της σχεδιασμένης οικονομίας που εγκαθίδρυσε, έδωσε μια ιδέα του τι θα μπορούσε να πετύχει η ανθρωπότητα αν η φεουδαρχία και ο καπιταλισμός εξαλείφονταν. Ο Φιντέλ Κάστρο και ο Τσε Γκεβάρα ήταν τότε και παραμένουν μέχρι σήμερα ηρωικές φιγούρες στα μάτια εκατομμυρίων εργαζομένων και νεολαίων σε ολόκληρο τον κόσμο.
Τα επιτεύγματα της Κούβας φαίνονται ακόμα σημαντικότερα αν συγκριθούν με την οπισθοδρόμηση που έφερε η σαρωτική επίθεση του νεοφιλελευθερισμού ενάντια στα εργατικά και κοινωνικά δικαιώματα παγκοσμίως, από τη δεκαετία του ’90 και μέχρι σήμερα. Τα επίπεδα υγείας, εκπαίδευσης και κατοικίας στη Κούβα φαντάζουν θεαματικά σε σύγκριση με την τραγική κατάσταση που έχει οδηγήσει ο καπιταλισμός τον υπόλοιπο νεοαποικιακό κόσμο. Ακόμα και όταν η αστική τάξη και οι υπηρέτες της ανά τον κόσμο προσπαθούν να χρησιμοποιήσουν την ασθένεια του Κάστρο σαν ευκαιρία για να “στριμώξουν” την Κούβα και την επανάσταση, μερικά από τα σοβαρότερα αστικά ΜΜΕ είναι αναγκασμένα να παραδεχτούν πολλά από τα επιτεύγματα της Κούβας.
Για παράδειγμα, η El Pais, η μεγαλύτερη αστική εφημερίδα της Ισπανίας, δημοσίευσε πρόσφατα άρθρο σχετικά με την εντυπωσιακή πρόοδο της Κούβας σε πολλούς τομείς-κλειδιά.Υπάρχουν, για παράδειγμα, 200.000 δάσκαλοι σε έναν πληθυσμό 11.4 εκατομμυρίων. Αυτό σημαίνει πως υπάρχει ένας δάσκαλος για κάθε 57 πολίτες, ένα από τα μεγαλύτερα ποσοστά στον κόσμο(και φυσικά το μεγαλύτερο στον νεοαποικιακό κόσμο).
Επιπλέον, μετά τον μεγάλο σεισμό στο Πακιστάν το 2005 η Κούβα έστειλε 2,660 γιατρούς και νοσηλευτικό προσωπικό στην περιοχή. Στους 6 μήνες που παρέμειναν στο Πακιστάν εξέτασαν 1.700.000 ασθενείς (το 73% των οποίων υπέφερε από τις επιδημίες) και έκαναν 14.500 χειρουργήσεις. Επίσης πρόσφεραν 1.000 υποτροφίες σε νέους από τις κατεστραμμένες περιοχές του Πακιστάν για να σπουδάσουν ιατρική στην Κούβα. 32 νοσοκομεία που στήθηκαν πρόχειρα από την Κουβανική αποστολή προσφέρθηκαν στην πακιστανική κυβέρνηση για να αντιμετωπίσει το κύμα επιδημιών που ακολούθησε το σεισμό. Φυσικά, αυτό ενίσχυσε το αίσθημα αλληλεγγύης του πακιστανικού λαού προς την Κούβα.
Στην Ινδονησία μετά τον σεισμό το Μάη του 2006 135 κουβανοί υγειονομικοί εξέτασαν 100.000 ασθενείς. 2 νοσοκομεία που χτίστηκαν από την Κουβανική αποστολή, δωρίθηκαν στη χώρα μετά την αποχώρηση της. Αυτή τη στιγμή, 36.0000 κουβανοί γιατροί και υγειονομικό προσωπικό δουλεύουν σε 107 χώρες του τρίτου κόσμου. Επιπλέον η Κούβα μαζί με τη Βενεζουέλα σχεδιάζουν τη λεγόμενη “Επιχείρηση-Θαύμα” με σκοπό να προσφέρουν μέσα στα επόμενα δέκα χρόνια δωρεάν επεμβάσεις σε 6 εκ. λατινοαμερικάνους, που δεν μπορούν να ανταπεξέλθουν στα έξοδα. Η Κούβα προσφέρει επίσης 100.000 θέσεις σε Λατινοαμερικάνους που θέλουν να σπουδάσουν ιατρική χωρίς δίδακτρα.
Οι άρχουσες τάξεις όλου του κόσμου φοβούνται πως αυτό το παράδειγμα (του τι δηλαδή μπορεί να πετύχει μία σχεδιασμένη οικονομία, ακόμα και όταν τη διαχείριση και τον έλεγχο της δεν τον ασκεί η εργατική τάξη, αλλά μια γραφειοκρατική κάστα) θα γίνεται ολοένα και πιο ελκυστικό στις φτώχεια μάζες του κόσμου, ιδιαίτερα αν μία νέα κρίση χτυπήσει την οικονομία στις καπιταλιστικές χώρες. Παρ’ όλες όμως τις επιτυχίες, η διατήρηση της σχεδιασμένης οικονομίας δεν είναι καθόλου εγγυημένη με την παρούσα κατάσταση, ιδιαίτερα αν πεθάνει ο Κάστρο. Η εμβληματική του φιγούρα, μαζί με την μεγάλη αίγλη που προσδίδει στην Κουβανική επανάσταση ο μύθος του δολοφονημένου επαναστάτη Τσε Γκεβάρα και σε συνδυασμό με τα κοινωνικά επιτεύγματα της σχεδιασμένης οικονομίας μπόρεσαν να αποκρούσουν τις πάμπολλες επιθέσεις της αντεπανάστασης, ακόμα και την δύσκολη περίοδο της δεκαετίας του ’90.
Κρεμασμένη από μια κλωστη
Η παλινόρθωση του καπιταλισμού στη Ρωσία σήμανε μια τεράστια οικονομική καταστροφή για την Κούβα. Ο Κάστρο σχολιάζοντας εκείνη την περίοδο είχε πει: «Σε καμία ιστορική εποχή, κανένα κράτος δεν βρέθηκε σε τόσο δύσκολη θέση όσο η Κούβα όταν κατέρρευσε το σοσιαλιστικό μπλοκ και εμείς μείναμε μόνοι μας περικυκλωμένοι από τον αποκλεισμό που μας έχουν επιβάλλει οι ΗΠΑ. Κανείς δεν περίμενε ότι κάτι τόσο σίγουρο και σταθερό όσο ο ήλιος θα εξαφανιζόταν μια μέρα, όπως συνέβηκε με την κατάσταση στη Σοβιετική Ένωση» (Φιντέλ Κάστρο: Βιογραφία, Volker Skierka σ.282). Συνέχισε διακηρύσσοντας πως: «Θα υπερασπιστούμε μόνοι μας τον εαυτό μας περικυκλωμένοι από έναν καπιταλιστικό ωκεανό σε αυτήν την “ειδική περίοδο”» (ο.π. σ.283). Ένας σχολιαστής πρόσφατα ανέφερε: «Η διανομή τροφίμων γινόταν με δελτίο. Δεν υπήρχε καθόλου βούτυρο, γάλα υπήρχε μόνο για παιδιά, ηλικιωμένους και ασθενείς, ενώ η δόση του ψωμιού ήταν 250 γρ. για τον κάθε πολίτη. Το σαπούνι, τα απορρυπαντικά και το χαρτί υγείας σπάνιζαν».
Το Α.Ε.Π. μειώθηκε κατά 2.9% το 1990, 10% το 1991, 11.6% το 1992, και 14.9% το 1993. Ο υποσιτισμός, άγνωστος μετά την επανάσταση ξαπλώθηκε σε όλη τη χώρα. Τα ιστορικά επιτεύγματα της δωρεάν εκπαίδευσης και υγείας διατηρήθηκαν, αλλά ένα άγριο πρόγραμμα λιτότητας εφαρμόστηκε για τη μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού. Ένα από τα μεγαλύτερα πλήγματα ήταν η αναγκαστική μείωση κατά 50% της κατανάλωσης ενέργειας. Όπως το έθεσε ένας σχολιαστής: «Η Κουβανική κοινωνία σχεδόν σταμάτησε να κινείται μέχρι που ο Κομμαντάντε (ο Κάστρο) είχε την ιδέα πως οι μάζες θα έπρεπε να αρχίσουν ξανά να χρησιμοποιούν κάρα με άλογα και ποδήλατα». Προσπαθώντας να απαλύνει τις κακές εντυπώσεις γι’ αυτή την οικονομική αδυναμία ο Κάστρο διακήρυξε πως: «Η ειδική αυτή περίοδος έχει και τα καλά της, όπως για παράδειγμα πως τώρα μπαίνουμε στην περίοδο του ποδηλάτου. Με μια έννοια, είναι κι αυτό μια επανάσταση».
Αναμφισβήτητα η ποδηλασία είναι καλή για την υγεία του μέσου Κουβανού, όπως και η απουσία των junk food και των Mc Donald’s, αλλά αυτά τα προγράμματα λιτότητας κάνουν ακόμα μεγαλύτερη την ανάγκη των εργαζομένων και της νεολαίας για πρόσβαση στις νέες τεχνολογίες, αύξηση του βιοτικού τους επιπέδου και ελευθερία. Περιορισμένη στους δικούς της πόρους η Κούβα μπόρεσε επίσης να εκμεταλλευτεί τη ευφυΐα του πληθυσμού της, αναπτύσσοντας εκπληκτικά την βιοτεχνολογία στις αρχές της δεκαετίας του 1990, με αποτέλεσμα να γίνει «ο μεγαλύτερος εξαγωγέας σχετικών προϊόντων, ιδιαίτερα όσον αφορά την ανάπλαση του δέρματος και την ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος απέναντι στην μηνιγγίτιδα, την ηπατίτιδα Β και άλλες ασθένειες». Παρ’ όλον τον ανταγωνισμό από τις αμερικάνικες και ευρωπαϊκές πολυεθνικές ήδη από το 1991 η Κούβα κατάφερε να έχει κέρδη και να αναπτύσσει ανταγωνιστικά το εμπόριο της διεθνώς κι ιδιαίτερα στις χώρες του τρίτου κόσμου, χάρη στις χαμηλές τιμές της. Εντούτοις, αυτός ο επιτυχημένος τομέας της κουβανικής παραγωγής κάλυπτε μόνο το 3-5% των συνολικών εξαγωγών.
Η ικανότητα της Κούβας να ανταγωνιστεί τις πολυεθνικές στον φαρμακευτικό τομέα βασίζεται στις εκπληκτικές δομές της δημόσιας υγείας που διαθέτει, απόρροια της σχεδιασμένης οικονομίας. Συνέχισε να απασχολεί 340.000 προσωπικό και 64.000 γιατρούς καθ’ όλη την διάρκεια της “ειδικής περιόδου”. Αυτή τη στιγμή διαθέτει 70.000 γιατρούς, ένας δηλαδή για κάθε 193 κατοίκους, όταν η Γερμανία διαθέτει έναν ανά 313. Ο Κάστρο, συγκρίνοντας το προσδόκιμο όριο ζωής στην Κούβα σε σχέση με την πρώην Σοβιετική Ένωση, όπου ο μ.ο. ζωής έπεσε κατακόρυφα μετά την παλινόρθωση του καπιταλισμού, ανέφερε : «Το προσδόκιμο όριο ζωής στο κομμάτι της πρώην ΕΣΣΔ που αποτελεί τώρα τη Ρωσία είναι 56 χρόνια, 20 χρόνια λιγότερο απ’ ότι στη Κούβα. 20 ολόκληρα χρόνια!». Παρ’ όλα αυτά εξ’ αιτίας της απομόνωσης της η Κούβα ακόμα υποφέρει από σημαντικές ελλείψεις ακόμα και στον τομέα της υγείας.
Επιπλέον η ανεργία, η οποία ως τα τελευταία χρόνια ήταν ανύπαρκτη στην Κούβα, άρχισε να αυξάνεται έχοντας φτάσει τουλάχιστον το 8%, σε μια εργατική δύναμη της τάξεως των 4 εκατομμυρίων. Ένα ισπανικό ινστιτούτο εκτιμούσε πως το 1999 σχεδόν το 1/3 των κουβανών εργατών ήταν άνεργο ή υποαπασχολούνταν. Την ίδια χρονιά, η Οικονομική Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για την Λατινική Αμερική εκτιμούσε πως: «η Κουβανική επανάσταση έφτασε το 1999 στο ίδιο οικονομικό επίπεδο που υπήρχε στη χώρα το 1959, όταν πήρε την εξουσία». Στις αρχές του ’90 η επανάσταση κρεμόταν από μια κλωστή και για πρώτη φορά μετά την επέμβαση ων ΗΠΑ στον Κόλπο των Χοίρων ο κίνδυνος της επικράτησης της αντεπανάστασης και της παλινόρθωσης του καπιταλισμού ήταν εμφανής.
Μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες, ο Κάστρο αναγκάστηκε να κάνει παραχωρήσεις στην “αγορά”, δηλαδή στον καπιταλισμό. Μέσω της “δολαριοποίησης” (της ελεύθερης κυκλοφορίας των δολαρίων) αναπτύχθηκε μια παράλληλη οικονομία, με αποτέλεσμα την απόκτηση προνομίων για όσους ασχολούνταν με τον τουρισμό, που πληρωνόντουσαν σε δολάρια και σε τομείς στους οποίους γινόντουσαν κοινοπραξίες με ξένους επιχειρηματίες. Παραδόξως, οι πιο σταθεροί υποστηρικτές της σχεδιασμένης οικονομίας, όπως οι γιατροί και οι καθηγητές, συνέχισαν να πληρώνονται με πέσος και να αντιμετωπίζουν σοβαρά οικονομικά προβλήματα.
Ο Ρίτσαρντ Γκόττ, γνωστός αριστερός συγγραφέας έγραφε: «Το κρατικό μονοπώλιο στο εξωτερικό εμπόριο καταργήθηκε το 1992 και το σύνταγμα τροποποιήθηκε ώστε να επιτραπεί η μεταφορά κρατικής περιουσίας σε κοινοπραξίες με ξένους επενδυτές». Αυτό σήμαινε πως η Κούβα ήταν στο δρόμο της επαναφοράς του καπιταλισμού. Είναι αλήθεια πως από το 1995 το σύνταγμα της Κούβας προβλέπει πως ξένοι επενδυτές θα μπορούν να κατέχουν ακόμα και το 100% μιας επιχείρησης, αν και αυτό στην πράξη εφαρμόστηκε σπάνια. Ο ίδιος Κάστρο μάλιστα διακήρυσσε πως: «Δεν υπάρχουν έτοιμες συνταγές. Είμαστε έτοιμοι να συζητήσουμε οποιαδήποτε πρόταση».
Ωστόσο, παρ’ όλες τις σοβαρές δυσκολίες η σχεδιασμένη οικονομία διατηρείται ακόμα στη Κούβα. Οι εισαγωγές και οι εξαγωγές πραγματοποιούνται από κρατικές επιχειρήσεις και άλλες κατάλληλα εξουσιοδοτημένες «εταιρείες που καταχωρήθηκαν στο εθνικό καταστατικό των εισαγωγέων και των εξαγωγέων και συνδέθηκαν με τα εμπορικά επιμελητήρια». (Επίσημη έκθεση του κουβανικού εμπορικού επιμελητηρίου). Οι ξένες εταιρείες χρειάζονται άδεια από το Υπουργείο Εμπορίου για να προβούν σε εμπορικές πράξεις.
Η δυσαρέσκεια σιγοβράζει
Μια σχετική αποσυγκέντρωση της οικονομίας έχει λάβει χώρα. Περίπου 350 ξένες εταιρείες έχουν πάρει την άδεια να εισάγουν και να εξάγουν προϊόντα ανεξάρτητα από την κυβέρνηση. Αυτό ήταν οπωσδήποτε ένα “κενό” που θα μπορούσαν να εκμεταλλευτούν το ξένο κεφάλαιο και οι συνεργάτες τους στη Κούβα για να αποκτήσουν οικονομική επιρροή στη χώρα. Αλλά η Κούβα εξακολουθούσε να έχει τον γενικό έλεγχο της οικονομίας, να ελέγχει και να εγκρίνει ή όχι τις πιο πολλές εισαγωγές. Ο Κάστρο ξεκαθάρισε το 2000 ποια είναι τα όρια αυτών των παραχωρήσεων στον καπιταλισμό. Διευκρίνισε στον διευθυντή της ΟΥΝΕΣΚΟ, Frederico Mayor Zaragoza πως : «Σαν γενική αρχή, τίποτα που μπορεί να παραμείνει στην κατοχή του κράτους ή ενός εργατικού συνεταιρισμού και να λειτουργήσει κάτω από κρατικό έλεγχο δεν πρόκειται να ιδιωτικοποιηθεί. Ιδεολογία μας είναι πως ο σοσιαλισμός δεν πρέπει να έχει καμία ομοιότητα με την ανισότητα και τα προνόμια για λίγους του καπιταλιστικού συστήματος. Στη χώρα μας η κρατική περιουσία δεν καταλήγει στα χέρια υψηλόβαθμων αξιωματούχων και τίποτα δεν χαρίζεται σε συνεργάτες ή φίλους. Τίποτα που μπορεί να χρησιμοποιηθεί αποτελεσματικά για το καλό του λαού δεν πρόκειται να καταλήξει σε χέρια ιδιωτών, ούτε Κουβανών, ούτε ξένων».
Πάντως, αυτό που ισχυρίζεται ο Κάστρο, πως δηλαδή στη Κούβα δεν υπάρχουν ανισότητες δεν είναι αλήθεια. Οι επανειλημμένες καταγγελίες και καμπάνιες του ίδιου του Κάστρο ενάντια στη διαφθορά και τα προνόμια είναι ενδεικτικές του τι γίνεται στη πραγματικότητα. Στην ουσία, η δολαριοποίηση ενέτεινε το χάσμα ανάμεσα στα διάφορα στρώματα του πληθυσμού, οδηγώντας σε μια παραπέρα ενίσχυση της προνομιούχας ελίτ. Μια αλλαγή στο νόμο που επέτρεψε τη δραστηριοποίηση μικρών επιχειρήσεων, είχε σημαντική επίδραση στη δημιουργία μιας σχετικά ακμάζουσας μικροαστικής τάξης στις αστικές περιοχές. Όπως πολλές παρόμοιες μεταρρυθμίσεις στο πρώην ανατολικό μπλοκ αυτά τα μέτρα οδηγούν στην δημιουργία ενός κεφαλαιοκρατικού τομέα στην οικονομία. Η περίοδος της λιτότητας οπωσδήποτε μεγάλωσε τη δυσαρέσκεια απέναντι στην κυβέρνηση και η άρση του ελέγχου στην εισροή δολαρίων ήταν αποτέλεσμα εσωτερικών πιέσεων από τον πληθυσμό.
Όλα αυτά όμως δεν ήταν αρκετά, καθώς οι ελλείψεις μεγάλωναν. Αυτή η δυσαρέσκεια απέναντι στη κυβέρνηση είχε ως αποτέλεσμα να ξεσπάσει μια αντικυβερνητική διαδήλωση στο κέντρο της Αβάνας από κάποιες χιλιάδες κόσμου, τον Αύγουστο του 1994. Κυρίως νέοι άνθρωποι διαδήλωσαν στο κέντρο της πόλης πετώντας πέτρες στα παράθυρα των ξενοδοχείων. Για πρώτη φορά ακουγόντουσαν αντί-Καστρικά συνθήματα : «Φτάνει πια! Θέλουμε ελευθερία! Κάτω ο Φιντέλ!». 300 αστυνομικοί προσπάθησαν να τους διαλύσουν ρίχνοντας προειδοποιητικές βολές στον αέρα και ήταν πιθανό να ξεσπάσουν μεγάλες συμπλοκές μέχρι που: «ξαφνικά ίδιος ο Φιντέλ εμφανίστηκε για να συζητήσει μαζί τους. Το πλήθος αμέσως ηρέμησε και αφού τον άκουσε διαλύθηκε ήσυχα». Αυτό ήταν ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα του τεράστιου κύρους που απολάμβανε τότε η Επανάσταση και ο ίδιος ο Φιντέλ και πολύ πιθανά απολαμβάνει και σήμερα. Σ’ εκείνη την περίπτωση η παρέμβαση του ήταν αρκετή για να αποτρέψει το να μετατραπεί εκείνη η διαμαρτυρία σ’ ένα μεγαλύτερο κίνημα. Η δυσαρέσκεια παρέμεινε, αλλά για άλλη μια φορά παρέμεινε υπόγεια.
Βουτηγμένοι στη διαφθορά
Παρ’ όλο που σήμερα η οικονομία έχει ανακάμψει εν μέρει και με τη βοήθεια της Βενεζουέλας του Τσάβες και των εμπορικών συμφωνιών με την Κίνα, οι ελλείψεις και η διαφθορά παραμένουν, όπως αναγκάστηκε να παραδεχτεί ο ίδιος ο Κάστρο λίγο πριν αρρωστήσει. Βασισμένος σε 30.000 νέους ανθρώπους, τους λεγόμενους “κοινωνικούς λειτουργούς” ξεκίνησε μια “μάχη ιδεών” για την διατήρηση του κοινωνικού συστήματος στη Κούβα και ιδιαίτερα για την καταπολέμηση της διαφθοράς. Αυτή η δύναμη υποστηριχτών του Κάστρο και της επανάστασης είναι παρόμοια με τους Ερυθροφρουρούς του Μάο κατά την διάρκεια της Πολιτιστικής Επανάστασης στη Κίνα. Πριν την ασθένεια του, βασισμένος στα οικονομικά οφέλη από τον τουρισμό και την βοήθεια από τη Βενεζουέλα, ο Κάστρο σχεδίαζε την επανασυγκεντρωποίηση της οικονομίας και τον περιορισμό των υποχωρήσεων προς το κεφάλαιο που έκανε τη δεκαετία του ’90. Είχε επίσης συνειδητοποιήσει τις επιπτώσεις στην Κούβα μετά την αποχώρηση του από την εξουσία. Τον απασχολούσε ιδιαίτερα η διαφθορά που αναπόφευκτα μεγάλωνε συνεχώς σαν αποτέλεσμα και των παραχωρήσεων στον καπιταλισμό.
Έτσι στράφηκε σ’ αυτή τη Κουβανική εκδοχή της μαοϊκής Πολιτιστικής Επανάστασης, χωρίς προφανώς να έχει την ίδια έκταση, ούτε την χρησιμοποίηση των ίδιων βάρβαρων μεθόδων. Σε 5 από τις 14 επαρχίες της χώρας οι επικεφαλής του Κομμουνιστικού Κόμματος αντικαταστάθηκαν. Το ίδιο και οι υπουργοί ηλεκτρισμού, παιδείας και οικονομικού ελέγχου. Κάποια μέλη του Πολιτικού Γραφείου καθαιρέθηκαν ξαφνικά για “λάθη” στα οποία συμπεριλαμβάνονταν η “κατάχρηση εξουσίας” και η “επίδειξη”. Σε μια ομιλία του στο πανεπιστήμιο της Αβάνας ο Κάστρο μίλησε για πλατειά διαδεδομένη διαφθορά σ’ όλη την κρατική οικονομία. Είπε πως αυτά τα φαινόμενα μπορούν να καταστρέψουν το “κομμουνιστικό” σύστημα. «Μπορεί να αυτοκαταστραφούμε και θα είναι δικό μας το φταίξιμο». Οι φοιτητές “κοινωνικοί λειτουργοί’’ ντυμένοι με μαύρα ή κόκκινα μπλουζάκια, κινητοποιήθηκαν για να ελέγξουν την πώληση των (λιγοστών) καυσίμων στα βενζινάδικα. Αποδείχθηκε ότι τα μισά καύσιμα που πωλούνταν δεν καταγράφονταν.
Το ερώτημα που φυσικά προκύπτει είναι : Πως είναι δυνατόν σε μια “δημοκρατική” σοσιαλιστική Κούβα, που η εξουσία θεωρητικά πηγάζει από τις μάζες και τις οργανώσεις τους να παρουσιάζεται ξαφνικά τόση διαφθορά; Οι νέοι “κόκκινοι φρουροί” πραγματοποίησαν ελέγχους σε κρατικές εταιρείες όπου ανακάλυψαν τεράστια διαφθορά. Τμήματα των ενόπλων δυνάμεων έχουν επίσης επιφορτιστεί με τέτοιους ελέγχους. Ο στρατός διοικεί τώρα το λιμάνι της Αβάνας απ’ όπου ολόκληρα κοντέινερ εξαφανίζονταν όσο το έλεγχαν πολίτες. Ο Κάστρο έχοντας τώρα την εμπειρία της κατάρρευσης του Σοβιετικού μπλοκ ελπίζει να αναπτύξει ένα τέτοιο σύστημα που να αποτρέψει την Κούβα από το να ακολουθήσει τον ίδιο δρόμο.
Εντούτοις οι ταξιαρχίες των “κόκκινων φοιτητών” δεν πρόκειται να λύσουν το πρόβλημα. Η διαφθορά, η κακοδιοίκηση και η γραφειοκρατία δεν οφείλονται σε ενέργειες κάποιων κακών κρατικών λειτουργών. Είναι η ίδια η φύση του κουβανικού καθεστώτος όπου η εξουσία βρίσκεται στα χέρια των αξιωματούχων του κράτους, του στρατού, και του κόμματος χωρίς κανέναν έλεγχο από τις μάζες, που οδηγεί αναπόφευκτα στον εκφυλισμό και στα προνόμια.
Στις αρχές του ’90, αντιμέτωποι με την καταστροφική οικονομική κατάσταση, ο Φιντέλ και η υπόλοιπη ηγεσία προχώρησαν τότε σε τροποποιήσεις του συντάγματος εισάγοντας ένα σύστημα άμεσων εκλογών για την ανάδειξη των βουλευτών στο Κοινοβούλιο. Μόνο που οι ψηφοφόροι θα είχαν το δικαίωμα να επιλέξουν ποιον θα ψηφίσουν από μια μόνο λίστα υποψηφίων καταρτισμένη από το ίδιο το κόμμα. Την ίδια στιγμή, τα μέλη της Κεντρικής Επιτροπής, του Πολιτικού Γραφείου και του υπουργικού συμβουλίου θα επιλέγονταν ή θα παύονταν από τον Κάστρο.
Αυτά τα μέτρα περιόρισαν προσωρινά την γραφειοκρατία – διώχθηκαν από το κόμμα τα 2/3 των μελών του, οι Γραμματείς της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚ περιορίστηκαν στους 9 από 19 που ήταν – αλλά φυσικά δεν μπόρεσαν να αντιμετωπίσουν το βασικό πρόβλημα, που είναι η διαχείριση όλης της εξουσίας από μια κάστα, που συνήθως απολαμβάνει πολύ μεγάλα προνόμια σε σύγκριση με τον υπόλοιπο πληθυσμό. Ο ίδιος Κάστρο, παρ’ όλους τους ισχυρισμούς των αστικών εντύπων όπως το Forbes, που έγραψε πως είναι από τους πλουσιότερους ανθρώπους του κόσμου, δεν είναι προσωπικά διεφθαρμένος, ούτε ζει ιδιαίτερα πολυτελή ζωή. Αλλά το θέμα δεν είναι αν υπάρχει ένας ή κάποιοι λίγοι στην ηγεσία που είναι αφοσιωμένοι στη σχεδιασμένη οικονομία, αλλά το γεγονός πως η εξουσία βρίσκεται στα χέρια μιας χούφτας γραφειοκρατών. Η μεγάλη πλειοψηφία των εργατών είναι παραγκωνισμένοι κι όταν ακόμα κάποιες φορές ζητάνε τη γνώμη τους δεν μπορούν να αλλάξουν τίποτα ουσιαστικό γιατί δεν έχουν καμία πραγματική εξουσία στα χέρια τους.
Εργατική δημοκρατία
Πριν εβδομήντα χρόνια, στο βιβλίο του για την Σοβιετική Ένωση «Η Προδομένη Επανάσταση», ο Λέων Τρότσκι έθεσε το εξής ερώτημα: «Θα καταβροχθίσει ο γραφειοκράτης το εργατικό κράτος ή η εργατική τάξη θα ξεκαθαρίσει τους λογαριασμούς της με τον γραφειοκράτη; …την ίδια ώρα, οι εργάτες φοβούνται μήπως ανατρέποντας την γραφειοκρατία θα ανοίξουν τον δρόμο για την παλινόρθωση του καπιταλισμού». Αυτό είναι μάλλον και το κλίμα που επικρατεί σήμερα στη Κούβα ανάμεσα σε μεγάλα τμήματα του πληθυσμού.
Ωστόσο, η λαϊκή δυσαρέσκεια μεγαλώνει, ιδιαίτερα μέσα στη νέα γενιά. Το 73% των Κουβανών έχει γεννηθεί μετά την νίκη της επανάστασης, το 1959. Αυτή η αποξένωση της νέας γενιάς μπορεί να οδηγήσει μακροπρόθεσμα, όπως παρατήρησε ένας σχολιαστής, «η επανάσταση να μην έχει πια κληρονόμους».
Ο Κάστρο δεν φαίνεται να αναγνωρίζει το πρόβλημα κι ούτε αυτός, ούτε η ηγετική ομάδα γύρω του είναι ικανοί να εφαρμόσουν τέτοια μέτρα που να εγγυώνται τις κατακτήσεις της επανάστασης. Δήλωσε πρόσφατα για παράδειγμα ότι : «Δεν πιστεύω πως χρειάζεται πραγματικά να υπάρχουν περισσότερα από ένα κόμμα…Πως θα μπορούσε η χώρα μας να αντέξει τις πιέσεις αν ήμασταν διασπασμένοι σε δέκα κομμάτια; …Πιστεύω πως πρώτα πρέπει να εξαλειφθεί η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο και μετά μπορεί να υπάρξει πραγματική δημοκρατία».
Όμως, χωρίς πραγματική εργατική δημοκρατία – την κατάργηση του κομματικού μονοπωλίου, τις εκλογές για γνήσια εργατικά συμβούλια, με την ελεύθερη συμμετοχή όλων, συμπεριλαμβανομένων και των Τροτσκιστών, τον αυστηρό έλεγχο των αμοιβών και των εισοδημάτων και το δικαίωμα της ανάκλησης των εκλεγμένων αντιπροσώπων – η Κουβανική επανάσταση κινδυνεύει, ιδιαίτερα όταν αποσυρθεί από την πολιτική σκηνή ο Φιντέλ Κάστρο.
Η Κούβα δεν είναι ένα «σοσιαλιστικό» κράτος. Ακόμα και ένα υγιές εργατικό κράτος, με εργατική δημοκρατία, σε μια μόνο χώρα ή έστω σε λίγες χώρες, θα ήταν ένα μεταβατικό καθεστώς ανάμεσα στον καπιταλισμό και τις απαρχές του σοσιαλισμού.
Η Κούβα, ωστόσο, δεν είναι καν ένα υγιές εργατικό κράτος, όπως το καταλάβαιναν ο Λένιν, ο Τρότσκι και οι μαρξιστές που είναι συνεχιστές των ιδεών τους. Δεν είναι ούτε «ένα εργατικό κράτος με γραφειοκρατικές παραμορφώσεις», όπως ισχυρίζονται τελευταία ορισμένοι. Ένα τέτοιο καθεστώς υπήρξε την πρώτη περίοδο μετά την Ρώσικη Επανάσταση, από το 1917 έως το 1923. Οι Μπολσεβίκοι, όπως εξήγησε ο Λένιν, λόγω της μεγάλης πολιτιστικής καθυστέρησης της Ρωσίας αναγκάστηκαν τότε να χρησιμοποιήσουν «τον παλιό τσαρικό κρατικό μηχανισμό, περνώντας τον με ένα λεπτό στρώμα σοσιαλιστικού λούστρου». Το πρόβλημα αυτό δεν μπορούσε να λυθεί αλλιώς παρά μόνο με την επέκταση της επανάστασης διεθνώς και ιδιαίτερα στις πιο αναπτυγμένες χώρες.
Ακόμα και μετά το 1923, ο Τρότσκι και η Αριστερή Αντιπολίτευση πάλεψαν για να γίνουν «μεταρρυθμίσεις» στο κρατικό και το κομματικό καθεστώς και να αντιμετωπιστούν αποφασιστικά οι «γραφειοκρατικές παραμορφώσεις». Όμως, η τελική επικράτηση της γραφειοκρατίας, που εκφράστηκε με την κυριαρχία του Στάλιν, έβαλε πια το ζήτημα της ανάγκης, όχι πια για μεταρρυθμίσεις, αλλά για την ανατροπή της γραφειοκρατίας και του σταλινικού κράτους που εγκαθίδρυσε. Μόνο έτσι θα μπορούσε η Ρωσία να προχωρήσει προς τον σοσιαλισμό.
Η Κούβα και η επανάσταση της είχαν πολλά διαφορετικά χαραχτηριστικά από την Ρώσικη επανάσταση και ο Κάστρο δεν είναι σαν τον Στάλιν, όπως εξηγήσαμε αλλού (δες το περιοδικό Socialism Today, τεύχος 89 και το βιβλίο: «Κούβα: Σοσιαλισμός και Δημοκρατία»). Η ύπαρξη ωστόσο μιας συγκεκριμένης κάστας, μιας γραφειοκρατίας με δικά της συμφέροντα, που μπαίνει εμπόδιο στο προχώρημα της Κουβανικής επανάστασης, επιβεβαιώθηκε από τον ίδιο τον Κάστρο, που λίγο πριν αρρωστήσει κτύπησε δημόσια το καμπανάκι του κινδύνου και άρχισε να παίρνει μέτρα ενάντια στη γραφειοκρατία.
Η Κούβα είναι ένα «παραμορφωμένο εργατικό κράτος», με μια σχεδιασμένη οικονομία, αλλά η εξουσία βρίσκεται στα χέρια μιας προνομιούχας κάστας γραφειοκρατών. Αν όμως χαραχτηρίσουμε το καθεστώς στη Κούβα σαν «ένα εργατικό κράτος, με γραφειοκρατικές παραμορφώσεις», τότε, όπως ορισμένοι υποστηρίζουν, αυτό που χρειάζεται είναι να γίνουν μόνο κάποιες «μεταρρυθμίσεις» και όχι μια «πολιτική επανάσταση». Η ιστορική εμπειρία παρ’ όλα αυτά έχει αποδείξει ότι μια άρχουσα και προνομιούχα κάστα μέσα στη κοινωνία, μια καπιταλιστική ή μια γραφειοκρατική ελίτ, έχει συνείδηση της δύναμης της και θα πολεμήσει για να μη χάσει την εξουσία, ακόμα και με τα πιο αιματηρά μέσα.
Η ανάγκη για πολιτική επανάσταση στη Ρωσία, όπως εξήγησε ο Τρότσκι ήταν το συμπέρασμα μιας επιστημονικής ανάλυσης που είχε σαν στόχο να προτείνει πως θα μπορούσε να απελευθερωθεί η σχεδιασμένη οικονομία και η κοινωνία από τον έλεγχο της σπάταλης, ανίκανης και αδίσταχτης γραφειοκρατίας. Ήταν το συμπέρασμα και ο τελικός στόχος και όχι το άμεσο πρόγραμμα δράσης. Έτσι, οι Τροτσκιστές στη Ρωσία πρόβαλαν σαν βασικό αίτημα τους την ανάγκη της «εργατικής δημοκρατίας» και εξηγούσαν προπαγανδιστικά την ανάγκη της «πολιτικής επανάστασης».
Για να γίνουν τα πρώτα βήματα προς τον σοσιαλισμό προϋπόθεση είναι η οικονομία να έχει ξεπεράσει το ανώτερο επίπεδο της παραγωγής και της τεχνολογίας που έχει φτάσει ο καπιταλισμός μέχρι τώρα. Αυτό σημαίνει ανώτερο από το επίπεδο των ΗΠΑ σήμερα. Κάτι τέτοιο όμως δεν μπορεί να γίνει μέσα στα όρια μιας χώρας ή έστω ολίγων χωρών, αλλά μόνο μέσα από μια παγκόσμια σχεδιασμένη οικονομία. Την ίδια ώρα, η ανυπαρξία της εργατικής δημοκρατίας αποτελεί αποφασιστικό εμπόδιο που όχι μόνο δεν επιτρέπει να γίνουν πραγματικά βήματα προς τον σοσιαλισμό, αλλά αντίθετα οδηγεί στον εκφυλισμό της επανάστασης και στη παλινόρθωση του καπιταλισμού, όπως έγινε σε όλες σχεδόν τις χώρες του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού.
Ο πραγματικός κίνδυνος για ένα απομονωμένο εργατικό κράτος, τόνισε ο Τρότσκι, δεν είναι τόσο μια στρατιωτική εισβολή, όσο είναι τα πιο φθηνά και τεχνολογικά εξελιγμένα προϊόντα των ιμπεριαλιστικών χωρών. Για την Κούβα πιο ειδικά, ένα μεγάλο κύμα τουριστών από τις ΗΠΑ, με πολλά δολάρια στις τσέπες τους, θα μπορούσε να επιτείνει σοβαρά τα προβλήματα, ενισχύοντας τις καπιταλιστικές τάσεις που ήδη υπάρχουν στο εσωτερικό της.
Διαιρεμένο καθεστώς
Χάρις στην ηλιθιότητα του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού και ιδιαίτερα την ψήφιση του νόμου Helms-Burton την δεκαετία του 1990, επί προεδρίας Κλίντον, η Κούβα, παρά την απομόνωση και την περικύκλωση από τους ιμπεριαλιστές, μπόρεσε να αντέξει και δεν κατάρρευσε. Ο νόμος αυτός απαγόρευε και απέκλειε την δυνατότητα μιας μελλοντικής καπιταλιστικής κυβέρνησης της Κούβας να νομιμοποιήσει την εθνικοποίηση της βιομηχανίας και της γης από το καθεστώς του Κάστρο την δεκαετία του 1960, όπως έκανε η καπιταλιστική κυβέρνηση της Γερμανίας, μετά την ενοποίηση της χώρας.
Η Γερμανία επικύρωσε όλες τις απαλλοτριώσεις γης για πάνω από 100 εκτάρια, που επέβαλαν στην Ανατολική Γερμανία οι Σοβιετικές αρχές κατοχής μετά το τέλος του Παγκόσμιου Πολέμου. Αν αντίθετα εφαρμοζόταν κατά γράμμα ο νόμος Helms-Burton «αυτό θα σήμαινε καταστροφή για την Κουβανική οικονομία. Οι Κουβανοί δηλαδή θα έπρεπε να πληρώσουν τεράστια ποσά για αποζημιώσεις σε σημερινές τιμές». (Φιντέλ Κάστρο : Βιογραφία – του Volker Skierka).
Όπως παρατήρησε ένας άλλος σχολιαστής: «Ο νόμος Helms-Burton επιβάλλει ουσιαστικά την κυριαρχία των ΗΠΑ στη μελλοντική Κούβα. Δεν πρόκειται απλά για τον εκδημοκρατισμό του πολιτικού συστήματος της χώρας, αλλά για την επανακατάκτηση του νησιού από τον βόρειο Μεγάλο Αδελφό. Η επιστροφή μεγάλων κομματιών της Κουβανικής οικονομίας στις αμερικάνικες πολυεθνικές δεν θα σημάνει μόνο την επιστροφή στις απαράδεκτες συνθήκες ζωής που επικρατούσαν πριν την επανάσταση. Ο Κουβανικός λαός θα κληθεί να πληρώσει τους τόκους και τους τόκους των τόκων για γενιές ολόκληρες.
Αυτοί που θα επωφεληθούν, εκτός από τις μεγάλες εταιρείες, θα ναι οι Μαφιόζοι και τα παιδιά τους, που θησαύριζαν χάρη στη βία και την καταστολή, την διαφθορά, την κλοπή, την φοροδιαφυγή και τις ψεύτικες δηλώσεις ιδιοκτησίας που έκαναν ζητώντας τεράστιες αποζημιώσεις».
Τέλος, ο νόμος Helms-Burton είχε σαν αποτέλεσμα να συσπειρώσει την γραφειοκρατία και να κάνει πιο δύσκολη την παλινόρθωση του καπιταλισμού, γιατί ακόμα και οι φιλοκαπιταλιστές γραφειοκράτες «βρίσκονται αντιμέτωποι με την απειλή της απαλλοτρίωσης τους χωρίς ανταλλάγματα και παραχωρήσεις για να μπορέσουν να υποστηρίξουν την ‘μεταρρύθμιση’ με αξιοπρέπεια».
Η γραφειοκρατική κάστα στη Κούβα είναι διαιρεμένη. Ένα τμήμα της είναι διατεθειμένο να αποδεχτεί την παλινόρθωση του καπιταλισμού, με μια κοινοβουλευτική δημοκρατική μορφή. Ένα άλλο τμήμα της υποστηρίζει το καθεστώς της σχεδιασμένης οικονομίας. Οι Μαρξιστές, όπως εξήγησε ο Τρότσκι, θα επιδιώξουν να σχηματίσουν ένα πολιτικό μέτωπο με το τμήμα της Κουβανικής γραφειοκρατίας που θέλει να πολεμήσει ενάντια στον καπιταλισμό, αλλά πρώτιστα θα αγωνιστούν για να κινητοποιήσουν τις Κουβανικές μάζες ενάντια σ’ αυτόν τον κίνδυνο.
Από την ίδια του όμως την φύση, ένα τέτοιο μέτωπο θα βάζει αναπόφευκτα το κρίσιμο ζήτημα του πως θα απελευθερωθεί η Κούβα από την γραφειοκρατία για να μπορέσει να υπερασπιστεί αποτελεσματικά την επανάσταση. Ορισμένοι Μαρξιστές ωστόσο, έχουν ήδη βάλει το ζήτημα να εγκαταλειφθεί η ιδέα της πολιτικής επανάστασης για την ανατροπή της γραφειοκρατίας. Αντί γι’ αυτή, προτείνουν ότι είναι αρκετό να προβληθεί μόνο το αίτημα της εργατικής δημοκρατίας. Στη πραγματικότητα αυτά είναι απλά μια δημαγωγία.
Οι ιδέες της πολιτικής επανάστασης και της εργατικής δημοκρατίας είναι ταυτόσημες. Ενώ ο Τρότσκι έδωσε κριτική υποστήριξη σε κάποια μέτρα που αναγκάστηκε να πάρει η γραφειοκρατία, υποστηρίζοντας την σχεδιασμένη οικονομία για τους δικούς της σκοπούς, δεν εγκατάλειψε ποτέ την αναγκαιότητα της πολιτικής επανάστασης. Τόνισε χαραχτηριστικά: «Η επανάσταση που η γραφειοκρατία θα προκαλέσει ενάντια στον εαυτό της δεν θα είναι κοινωνική, όπως η επανάσταση του Οκτώβρη του 1917, γιατί το ζήτημα αυτή τη φορά δεν είναι η αλλαγή των οικονομικών θεμελίων της κοινωνίας, ούτε η αλλαγή των σχέσεων της ιδιοκτησίας. Η ιστορία έχει γνωρίσει όχι μόνο κοινωνικές επαναστάσεις που ανέτρεψαν την φεουδαρχία και εγκαθίδρυσαν το καπιταλιστικό καθεστώς, αλλά και πολιτικές επαναστάσεις, που χωρίς να ανατρέψουν τα οικονομικά θεμέλια της κοινωνίας, ανέτρεψαν την παλιά άρχουσα κάστα που κυβερνούσε (το 1830 και το 1848 στη Γαλλία, τον Φεβρουάριο του 1917 στη Ρωσία κ.α.)»
Η αλλαγή της προνομιούχας γραφειοκρατικής κάστας που κυβερνά την Κούβα και η εγκαθίδρυση της εργατικής δημοκρατίας δεν είναι απαραίτητο να είναι αιματηρή και βίαια. Είναι όμως απαραίτητο να είναι αποφασιστική και να πάει βαθιά, έτσι που να δώσει την εξουσία στις μάζες, αντικαθιστώντας την σημερινή κυριαρχία της Κουβανικής ηγεσίας, ακόμα κι αν αυτή η ηγεσία είναι χαρισματική. Ένα καθεστώς εργατικής δημοκρατίας στη Κούβα θα τείνει αμέσως ένα χέρι φιλίας προς τις Λατινοαμερικάνικες μάζες. Σχεδόν αμέσως θα μπορούσε να δημιουργηθεί μια δημοκρατική εργατική Ομοσπονδία ανάμεσα στη Κούβα και την Βενεζουέλα, ιδιαίτερα αν ολοκληρωθεί εκεί η επανάσταση, όπως και την Βολιβία. Γιατί μόνο αυτός ο δρόμος μπορεί να επιτρέψει την αποτελεσματική υπεράσπιση των καταχτήσεων της Κουβανικής επανάστασης και την επέκταση της σ’ όλη την Λατινική Αμερική.
Χωρίς μια σχεδιασμένη οικονομία η Κούβα θα γυρίσει δεκαετίες πίσω και οι ελπίδες για μια σοσιαλιστική επανάσταση στη Λατινική Αμερική και διεθνώς θα οπισθοχωρήσουν σοβαρά. Η τύχη αυτής της επανάστασης δεν θα πρέπει να βασίζεται στα χέρια ενός μόνο ανθρώπου ή μιας ομάδας ανθρώπων, αλλά σε μια εξεγερμένη και πολιτικά συνειδητή Κουβανική εργατική τάξη.
