Βαγγέλης Κολτσίδης
Γενικός Γραμματέας Σωματείου Εργαζομένων CYTA-Hellas
Έχετε βαρεθεί μόλις λήξει η εγγύηση μιας συσκευής που έχετε αγοράσει να χαλάει;
Θέλετε να την επιδιορθώσετε, αλλά δεν έχετε την δυνατότητα να το κάνετε καθώς είναι ενσωματωμένα όλα τα εξαρτήματα;
Τελικά είναι προγραμματισμένες να χαλάνε οι ηλεκτρονικές και ηλεκτρικές συσκευές, διάφορα προϊόντα και είδη ρουχισμού ή είναι κάτι αναπόφευκτο;
Η αιωνόβια λάμπα
Ας ξεκινήσουμε από τη μακρινή Καλιφόρνια και την πόλη Λίβερμορ, όπου στον τοπικό πυροσβεστικό σταθμό υπάρχει μία λάμπα η οποία λειτουργεί από το 1901! Η κατασκευή της έγινε το 1895 στο Σέλμπυ του Οχάιο από γυναίκες εργάτριες με σκοπό να έχει διάρκεια ζωής όσο γίνεται περισσότερο. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1920 οι λάμπες πυρακτώσεως είχαν φτάσει να έχουν διάρκεια ζωής πάνω 2.500 ώρες.
Αυτό άρχισε να ανησυχεί του μεγαλύτερους κατασκευαστές λαμπτήρων, οι οποίοι αποφάσισαν να βρεθούνε στη Γενεύη της Ελβετίας για να βρούνε κάποια λύση που να μην απειλεί τα κέρδη τους. Η απόφαση που πήρε το καρτέλ «Φοίβος», όπως ονομάστηκε, ήταν να ελέγξουν την παγκόσμια αγορά έτσι ώστε οι ηλεκτρικές λάμπες να μη δουλεύουν για πάνω από 1.000 ώρες. Μέλη του καρτέλ ήταν οι μεγαλύτερες εταιρείες παγκοσμίως, όπως η Ολλανδική Phillips και η Γερμανική Osram.
Οι αθάνατες κάλτσες
Οι ηλεκτρικές λάμπες ήταν τα πρώτα θύματα σε μια μεγάλη σειρά προϊόντων, τα οποία θα μπορούσαν να διαρκούν αν όχι για πάντα, σίγουρα πολύ περισσότερο.
Τα καλσόν ήταν τα επόμενα, αφού τη δεκαετία του 1940 η χημική βιομηχανία Dupont ανακάλυψε μια επαναστατική συνθετική ίνα που ονόμασε νάιλον. Οι κάλτσες που φτιάχνονταν από νάιλον ήταν σχεδόν άφθαρτες. Υπάρχουν εικόνες ρυμούλκησης χαλασμένων αυτοκινήτων που είναι δεμένα με καλσόν, και σε διάφορες δοκιμές που έγιναν τα καλσόν αυτά ήταν σχεδόν «αδύνατο» να χαλάσουν.
Η διεύθυνση δεν άργησε να απευθυνθεί στο τμήμα σχεδιασμού, ζητώντας του να βρει τρόπο να γίνουν οι ίνες περισσότερο ευαίσθητες στο χρόνο, ώστε να μη μειωθούν τα κέρδη της εταιρείας.
Επτασφράγιστα laptop
Ως προς τις ηλεκτρονικές συσκευές όπως laptop ή tablet, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τα προϊόντα της Apple, παρατηρούμε ότι τα τελευταία χρόνια είναι αδύνατη η αναβάθμισή του υλικού τους, καθώς είναι ενσωματωμένα όλα τα εξαρτήματα στη μητρική πλακέτα. Οι βίδες τους είναι σε όλο και πιο περίεργα σχήματα κάνοντας δύσκολο ακόμη και το άνοιγμα της συσκευής. Οι ίδιοι οι κατασκευαστές ισχυρίζονται ότι το κάνουν αυτό για την ασφάλεια των συσκευών και για να μην τις χαλάσουμε στην προσπάθεια μας να τις επιδιορθώσουμε!
Πριν από μία δεκαετία περίπου, υπήρξε μια δικαστική διαμάχη στις ΗΠΑ μεταξύ καταναλωτών i-pod και της Apple. Οι αγοραστές των μουσικών συσκευών, αφού είχανε πληρώσει πάνω από 400 δολάρια για την αγορά, λίγους μήνες αργότερα ανακάλυπταν ότι η μπαταρία τους είχε φθαρεί, και ενημερώνονταν από το τεχνικό τμήμα ότι δεν γίνεται να αλλαχθεί. Η εταιρεία τους πρότεινε αντί αυτού την αγορά νέου i-pod.
Όπως αποδείχτηκε η εταιρεία είχε εσκεμμένα κατασκευάσει τις συγκεκριμένες μπαταρίες λιθίου ώστε να φθείρονται πρόωρα. Η δικαστική διαμάχη έληξε υπέρ των καταναλωτών αναγκάζοντας την εταιρεία να παρέχει μεγαλύτερη εγγύηση, 2 ετών, να αυξήσει τη ζωή των μπαταριών, και να τους πληρώσει αποζημίωση.
Προγραμματισμένα να ζούνε λιγότερο
Παραδείγματα υπάρχουν πολλά, ειδικά στον τεχνολογικό τομέα, όπου σύμφωνα με μια έρευνα, ανάμεσα στο 2004 και το 2012, το ποσοστό των οικιακών συσκευών που αχρηστεύθηκε εντός μια 5ετίας ανέβηκε από το 3,5 στο 8,3%!
Υπάρχουν εκτυπωτές που σταματάνε να λειτουργούν μετά από συγκεκριμένο αριθμό εκτυπώσεων, μέχρι και μελάνια πολυμηχανημάτων γραφείου που δείχνουν ότι είναι άδεια ενώ δεν είναι. Η τεχνική είναι σχετικά απλή για τις εταιρείες: εγκαθιστούν ένα τσιπάκι μέσα στη συσκευή, το οποίο είναι προγραμματισμένο να βγάζει ένδειξη σφάλματος και να σταματά να λειτουργεί ο εκτυπωτής, ή να δείχνει το δοχείο του μελανιού άδειο, ενώ δεν έχει τελειώσει.
Σαν απάντηση, έχουν δημιουργηθεί αντίστοιχες εφαρμογές προγραμματιστών – χρηστών ανεβασμένες σε site που παρακάμπτουν το πρόβλημα επιτρέποντας στη συσκευή να λειτουργήσει. Για παράδειγμα ένας Ρώσος προγραμματιστής έδωσε τη λύση για τη συνέχιση της λειτουργίας ενός εκτυπωτή inkjet της Epson ο οποίος σταμάτησε να εκτυπώνει, ενώ η απάντηση της τεχνικής υποστήριξη της εταιρείας ήταν «αγοράστε καινούργιο»!
Ως αποτέλεσμα αυτής της πρακτικής της προγραμματισμένης αχρήστευσης, μόνο στη Β. Αμερική, 350 εκατομμύρια μελάνια εκτυπωτών πετιούνται κάθε χρόνο στις χωματερές, ενώ δεν έχουν ακόμα εξαντλήσει το περιεχόμενο τους!
Τόνωση της οικονομίας;
Όλα τα παραπάνω παραδείγματα, και πολλά ακόμα, αποδεικνύουν την ύπαρξη της λεγόμενης «σχεδιασμένης αχρήστευσης» (planned obsolescence), μιας πρακτικής της βιομηχανίας που στόχο έχει να περιορίσει την διάρκεια ζωής των προϊόντων προκειμένου να αυξήσει τα κέρδη της. Εκτός από τις παραπάνω μορφές που αναφέραμε, υπάρχουν και άλλες πρακτικές σχεδιασμένης αχρήστευσης όπως η εισαγωγή κάθε χρόνο καινούριων μοντέλων προϊόντων ώστε τα παλιά να βγουν «εκτός μόδας», το σταμάτημα της παραγωγής ανταλλακτικών, η μη δυνατότητα αναβάθμισης του λογισμικού, η παραγωγή διαφορετικών προϊόντων που επιτελούν ακριβώς την ίδια λειτουργία (όπως φορτιστές), κα.
Υπάρχουν βέβαια και αυτοί που υποστηρίζουν ότι αυτή η διαδικασία συνεχούς παραγωγής «ρίχνει» το κόστος των προϊόντων, και άρα τα κάνει πιο προσβάσιμα σε ανθρώπους με μικρότερο εισόδημα. Το κόστος όμως έχει να κάνει με την διάρκεια ζωής ενός προϊόντος. Προφανώς όταν ένα προϊόν πρέπει να αντικαθίσταται πολύ συχνά, το συνολικό κόστος για τον καταναλωτή αυξάνεται σημαντικά. Όπως και να έχει, αυτό που συζητάμε είναι ότι σήμερα υπάρχει η δυνατότητα να παράγονται και φτηνά και ποιοτικά προϊόντα, και οι εταιρείες συνειδητά τα παράγουν με τρόπο που «χαλάνε» πιο εύκολα για να αυξήσουν τα κέρδη τους!
Αυτό που για το κεφάλαιο φαντάζει απολύτως λογικό, το να παράγει χειρότερα προϊόντα για να αυξήσει τα κέρδη του, για την κοινωνία σαν σύνολο είναι εντελώς παράλογο! Σε ένα άλλο σύστημα κοινωνικής οργάνωσης, το να μπορούμε να παράξουμε προϊόντα που διαρκούν περισσότερο θα ήταν μια τεράστια πρόοδος, και θα οδηγούσε στο να μπορούμε να δουλεύουμε λιγότερο χωρίς να μειώνεται το βιοτικό μας επίπεδο. Στον καπιταλισμό όμως μια τέτοια πρόοδος θεωρείται κατάρα που μπορεί να οδηγήσει την οικονομία σε κρίση!
Η ατελείωτη παραγωγή και το περιβάλλον
Υπάρχει όμως και μια άλλη πτυχή. Οι επιπτώσεις στην κλιματική αλλαγή από την αυξανόμενη παραγωγή νέων προϊόντων είναι κάτι που δε αφήνει ανεπηρέαστο κανέναν κάτοικο της γης. Αφορά άμεσα την υγεία του συνόλου των ανθρώπων του πλανήτη, αλλά και τη δυνατότητα πολλών από αυτούς να παραμείνουν στον τόπο τους, αφού τα αποτελέσματά της μετατρέπουν όλο και περισσότερους ανθρώπους σε περιβαλλοντικούς πρόσφυγες. Πως όμως συντελεί η προγραμματισμένη αχρήστευση και η διαρκής παραγωγή νέων προϊόντων στην ένταση της κλιματικής αλλαγής και στην καταστροφή του περιβάλλοντος συνολικά;
Ένα πρώτο παράδειγμα: ένα πλυντήριο που έχει διάρκεια ζωής πάνω από 2 δεκαετίες, θα γλιτώσει το περιβάλλον από 1,1 τόνους διοξείδιο του άνθρακα, σε σχέση με ένα πλυντήριο που θα αχρηστευτεί σύντομα μετά την παραγωγή του, και θα πρέπει να αντικατασταθεί με ένα νέο. Ειδικά στα πλυντήρια, φαίνεται ότι υπάρχει τεράστια σπατάλη. Σύμφωνα με μελέτες, το 10% των πλυντηρίων που καταλήγουν στα σκουπίδια είχαν διάρκεια ζωής κάτω από 5 έτη!
Η αντικατάσταση των προϊόντων δημιουργεί και αυξημένες ανάγκες μεταφοράς αυτών των προϊόντων, αφού για να φτάσουν στο δυτικό κόσμο από τις χώρες παραγωγής τους, απαιτούνται όλο και περισσότερα -και ιδιαίτερα ρυπογόνα- δρομολόγια.
Και τελικά, που πηγαίνουν οι συσκευές αφού πεθάνουν πρόωρα; Όλο και περισσότερες μεταφέρονται σε χώρες της Αφρικής, όπως η Γκάνα, μετατρέποντάς τες σε απέραντους σκουπιδότοπους. Έτσι, οι πιο φτωχές χώρες της Αφρικής και της Ασίας μετατρέπονται από τη μια σε πεδία μαζικής παραγωγής φτηνών προϊόντων, αλλά και από την άλλη σε τεράστια νεκροταφεία συσκευών, με ανυπολόγιστες οικονομικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις για τους κατοίκους τους.
Ριζική στροφή στο μοντέλο παραγωγής
Στη Μεγάλη Βρετανία έχουν δημιουργηθεί επιτροπές καταναλωτών και έχουν αρχίσει να διεκδικούν το δικαίωμά τους να μπορούν να επισκευάσουν τις συσκευές που αγοράζουν. Στη Γαλλία πολίτες έχουν απαιτήσει να ενσωματωθεί στη νομοθεσία η υποχρέωση των μεγάλων εταιρειών να αναγράφουν τον κύκλο ζωής των προϊόντων τους. Να ενημερώνουν τους αγοραστές αν υπάρχουν διαθέσιμα ανταλλακτικά και για πόσο διάστημα, ώστε να μπορεί να αποφασίσει ο καθένας με μεγαλύτερη βεβαιότητα αν αξίζει να αγοράσει την συγκεκριμένη συσκευή.
Τα παραπάνω όμως δεν αρκούν. Χρειάζεται να προχωρήσουμε συλλογικά σε πιο αποφασιστικά βήματα για να αλλάξουμε την κατάσταση προς όφελος των κοινωνιών και των αναγκών τους.
Από την μια, είναι σημαντικό να υπάρχουν επιτροπές καταναλωτών που να ελέγχουν την ποιότητα των προϊόντων που παράγονται και να προχωρούν σε καταγγελίες όπου είναι απαραίτητο. Αλλά το βασικό είναι ότι χρειάζονται επιτροπές εργατικού και κοινωνικού ελέγχου στην παραγωγή, ώστε οι μεγάλες εταιρείες να μην μπορούν να παράγουν «σκάρτα» προϊόντα. Δεν μπορούμε να επιτρέψουμε σε μια χούφτα εταιρείες που ελέγχουν την παγκόσμια παραγωγή να παίζουν με τις ζωές μας, την υγεία μας, την πρόοδο και το περιβάλλον, μόνο και μόνο για να πλουτίζουν ακόμα περισσότερο οι υπερ-πλούσιοι!
Η άναρχη λογική που επικρατεί στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και διανομής των προϊόντων ευνοεί σε τελική ανάλυση τους οικονομικά ισχυρούς. Βλέπουμε ότι δε διστάζουν ακόμη και να καταστρέψουν ανακαλύψεις οι οποίες λειτουργούν υπέρ του δημόσιου συμφέροντος, προκειμένου να εξασφαλίσουν τα δικά τους κέρδη. Οφείλουμε να τους σταματήσουμε, παίρνοντας τους βασικούς τομείς της παραγωγής στα χέρια της κοινωνίας, πριν καταστρέψουν ολοσχερώς τον πλανήτη και τις ζωές όλων μας.
