Δημοσιεύουμε άρθρο του Χρήστου Κεφαλή, μέλους της Συντακτικής Επιτροπής του περιοδικού Μαρξιστική Σκέψη, με τον οποίο η ιστοσελίδα μας έχει συχνή συνεργασία.
Οι περί ΝΕΠ διατριβές του κ. Όψιμου
Με τα ζητήματα της ΝΕΠ και της μετάβασης στο σοσιαλισμό ασχολείται σε ένα άρθρο αχταρμά το μέλος του Τμήματος Οικονομίας της ΚΕ του ΚΚΕ, Βασίλης Όψιμος. Το άρθρο, τιτλοφορούμενο «Οι “λενινιστές” της συμφοράς, η ΝΕΠ και οι “μεταβατικές” κοινωνίες» (Ριζοσπάστης, 16-17/12/2017), ανακατεύει χωρίς ειρμό τη Χρυσή Αυγή, τη ΝΔ και την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ, για να καταλήξει στο οικείο συμπέρασμα ότι ο Στάλιν και το ΚΚΕ είναι οι μόνοι πιστοί λενινιστές και οι συνεπείς υπερασπιστές του σοσιαλισμού. Είναι χαρακτηριστική η ακόλουθη παράγραφος με την οποία ο κ. Όψιμος εισάγει το θέμα του:
«Τόσο στελέχη της ΝΔ όσο και η φασιστική Χρυσή Αυγή προσπαθούν να φορτώσουν την αντεργατική – αντιλαϊκή πολιτική της κυβέρνησης στο γεγονός ότι εφαρμόζει δήθεν “σοβιετική” πολιτική εκφράζοντας τον αντικομμουνισμό τους. Οι τελευταίοι στη συζήτηση για τον προϋπολογισμό έφτασαν να λένε ότι η πολιτική της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ – ΑΝΕΛ είναι “η ελληνική εκδοχή της Νέας Οικονομικής Πολιτικής”! Από την άλλη, η “Αυγή”, σε πρόσφατο άρθρο της, διατείνεται ότι η ΝΕΠ “έχει θεμελιώδη σημασία για τις δυνατότητες της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, όταν η επανάσταση επικρατεί σε σχετικά καθυστερημένες χώρες” και υποστηρίζει ότι ο Λένιν προειδοποιούσε “ενάντια στην πρόωρη εισαγωγή του σοσιαλισμού στο χωριό, με μια πολιτική καταναγκαστικής κολεκτιβοποίησης, την οποία θα εφαρμόσει αργότερα ο Στάλιν”. Και οι δυο πλευρές σκιαμαχούν “σε ξένο αχυρώνα”, συκοφαντώντας το σοσιαλισμό».
Αν επρόκειτο μόνο γι’ αυτό, θα μπορούσε να το προσπεράσουμε λέγοντας, «Μικρό το κακό, μια ανοησία παραπάνω, μια παρακάτω, δεν κάνει και μεγάλη διαφορά όταν πρόκειται για αρθρογράφους του Ριζοσπάστη». Ωστόσο, ένας ιδιαίτερος λόγος μας υποχρεώνει να ασχοληθούμε με το πόνημα του κ. Όψιμου. Το απόσπασμα το οποίο παραθέτει ως κείμενο της Αυγής για τη ΝΕΠ είναι παρμένο, όπως σημειώνει και στην παραπομπή που κάνει, από ένα κείμενο του γράφοντος, «Η επαναστατική σκέψη και το έργο του Λένιν». Μόνο που το συγκεκριμένο κείμενο, μια διάλεξή μου σε ένα σεμινάριο στη Καλλιθέα, δεν δημοσιεύθηκε στην Αυγή, όπως λέει ο κ. Όψιμος, αλλά στο σάιτ Kommon.gr1. Άλλωστε ο γράφων την τελευταία διετία, μετά τη στροφή του ΣΥΡΙΖΑ, με την εξαίρεση ενός καθαρά ιστορικού άρθρου για τη σφαγή στο Κατίν, δεν έχει δημοσιεύσει τίποτα στην Αυγή.
Κρίνοντας από τον τίτλο του άρθρου του, ο κ. Όψιμος θεωρεί τον γράφοντα ως υπόδειγμα «λενινιστή της συμφοράς». Αυτό είναι προς συζήτηση, το σίγουρο όμως είναι ότι ο ίδιος είναι ένας «παραπομπέας της συμφοράς», που μπερδεύει αξιοθρήνητα τις πηγές του (αν δεχτούμε ότι δεν τις παραποιεί σκόπιμα, για να δημιουργεί εντυπώσεις ότι όποιος αμφισβητεί τις θέσεις του ΚΚΕ ταυτίζεται με το ΣΥΡΙΖΑ ή και τη Χρυσή Αυγή). Όπως και να έχει, αυτό το περιστατικό μάς δίνει μια αφορμή να αναφερθούμε στο πόνημά του. Ποιος ξέρει, μπορεί η παραπομπή να είναι λάθος, αλλά κατά τα άλλα να πρόκειται για τίποτα μεγάλες λενινιστικές σοφίες και να διευκρινίζει τόσο βαθιά τα ζητήματα της ΝΕΠ και της μετάβασης, ώστε να μπορεί να ωφεληθεί ακόμη και ένας «λενινιστής της συμφοράς».
Δυστυχώς, η ανάγνωση του άρθρου του κ. Όψιμου διαψεύδει οικτρά κάθε τέτοια προσδοκία, δείχνοντας ότι πρόκειται για τις συνηθισμένες σταλινικές πλαστογραφίες των απόψεων του Λένιν. Πλαστογραφίες που δεν έχουν άλλο σκοπό από το να κρύψουν τις ριζικές διαφορές ανάμεσα στη θεώρηση του Λένιν για τις προοπτικές της σοσιαλιστικής οικοδόμησης στην ΕΣΣΔ και τους δρόμους που ακολούθησε ο Στάλιν, ώστε να εξάγουν μια κάλπικη «λενινιστική συνέπεια» και αυτοδικαίωση για τον Στάλιν και τον εαυτό τους.
Ο κ. Όψιμος παρουσιάζει τη ΝΕΠ σαν κάτι περιστασιακό, ένα προσωρινό, τακτικό ελιγμό χωρίς καμιά ουσιώδη σημασία για τη σοσιαλιστική μετάβαση: «Οι μπολσεβίκοι στις επεξεργασίες τους», γράφει, «δεν θεωρούσαν τη ΝΕΠ ως κάποιο ενδιάμεσο κοινωνικοοικονομικό σύστημα, ως νομοτελειακό χαρακτηριστικό της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, αλλά ως μια προσωρινή, σύντομη περίοδό της, που έδινε ένα πολύτιμο χρονικό περιθώριο για την ανάκαμψη της σοσιαλιστικής βιομηχανίας».
Επρόκειτο, προσθέτει, για «έναν αναγκαστικό, προσωρινό ελιγμό της πολιτικής του εργατικού κράτους», συνδεόμενο με «την προσωρινή αδυναμία της εργατικής εξουσίας να εξασφαλίσει τον αναγκαίο όγκο προϊόντων για μια άμεση (κομμουνιστική) κατανομή στο χωριό». Μια αδυναμία που είχε την αιτία της στο ότι «Ο μακρόχρονος εμφύλιος πόλεμος και η ιμπεριαλιστική επέμβαση, σε συνδυασμό με την αποδιοργάνωση που είχε προκαλέσει ο ιμπεριαλιστικός πόλεμος, είχαν καταβαραθρώσει την αγροτική παραγωγή στο μισό της προεπαναστατικής», ενώ μια «ανάλογη κατάσταση» υπήρχε και στη «σοσιαλιστική βιομηχανία».
Η σοσιαλιστική οικοδόμηση θα ξεκινούσε, σύμφωνα με τον κ. Όψιμο, μόνο με το παραμέρισμα των παραχωρήσεων στην αγορά και το εμπόριο που περιλάμβανε η ΝΕΠ. Παραθέτει σχετικά ως «απόδειξη» τις διακηρύξεις του Λένιν στα 1918 (όταν δεν υπήρχε ακόμη η ΝΕΠ) ότι η καταγραφή και ο έλεγχος εντάσσονταν στα μέτρα «οικονομικής οικοδόμησης του σοσιαλισμού». Κι ακόμη μια τοποθέτηση του Λένιν στον 11o Συνέδριο των Μπολσεβίκων το 1922, όπου ο Λένιν «ήδη μιλούσε για “σταμάτημα της υποχώρησης” και για “προετοιμασία (οικονομική) της επίθεσης ενάντια στο ιδιωτικό κεφάλαιο”».
Με τούτα και κείνα, ο κ. Όψιμος εμφανίζει παραπέρα ότι οι κίνδυνοι της ΝΕΠ, που απέρρεαν από τον καπιταλιστικό χαρακτήρα των μέτρων της, έκαναν αναγκαίο το παραμέρισμά της:
«Από την ίδια της τη φύση (επέκταση των μηχανισμών της αγοράς), η ΝΕΠ περιέκλειε αντιφάσεις και δημιουργούσε σημαντικούς κινδύνους για πισωγύρισμα της επανάστασης, μέσα και από την ενίσχυση κοινωνικών στρωμάτων που θα είχαν άμεσο υλικό συμφέρον να υπονομεύσουν και να ανατρέψουν την εργατική εξουσία. Τα προβλήματα αυτά, που από την αρχή επισημάνθηκαν από τον Λένιν, δεν μπορούσαν να αντιμετωπιστούν αυθόρμητα, μέσα από τη λειτουργία των νόμων της αγοράς, αλλά απαιτούσαν την ταξική πολιτική του εργατικού κράτους και την επιδέξια κλιμάκωση της ταξικής πάλης».
Αυτό, συνεχίζει, δεν το κατάλαβαν οι διάφορες αντικομματικές ομάδες, τροτσκιστές και μπουχαρινικοί, το κατάλαβε όμως ο Στάλιν, που έκανε την κολεκτιβοποίηση, αποκαλύπτοντας τα προτερήματα του σοσιαλισμού και εδραιώνοντας τη συμμαχία της εργατικής τάξης με την αγροτιά.
Αυτά, σύμφωνα με τον κ. Όψιμο, είναι «η σωστή κατανόηση του χαρακτήρα της ΝΕΠ, όπως αυτός είχε προσδιοριστεί με σαφήνεια από τον Λένιν και την ηγεσία του Μπολσεβίκικου Κόμματος».
Τι πραγματικά είχε πει ο Λένιν για τη ΝΕΠ;
Το μικρό πρόβλημα με αυτή την παρουσίαση της ΝΕΠ –αφήνοντας κατά μέρος τη γελοιωδώς εξωπραγματική εικόνα της εξέλιξης μετά το θάνατο του Λένιν– είναι ότι αντιφάσκει με κάθε τι που είχε πει ο Λένιν για τη ΝΕΠ.
Ο κ. Όψιμος βεβαιώνει ότι για τον Λένιν η ΝΕΠ ήταν ένας τακτικός ελιγμός, μια σύντομη, προσωρινή πολιτική, κοκ. Στην πραγματικότητα ο Λένιν τόνιζε αδιάλειπτα ότι η ΝΕΠ είχε στρατηγικό και μακροχρόνιο χαρακτήρα.
Όταν ο Οσίνσκι, ένα στέλεχος των Μπολσεβίκων, είχε διατυπώσει τη θέση ότι η ΝΕΠ ήταν μια επιλογή που έπρεπε να ακολουθηθεί «στα σοβαρά και για πολύ καιρό», ο Λένιν είχε συμφωνήσει απόλυτα: «Νομίζω πως έχει απόλυτο δίκιο. “Στα σοβαρά και για πολύ καιρό” – αυτό πρέπει να το βάλουμε καλά στο μυαλό μας και να το θυμόμαστε καλά»2.
Και ο ίδιος ο Λένιν τόνιζε το στρατηγικό χαρακτήρα και την ευρύτητα της ΝΕΠ:
«Τώρα κάνουμε στρατηγική υποχώρηση… Υποχωρούμε (δεν θα φοβηθούμε να το παραδεχτούμε· δεν είναι φοβερή η υποχώρηση, φοβερές είναι οι ψευδαισθήσεις και οι αυταπάτες, ολέθριος είναι ο φόβος της αλήθειας) – προς τι; προς τον κρατικό καπιταλισμό (εκχωρήσεις)· προς το συνεταιριστικό καπιταλισμό· προς τον ιδιωτικοοικονομικό καπιταλισμό και προς το εμπόριο…»3.
Ο κ. Όψιμος εμφανίζει παραπέρα πως με τη ΝΕΠ επρόκειτο για «την ανάκαμψη της σοσιαλιστικής βιομηχανίας», δεχόμενος έτσι ότι ο σοσιαλιστικός τομέας της οικονομίας ήδη υπήρχε και απλά έπρεπε να επισκευαστεί από τις καταστροφές που είχε επιφέρει ο εμφύλιος.
Ο Λένιν υπογράμμιζε πράγματι αναρίθμητες φορές ότι η βαριά, εθνικοποιημένη βιομηχανία είναι η βάση, το θεμέλιο του σοσιαλισμού, η επίτευξη του οποίου θα εδραίωνε οικονομικά τη συμμαχία της εργατικής τάξης με την αγροτιά, αφού θα επέτρεπε στο εργατικό κράτος να ικανοποιεί τις ανάγκες των αγροτών σε βιομηχανικά προϊόντα. Υπογράμμιζε όμως και κάτι άλλο, πως αυτό το θεμέλιο ουσιαστικά δεν υπήρχε στην ΕΣΣΔ, πως η βιομηχανική βάση που είχε παραληφθεί από τον τσαρισμό ήταν εντελώς ανεπαρκής, και ότι η τοποθέτηση του σοσιαλιστικού θεμελίου θα ήταν μια σύνθετη και μακροχρόνια διαδικασία:
«Δεν έχουμε ακόμη το θεμέλιο του σοσιαλισμού. Οι κομμουνιστές που φαντάζονται ότι τα θεμέλια αυτά υπάρχουν, κάνουν το μεγαλύτερο λάθος. Όλη η ουσία του ζητήματος είναι να ξεχωρίσουμε σταθερά, καθαρά και ψύχραιμα εκείνο που αποτελεί την κοσμοϊστορική υπηρεσία της ρωσικής επανάστασης, από εκείνο που εκτελούμε πάρα πολύ άσχημα, από εκείνο που δεν δημιουργήθηκε ακόμη και από εκείνο που πρέπει πολλές φορές ακόμη να φτιαχτεί και να ξαναφτιαχτεί»4.
Αυτό είναι κάτι πολύ διαφορετικό από αυτό που λέει ο κ. Όψιμος. Και η έλλειψη κατανόησης της παραπάνω διαφοράς από τον κ. Όψιμο και τους ομοίους του ξεσκεπάζει την απάτη των «λενινιστικών» τους διακηρύξεων. Δείχνει ότι αυτοί, όσο κι αν παραστάνουν τους «λενινιστές», στην πραγματικότητα είναι μικροαστοί γραφειοκράτες που ακολουθούν τη λογική της ευκολίας και περνούν τις επιθυμίες τους για πραγματικότητα. Ήταν ακριβώς αυτό το είδος των ανθρώπων και των λογικών που συγκέντρωσε και συστηματοποίησε αργότερα ο σταλινισμός, πνίγοντας τις θετικές δυνατότητες του σοσιαλισμού.
Ο κ. Όψιμος αρνείται τη θέση του γράφοντος ότι για τον Λένιν η ΝΕΠ είχε «θεμελιώδη σημασία για τις δυνατότητες της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, όταν η επανάσταση επικρατεί σε σχετικά καθυστερημένες χώρες». Αυτό, λέει, σημαίνει να σκιαμαχούμε «“σε ξένο αχυρώνα”, συκοφαντώντας το σοσιαλισμό».
Κρίμα μόνο που ο ίδιος ο Λένιν είχε αναφερθεί αναρίθμητες φορές στη ΝΕΠ ως την κατάλληλη στρατηγική προσέγγισης του σοσιαλισμού όταν η επανάσταση επικρατεί σε χώρες χωρίς επαρκείς υλικές προϋποθέσεις για το σοσιαλισμό. Εξαιτίας της κυριαρχίας του αγροτικού στοιχείου στην ΕΣΣΔ, τόνιζε, δεν υπήρχε ένας δρόμος άμεσης προσέγγισης και οικοδόμησης του σοσιαλισμού και αυτό ήταν που έκανε αναγκαία τη μακρόχρονη μεταβατική διαδικασία που αντιπροσώπευε η ΝΕΠ:
«Λογαριάζαμε… πως μπορούμε να οργανώσουμε με άμεσες προσταγές του προλεταριακού κράτους την παραγωγή και την κατανομή των προϊόντων από το κράτος με κομμουνιστικό τρόπο μέσα σε μια μικροαγροτική χώρα. Η ζωή μάς έδειξε το λάθος μας. Χρειάστηκαν μια σειρά μεταβατικά σκαλοπάτια, κρατικός καπιταλισμός και σοσιαλισμός, για να προετοιμάσουμε –με μια μακρόχρονη δουλειά– το πέρασμα στον κομμουνισμό. Όχι άμεσα με τον ενθουσιασμό, αλλά με τη βοήθεια του ενθουσιασμού που γέννησε η μεγάλη επανάσταση, στηριζόμενοι στο προσωπικό συμφέρον, στο προσωπικό ενδιαφέρον, στην ιδιοσυντήρηση, προσπαθήστε να φτιάξετε πρώτα τις στέρεες γεφυρούλες που σε μια μικροαγροτική χώρα οδηγούν μέσω του κρατικού καπιταλισμού στο σοσιαλισμό. Διαφορετικά δεν θα πλησιάσετε στον κομμουνισμό, διαφορετικά δεν θα οδηγήσετε δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπους στον κομμουνισμό… Το προλεταριακό κράτος πρέπει να γίνει ένας προσεκτικός, επιμελής, έξυπνος “νοικοκύρης”, καλός χονδρέμπορος – διαφορετικά δεν θα μπορέσει να στήσει οικονομικά στα πόδια της αυτή τη μικροαγροτική χώρα… Χονδρέμπορος, αυτό φαίνεται σαν ένας οικονομικός τύπος που απέχει από τον κομμουνισμό όσο η γη από τον ουρανό. Αυτό όμως είναι ακριβώς μια από τις αντιθέσεις εκείνες που στη ζωντανή πραγματικότητα οδηγούν από το μικρό αγροτικό νοικοκυριό, μέσω του κρατικού καπιταλισμού στο σοσιαλισμό»5.
Ο Λένιν τα επαναλαμβάνει αυτά ακούραστα, σε όλους τους λόγους και τα κείμενά του για τη ΝΕΠ, τόσο που μόνο αν δεν θέλει κανείς να τα αντιληφθεί μπορεί να τα παρανοήσει: «Το θεμέλιο (μόνο) της σοσιαλιστικής οικονομίας οικοδομούμε… Πώς να πλησιάσουμε στο σοσιαλισμό;… Όχι διαφορετικά παρά μέσω της ΝΕΠ…»6 Και η θέση του για το σταμάτημα της υποχώρησης και την προετοιμασία της οικονομικής επίθεσης ενάντια στο ιδιωτικό κεφάλαιο στο 11ο Συνέδριο δεν είχε καθόλου την έννοια της προετοιμασίας για κατάργηση της ΝΕΠ, που υπονοεί ο κ. Όψιμος. Αυτό που πραγματικά έλεγε ο Λένιν ήταν ότι ο κρατικός τομέας έπρεπε να αναδιοργανωθεί με βάση τις αρχές αποδοτικότητας της ΝΕΠ –χωρίς παραπέρα υποχωρήσεις από όσες είχαν ήδη γίνει– ώστε να αποδειχτεί υπέρτερος και να υπερισχύσει στον οικονομικό ανταγωνισμό με τον ιδιωτικό τομέα. Η επιδέξια προώθηση της ταξικής πάλης, που αναμφίβολα υπήρχε και διεξαγόταν επί ΝΕΠ, ήταν δυνατή, σύμφωνα με τον Λένιν, σε αυτή και μόνο την κατεύθυνση.
Ο κ. Όψιμος αρνείται τη θέση του γράφοντος «ότι ο Λένιν προειδοποιούσε “ενάντια στην πρόωρη εισαγωγή του σοσιαλισμού στο χωριό, με μια πολιτική καταναγκαστικής κολεκτιβοποίησης, την οποία θα εφαρμόσει αργότερα ο Στάλιν”». Αυτό επίσης, λέει, σημαίνει να σκιαμαχούμε «“σε ξένο αχυρώνα”, συκοφαντώντας το σοσιαλισμό».
Τι να κάνουμε, όμως, που ο ίδιος ο Λένιν τα έλεγε αυτά; Ο Λένιν τόνιζε τις καταστροφικές επιπτώσεις που θα είχε η πρόωρη κατάργηση της ΝΕΠ και το πέρασμα σε μια πολιτική καταναγκαστικής, βίαιης κολεκτιβοποίησης, υποδείχνοντας ως μόνη σωστή την κατεύθυνση μιας βαθμιαίας κολεκτιβοποίησης μέσω της διεύρυνσης των συνεταιρισμών:
«Δεν πρέπει σε καμιά περίπτωση… να φέρουμε αμέσως στο χωριό καθαρά και στενά κομμουνιστικές ιδέες. Όσο στο χωριό δεν θα υπάρχει η υλική βάση για τον κομμουνισμό, αυτό θα ήταν… βλαβερό, αυτό θα ήταν… καταστρεπτικό για τον κομμουνισμό… Για να πετύχουμε… μέσω της ΝΕΠ να πάρει μέρος στο συνεταιρισμό ολόκληρος χωρίς εξαίρεση ο πληθυσμός, απαιτείται γι’ αυτό ολόκληρη ιστορική εποχή»7.
Δεν είναι σαφή αυτά, αξιότιμε κ. Όψιμε; Δεν είναι προφανές ότι όταν ο Στάλιν προώθησε τη βίαιη κολεκτιβοποίηση στα 1929 –όταν δεν υπήρχε ακόμη και δεν είχε ούτε κατά διάνοια προετοιμαστεί η αναγκαία υλική βάση: τα τρακτέρ στα 1929 ήταν περίπου το 1,5% της συνολικής ιπποδύναμης της αγροτικής οικονομίας (0,4 από 29,7 εκατ. ίππους) και ακόμη και το 1934 μετά βίας έφταναν στο 21-22% (4,5 από 21,6 εκατ. ίππους)8– έκανε αυτό που ο Λένιν έλεγε ότι δεν θα έπρεπε σε καμιά περίπτωση να γίνει;
Αλλά, θα μας πουν –και επί της ουσίας, το λέει και ο κ. Όψιμος στο άρθρο του– η ακολούθηση αυτού του δρόμου ήταν μια ιστορική αναγκαιότητα. Δεν υπήρχε στα μέσα της δεκαετίας του 1920 κάποιος άλλος δρόμος και η πολιτική του Στάλιν, παρά τα προβλήματα και τα όποια λάθη, ήταν η μόνη δυνατή.
Και αυτό επίσης είναι ψέμα. Ο Λένιν στα τελευταία γραπτά του είχε υποδείξει τον εναλλακτικό δρόμο για τη βαθμιαία προώθηση της εκβιομηχάνισης με την εξεύρεση των αναγκαίων πόρων μέσω κρατικών οικονομιών, περιορίζοντας βαθμιαία τον υπερτροφικό και αναποτελεσματικό κρατικό μηχανισμό που είχε παραληφθεί από τον τσαρισμό:
«Πρέπει να κάνουμε στον κρατικό μας μηχανισμό το ανώτατο δυνατό όριο οικονομιών. Πρέπει να εξοστρακίσουμε από αυτόν κάθε ίχνος περιττών εξόδων που μας έμειναν τόσο πολλά από την τσαρική Ρωσία και από το γραφειοκρατικό-καπιταλιστικό μηχανισμό της. Δεν θα είναι άραγε αυτό ένα βασίλειο αγροτικού περιορισμένου ορίζοντα; Όχι. Αν διατηρήσουμε την καθοδήγηση της εργατικής τάξης πάνω στην αγροτιά, θα έχουμε τη δυνατότητα, κάνοντας όλο και μεγαλύτερες οικονομίες στη διαχείριση των οικονομικών του κράτους μας, να κατορθώσουμε να διαφυλάξουμε και την παραμικρότερη αποταμίευσή μας για την ανάπτυξη της μεγάλης εκμηχανισμένης βιομηχανίας μας, για την ανάπτυξη του εξηλεκτρισμού… Σε αυτό και μόνο σε αυτό στηρίζονται οι ελπίδες μας»9.
Γιατί δεν ακολουθήθηκε αυτός ο δρόμος; Ο λόγος που δεν ακολουθήθηκε ήταν ότι ο Στάλιν εξέφραζε ακριβώς τη γραφειοκρατία, τα τσαρικά στοιχεία του παλιού μηχανισμού και τους άξεστους εργατικούς γραφειοκράτες που είχαν αναδειχτεί μετά την επανάσταση. Γι’ αυτό του ήταν αδύνατο να αναλάβει έναν αγώνα ενάντια στους γραφειοκράτες και, ενεργώντας ως υποχείριό τους, άσχετα από τις ψευδαισθήσεις που ο ίδιος μπορεί να έτρεφε, επέλεξε τον εύκολο δρόμο του φορτώματος των βαρών στους αγρότες.
Τα αποτελέσματα είναι γνωστά. Τουλάχιστον 4 με 5 εκατομμύρια θάνατοι από την πείνα στον λιμό του 1932-33· διάρρηξη της συμμαχίας ανάμεσα στην εργατική τάξη και την αγροτιά· οι μαζικές εκκαθαρίσεις του 1936-38, που πέρα από το ξεκαθάρισμα της παλιάς μπολσεβίκικης φρουράς, την οποία ο Στάλιν θεωρούσε απειλή για την εξουσία του, είχαν και το χαρακτήρα της κατασκευής αποδιοπομπαίων τράγων για την αποτυχία και τις καταστροφές της κολεκτιβοποίησης· η μαζική καταπίεση, οι εκτοπίσεις εθνικών πληθυσμών και τα γκούλαγκ, που δυσφήμισαν τα ιδανικά του σοσιαλισμού.
Εκείνο που χρειάζεται να προστεθεί είναι ότι ο Λένιν είχε προβλέψει αυτό το μελλοντικό ρόλο του Στάλιν. Πέρα από τις προειδοποιήσεις στη Διαθήκη του, στο τελευταίο άρθρο του για το εθνικό ζήτημα, με αφορμή τη διαμάχη για τη Γεωργία, σύγκρινε τον Στάλιν με τους ντερζιμόρντα (τους παλιούς χωροφύλακες του τσαρισμού) και αναφερόταν στον κίνδυνο να αναβιώσει την παλιά, τσαρική καταπίεση:
«Αυτό που ονομάζουμε δικό μας μηχανισμό… ουσιαστικά είναι εντελώς ξένος προς εμάς και αποτελεί ένα αστικό και τσαρικό μείγμα, η αλλαγή του οποίου ήταν πράγμα εντελώς ανέφικτο να γίνει μέσα σε πέντε χρόνια… Σε τέτοιες συνθήκες είναι πολύ φυσικό η “ελευθερία εξόδου από την ένωση”, με την οποία δικαιολογούμαστε, να αποδειχτεί ένα άχρηστο χαρτί, που είναι ανίκανο να υπερασπιστεί τους αλλοεθνείς που ζουν στη Ρωσία από την επιδρομή του βέρου εκείνου Ρώσου, του Μεγαλορώσου-σοβινιστή, του ουσιαστικά παλιανθρώπου και δυνάστη, όπως είναι ο τυπικός Ρώσος γραφειοκράτης… Πολιτικά υπεύθυνους για όλη αυτή την πραγματικά μεγαλορωσική-εθνικιστική καμπάνια, πρέπει φυσικά να καταστήσουμε τον Στάλιν και τον Τζερζίνσκι… Έχω τη γνώμη ότι εδώ μοιραίο ρόλο έπαιξαν η βιασύνη και ο διοικητικός ζήλος του Στάλιν, καθώς και το μένος του ενάντια στον περιβόητο “σοσιαλεθνικισμό”… Ο Γεωργιανός που… ρίχνει περιφρονητικά κατηγορίες για “σοσιαλεθνικισμό”… είναι ένας πραγματικός και αληθινός όχι μόνο “σοσιαλεθνικός” αλλά και σκαιός Μεγαλορώσος ντερζιμόρντα…»10
Η συνειδητοποίηση αυτών των κινδύνων, κινδύνων πολύ μεγαλύτερων από τις δυσκολίες της ΝΕΠ, έκανε άλλωστε τον Λένιν να προτείνει την απομάκρυνση του Στάλιν από τη θέση του Γενικού Γραμματέα.
Τέλος, για να αναφέρουμε και μια σωστή διαπίστωση του κ. Όψιμου, ο συγγραφέας έχει κατ’ αρχήν δίκιο όταν λέει ότι δεν υπάρχει κάποια ενδιάμεση, καθαρά «μεταβατική κοινωνία» ανάμεσα στο σοσιαλισμό και τον καπιταλισμό. Η διαλεκτική μάς διδάσκει ότι ενώ η πραγματικότητα είναι αντιφατική και περιλαμβάνει αντίθετα στοιχεία και τάσεις, πάντα ή σχεδόν πάντα ένα από αυτά τα στοιχεία και τις τάσεις κυριαρχεί. Αυτό που μερικές φορές φαίνεται σαν «καθαρή» μεταβατικότητα, δεν είναι παρά μια ισοδυναμία των αντίρροπων τάσεων, που μπορεί να είναι μόνο προσωρινή, όπως στην περίοδο της δυαδικής εξουσίας. Μετά την κατάκτηση της εξουσίας σε μια σοσιαλιστική επανάσταση όμως, όπως ήταν η Οκτωβριανή Επανάσταση, η σοσιαλιστική όψη κατ’ αρχήν κυριαρχεί, τουλάχιστον ως τάση ή κατεύθυνση, έτσι που είναι λάθος να μιλά κανείς για ένα χωριστό, «καθαρά μεταβατικό» κοινωνικό σύστημα.
Από αυτό δεν συνάγεται καθόλου το συμπέρασμα ότι επειδή η μια τάση, η σοσιαλιστική στη δοσμένη περίπτωση, κυριαρχεί ή τείνει να κυριαρχεί, οι αντίρροπες καπιταλιστικές (και στην ΕΣΣΔ ακόμη και προκαπιταλιστικές) τάσεις είναι αμελητέες και μπορεί να εξαλειφθούν κατά βούληση, με μια απλή απόφαση. Ο ίδιος ο Λένιν υπογράμμιζε απεναντίας ότι, ακόμη και αν η σοσιαλιστική τάση επικρατεί, η συνύπαρξή της με τις αντίρροπες, καπιταλιστικές τάσεις, είναι μακροχρόνια και αποτελεί ακριβώς το διακριτικό γνώρισμα της σοσιαλιστικής μετάβασης.
«Ανάμεσα στον καπιταλισμό και τον κομμουνισμό», έλεγε, «υπάρχει μια ορισμένη μεταβατική περίοδος… Η μεταβατική αυτή περίοδος δεν μπορεί παρά να είναι περίοδος πάλης ανάμεσα στον καπιταλισμό που πεθαίνει και τον κομμουνισμό που γεννιέται… δεν μπορεί παρά να συγκεντρώνει τα γνωρίσματα ή τις ιδιότητες και των δυο αυτών συστημάτων της οικονομίας»11.
Ο κ. Όψιμος ξεκινά αντίθετα από την αντίληψη της «καθαρής» εξέλιξης, την αντίληψη ότι επειδή η εξέλιξη έχει μια κυρίαρχη σοσιαλιστική όψη, δεν μπορεί να συνενώνει αντιθετικά στοιχεία. Εδώ, σε αυτή τη λογική που, όπως έδειξε εξαιρετικά ο Τρότσκι στα κείμενά του για τη Γερμανία, αποτελεί το σήμα κατατεθέν του σταλινικού, χυδαίου ριζοσπαστισμού, εντοπίζεται η ρήξη του με τη μαρξιστική διαλεκτική12.
Ήταν οι σχέσεις αγοράς στη θεώρηση του Λένιν κάτι προσωρινό;
Μήπως όμως ο Λένιν είχε πει ότι οι «σχέσεις αγοράς», δηλαδή το τοπικό εμπόριο των αγροτών και η προσαρμογή του κρατικού μηχανισμού σε αυτό, με την οργάνωση του χονδρεμπορίου, κ.λπ., θα έπρεπε να παραμεριστούν όσο γινόταν πιο γρήγορα; Μήπως είχε πει ότι μόλις η βιομηχανία έφτανε στο προπολεμικό της επίπεδο και γινόταν ένας στοιχειώδης εξηλεκτρισμός, θα έπρεπε να κολεκτιβοποιηθεί άμεσα και πλήρως ο αγροτικός τομέας;
Σε καμιά περίπτωση! Απεναντίας, ο Λένιν επέμενε ότι και μετά τον εξηλεκτρισμό, σε μια προοπτική 20ετίας και περισσότερο, το ιδιωτικό εμπόριο των αγροτών θα έπρεπε να διατηρηθεί, ως ένας συμπληρωματικός τομέας της οικονομίας, που θα κάλυπτε τις τοπικές ανάγκες, για τις οποίες ο κοινωνικοποιημένος, σοσιαλιστικός τομέας δεν θα ήταν ακόμη επαρκής.
«Είναι άραγε φοβερός», έλεγε ο Λένιν, «στο σοσιαλισμό ο ατομικισμός του αγρότη; το ελεύθερο εμπόριό του; Όχι… Αν γίνει εξηλεκτρισμός μέσα σε 10-20 χρόνια, δεν είναι καθόλου φοβερός ο ατομικισμός του μικρογεωργού και το ελεύθερο εμπόριό του στις τοπικές συναλλαγές. Αν δεν γίνει ο εξηλεκτρισμός, είναι αναπόφευκτη οπωσδήποτε η επιστροφή στον καπιταλισμό»13.
Όπως βλέπουμε, ο Λένιν όχι μόνο δεν έλεγε ότι ο ιδιωτικός αγροτικός τομέας δημιουργούσε αξεπέραστα προβλήματα, όπως μας βεβαιώνει ο κ. Όψιμος, αλλά έλεγε ότι εφόσον γινόταν ο εξηλεκτρισμός δεν θα ήταν πλέον επικίνδυνος και η μακροχρόνια διατήρησή του δεν θα συνιστούσε απειλή για τις σοσιαλιστικές βάσεις της ΕΣΣΔ.
Να σημειωθεί ότι αυτές δεν ήταν κάποιες περιστασιακές διακηρύξεις του Λένιν. Απεναντίας, πρόκειται για την ουσία της αντίληψής του για την προσέγγιση του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ, που την έβλεπε σε μια προοπτική τουλάχιστον 20ετίας, καθώς θα ωρίμαζαν οι σοσιαλιστικές επαναστάσεις στον υπόλοιπο κόσμο. Ως τότε, θεωρούσε, η διατήρηση των μορφών της ΝΕΠ, μετεξελισσόμενων σύμφωνα με τις συντελούμενες οικονομικές προόδους, ήταν αναγκαία για να διατηρηθεί η συμμαχία με την αγροτιά. Όπως ο ίδιος το έθετε:
«Ο τύπος των οικονομικών σχέσεων ή του οικονομικού συστήματος μέχρι την προλεταριακή επανάσταση σε μια σειρά μεγάλες χώρες = συγκέντρωση επάνω, ελευθερία του εμπορίου των αγροτών κάτω… ένα είδος κρατικού καπιταλισμού… 10-20 χρόνια σωστών αμοιβαίων σχέσεων με την αγροτιά και η νίκη είναι εξασφαλισμένη σε παγκόσμια κλίμακα (ακόμη και όταν καθυστερήσουν οι προλεταριακές επαναστάσεις που αναπτύσσονται), διαφορετικά 20-40 χρόνια βάσανα λευκοφρουρίτικης τρομοκρατίας. Ή – ή. Τρίτη λύση δεν υπάρχει»14.
Στις παραπάνω κρίσεις του ο Λένιν μπορεί να έπεσε λίγο έξω στα χρονικά περιθώρια, καθώς ο καπιταλισμός έδειξε μεγαλύτερη αντοχή και ικανότητα αντίστασης από όση υπολόγιζαν οι μαρξιστές. Κρίνοντας εκ των υστέρων, θα ήταν ίσως ακριβέστερο να είχε πει 30-50 χρόνια σωστών σχέσεων με την αγροτιά ή 100 χρόνια λευκοφρουρίτικης τρομοκρατίας, αν και μπορεί βάσιμα να υποστηριχθεί ότι αν η λενινιστική ηγεσία είχε διατηρηθεί στην Κομμουνιστική Διεθνή και δεν λάβαιναν χώρα οι μετέπειτα σταλινικές προδοσίες σε μια σειρά χώρες, η επανάσταση μπορεί να είχε νικήσει στην ανεπτυγμένη καπιταλιστική Δύση μέσα σε λίγες δεκαετίες. Αλλά αυτό δεν είναι το κύριο. Ο Λένιν λέει παραπάνω ρητά ότι οι μορφές της ΝΕΠ, η ελευθερία του εμπορίου, κ.λπ., θα έπρεπε να διατηρηθούν ως τη νίκη της επανάστασης σε μερικές μεγάλες καπιταλιστικές χώρες, ότι ως τότε αυτός θα έπρεπε να είναι ο τύπος του οικονομικού συστήματος στην ΕΣΣΔ.
Γιατί το έλεγε αυτό ο Λένιν; Τόσο κουτός ήταν που δεν έβλεπε, όπως το βλέπουν οι διάφοροι Όψιμοι, ότι αν γινόταν κάτι τέτοιο, θα οδηγούσε σε παλινόρθωση του καπιταλισμού;
Το έλεγε γιατί –σε αντίθεση με τους δημοσιολόγους του Ριζοσπάστη– έβλεπε και καταλάβαινε κάτι άλλο. Έβλεπε και καταλάβαινε ότι το καθυστερημένο σημείο εκκίνησης της σοβιετικής οικονομίας, η τεχνολογική καθυστέρηση, η έλλειψη πολιτισμού και εκπαίδευσης, έθεταν ορισμένα όρια στη σοσιαλιστική οικοδόμηση. Ο Λένιν αναγνώριζε και υπογράμμιζε πράγματι ότι η σοσιαλιστική οικοδόμηση μπορούσε να προχωρήσει στην ΕΣΣΔ και ότι εφόσον αυτό γινόταν με τρόπο που να διατηρείται η συμμαχία της εργατικής τάξης με την αγροτιά, θα έδινε μια ισχυρή ώθηση και στην παγκόσμια επανάσταση. Έβλεπε όμως ξεκάθαρα ότι το ρεαλιστικό ιστορικό καθήκον και η δυνατότητα στην ΕΣΣΔ δεν ήταν η οικοδόμηση μιας πλήρους σοσιαλιστικής κοινωνίας ή ακόμα και του κομμουνισμού, όπως είπε αργότερα ο Στάλιν, αλλά μόνο η δημιουργία μιας βασικής σοσιαλιστικής δομής, η οποία θα παρουσίαζε πολλές αδυναμίες, ελλείψεις και ατέλειες. Ακριβώς για να καλύπτονται αυτές οι ελλείψεις ήταν αναγκαία η διατήρηση σε κάποιο βαθμό του ιδιωτικού αγροτικού τομέα, παρά τους κινδύνους της, οι οποίοι, σύμφωνα με τον Λένιν, ήταν αντιμετωπίσιμοι.
Θα μας πει ίσως ο κ. Όψιμος, δεν υπάρχει μια αντίφαση εδώ; Μπορεί η κατεύθυνση να ήταν σοσιαλιστική (όπως είπαμε και όπως έλεγε και ο Λένιν – «Από τη Ρωσία της ΝΕΠ θα βγει η σοσιαλιστική Ρωσία») και ο τύπος των οικονομικών σχέσεων να ήταν κρατικοκαπιταλιστικός;
Οπωσδήποτε υπάρχει μια αντίφαση εδώ. Μόνο που αυτή δεν ήταν μια αντίφαση στις θέσεις του Λένιν, αλλά μια διαλεκτική αντίφαση, μια πραγματική αντίφαση της διαδικασίας ανάπτυξης. Η ουσία της ΝΕΠ συνίστατο ακριβώς σε τούτο: ότι μερικές αδύναμες αρχικά σοσιαλιστικές νησίδες, η εθνικοποιημένη βιομηχανία, το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου, τα σοβιέτ, συνυπήρχαν μέσα σε μια θάλασσα κρατικοκαπιταλιστικών σχέσεων. Και το γνωστό ερώτημα του Λένιν «ποιος-ποιόν;» κατέληγε κατά βάση στο εξής: Είτε οι σοσιαλιστικές νησίδες θα δυναμώσουν βαθμιαία, θα συνενωθούν και θα εκδιώξουν την καπιταλιστική θάλασσα (κάτι που δεν μπορούσε όμως να ολοκληρωθεί ούτε ήταν σωστό να γίνει προσπάθεια να ολοκληρωθεί πριν την επανάσταση στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες) ή η καπιταλιστική θάλασσα θα φούσκωνε και θα σκέπαζε τις σοσιαλιστικές νησίδες.
Σε κάθε περίπτωση, είναι σαφές ότι η κατεύθυνση που καθόριζε για τη σοσιαλιστική μετάβαση ο Λένιν, συμπίπτει με τις κατευθύνσεις του 20ού Συνεδρίου και της Περεστρόικα, που οι νεοσταλινικοί δημοσιολόγοι χαρακτηρίζουν «αντεπαναστατικές» και «οπορτουνιστικές». Η επαναφορά στοιχείων της αγοράς, όπως η λειτουργία των επιχειρήσεων με βάση τις αρχές της ιδιοσυντήρησης, που προωθήθηκε μετά το 20ό Συνέδριο ήταν μια επιστροφή στον τύπο σχέσεων που ο ίδιος ο Λένιν έλεγε ότι θα έπρεπε να διατηρηθεί στην ΕΣΣΔ ωσότου η σοσιαλιστική επανάσταση νικήσει σε ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες.
Γιατί διαλύθηκε η ΕΣΣΔ;
Αλλά τότε, θα ρωτήσουν σίγουρα οι Όψιμοι, αν αυτές ήταν οι λενινιστικές κατευθύνσεις, γιατί δεν έφεραν αποτέλεσμα; Γιατί οδηγηθήκαμε στην παλινόρθωση του καπιταλισμού; Η κύρια αιτία θα βρεθεί όχι στην κατεύθυνση καθαυτή, αλλά στον τρόπο προσέγγισης του εγχειρήματος.
Ο Λένιν και οι Μπολσεβίκοι, όταν εισήγαγαν τη ΝΕΠ, ανέλυαν σε ταξική βάση τα ζητήματά της. Εξηγούσαν ιδιαίτερα τους λόγους που ήταν μια αναγκαία υποχώρηση και αναφέρονταν ανοικτά στους κινδύνους της. Ο Λένιν τόνιζε ότι η ανοικτή, επίμονη αναφορά σε αυτά τα ζητήματα ήταν αναγκαία ιδιαίτερα για να καμφθούν οι αντιστάσεις του μηχανισμού, των «ρουτινιαρισμένων κομμουνιστών», όπως τους έλεγε. Και ακόμη, για να συνειδητοποιηθεί από το κόμμα η ανάγκη να τεθούν όρια στην υποχώρηση, να γίνει οργανωμένα και να διασφαλιστεί στην πράξη ότι δεν θα μετατραπεί σε άτακτη φυγή. Σε αυτή τη συνάρτηση έβαζε και το διάσημο ερώτημα «ποιος-ποιον;», υποδεικνύοντας ότι η ΝΕΠ θα απέβαινε επωφελής για τη σοσιαλιστική μετάβαση μόνο αν οι κομμουνιστές (το κόμμα, το σοβιετικό κράτος, τα συνδικάτα) κατόρθωναν να οργανωθούν πρώτοι και να πειθαρχήσουν τον ιδιωτικό καπιταλισμό, ενώ αν οργανώνονταν πρώτοι οι καπιταλιστές θα είχε αντίθετα αποτελέσματα.
Ο Γκορμπατσόφ, αντίθετα, δεν έθεσε τα ζητήματα σε ταξική βάση. Ενώ επί της ουσίας επιχείρησε μια στροφή τύπου ΝΕΠ, έκρυψε τα προβλήματα και τους κινδύνους της με το λαθεμένο σύνθημα «περισσότερος σοσιαλισμός». Απ’ αυτό και τη μη αποκατάσταση του Τρότσκι, πιάστηκαν οι γραφειοκράτες του μηχανισμού, για να υπονομεύσουν την αναγκαία ιστορική κίνηση. Όλοι αυτοί αντιστάθηκαν στις αλλαγές με το επιχείρημα που παπαγαλίζουν σήμερα οι νεοσταλινικοί δημοσιολόγοι του ΚΚΕ, ότι θα έφερναν τον καπιταλισμό, κοκ, με αποτέλεσμα στην πορεία να επικρατήσει σύγχυση και να χαθεί ο έλεγχος της κίνησης. Αν συνυπολογίσει κανείς τη ρήξη της εργατοαγροτικής συμμαχίας και τις καταστροφές που είχε επιφέρει ο σταλινισμός με τη βίαιη κολεκτιβοποίηση· την εμβρυώδη ύπαρξη των αστικών στοιχείων στη μαύρη αγορά και το διεφθαρμένο κρατικό μηχανισμό· τις συσσωρευμένες αντιθέσεις και την κρίση της σοβιετικής οικονομίας με την εξάντληση του διοικητικού μοντέλου· την εθνικιστική έκρηξη στην ΕΣΣΔ από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, κοκ, δεν είναι δύσκολο να αντιληφθεί τους λόγους της αρνητικής έκβασης.
Από αυτά προκύπτει ότι οι ελλείψεις και τα λάθη της ηγεσίας Γκορμπατσόφ έπαιξαν σημαντικό ρόλο. Πέρα όμως από το γεγονός ότι τα προβλήματα και οι αντιθέσεις με τα οποία βρέθηκε αντιμέτωπη ήταν προϊόν του σταλινισμού, ακόμη και οι υποκειμενικές ελλείψεις της καθορίστηκαν σε τελική ανάλυση από τη σταλινική διαστροφή. Γιατί ο σταλινισμός, εξοντώνοντας την μπολσεβίκικη ηγεσία και τις καλύτερες διανοητικές δυνάμεις της ΕΣΣΔ σε όλα τα πεδία –μαρξιστές διανοούμενους, επιστήμονες και καλλιτέχνες– και καλλιεργώντας τη δουλικότητα και τη χυδαία απολογητική, δημιούργησε ένα κενό δεκαετιών στην πρόοδο του μαρξισμού, που ήταν εξαιρετικά δύσκολο να καλυφθεί όταν ήρθε η ώρα της κρίσης.
Στην κατακλείδα του παρόντος θα σταθούμε σε μια μαρτυρία που τεκμηριώνει αυτό το τελευταίο σημείο, το οποίο παρακάμπτουν και διαστρέφουν με φανατισμό οι σταλινικοί απολογητές. Βέβαια, τέτοιες μαρτυρίες υπάρχουν αναρίθμητες, εκείνο όμως που κάνει τη συγκεκριμένη αξιοπρόσεκτη και ξεχωριστή είναι ότι προέρχεται από τον Αλεξάντερ Φαντέγιεφ, ένα λογοτέχνη που υπηρέτησε πιστά τον Στάλιν και σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να τον υποψιαστεί κανείς για «αντισταλινισμό».
Ο Φαντέγιεφ, ήταν ένας ταλαντούχος λογοτέχνης, συγγραφέας μερικών αξιόλογων μυθιστορημάτων, αλλά και μέλος του κόμματος από το 1918. Παρασύρθηκε όμως από τις φιλοδοξίες του και προσαρμόστηκε στις νόρμες της σταλινικής εποχής, την εξύμνηση του Στάλιν, τη γραφειοκρατική κατάπνιξη της δημιουργικότητας, κοκ. Ακόμη περισσότερο, από τη θέση του ως Πρόεδρος της Ένωσης των Σοβιετικών Συγγραφέων στα 1946-54 είχε συμβάλλει ενεργά στον κατατρεγμό των λογοτεχνών στη διάρκεια της «ζντανοφτσίνα». Αυτοκτόνησε το 1956, περιφρονημένος από όλους. Στο σημείωμα που άφησε καταφερόταν από πικρία ενάντια και στο 20ό Συνέδριο. Ωστόσο, δεν άφηνε καμιά αμφιβολία για τα καταστροφικά έργα του σταλινισμού. Αποκαλούσε τον Στάλιν «σατράπη» και καταλόγιζε στη σταλινική ηγεσία την εξόντωση των καλύτερων Σοβιετικών λογοτεχνών:
«Είναι αδύνατο για μένα να ζήσω άλλο, αφού η τέχνη στην οποία έχω δώσει τη ζωή μου έχει καταστραφεί από την επαρμένη, αδαή ηγεσία του Κόμματος και δεν μπορεί πλέον να διορθωθεί. Τα καλύτερα στελέχη της λογοτεχνίας –σε αριθμό πολύ μεγαλύτερο από ό,τι ακόμη και οι τσαρικοί σατράπες θα μπορούσε να ονειρευτούν– έχουν εξοντωθεί φυσικά ή έχουν πεθάνει χάρη στην εγκληματική συμπαιγνία όσων είναι στην εξουσία. Οι καλύτεροι λογοτέχνες πέθαναν σε μια αφύσικα νεαρή ηλικία. Όλοι οι υπόλοιποι που ήταν, ακόμη και σε ελάχιστο βαθμό, ικανοί να παράγουν αληθινά έργα αξίας έχασαν τη ζωή τους πριν φτάσουν τα 40-50 χρόνια… Με τι αίσθημα ελευθερίας και ανοιχτότητας η γενιά μου μπήκε στη λογοτεχνία όταν ζούσε ο Λένιν· τι απεριόριστη δύναμη ήταν στην ψυχή μας και ποια όμορφη εργασία δημιουργήσαμε και θα μπορούσε να έχουμε δημιουργήσει! Μετά το θάνατο του Λένιν μάς έφεραν στο επίπεδο των παιδιών. Μας κατέστρεψαν· μας απειλούσαν ιδεολογικά και το αποκαλούσαν αυτό “κομματικό πνεύμα”… Γεννημένος για μια μεγάλη δημιουργική δουλειά στο όνομα του κομμουνισμού, συνδεμένος με το κόμμα για σχεδόν εξήντα χρόνια… μετατράπηκα σε ένα άλογο που τραβούσε ένα σπασμένο κάρο. Σε όλη τη ζωή μου καταπλακώθηκα κάτω από το βάρος βαρετών, αδικαιολόγητων, αναρίθμητων γραφειοκρατικών καθηκόντων… Η λογοτεχνία, ο ανώτατος καρπός της νέας τάξης, έχει εξευτελιστεί, διωχθεί και καταστραφεί»15.
Ο Φαντέγιεφ έχει υπόψη εδώ τους μεγάλης αξίας καλλιτέχνες που χάθηκαν στις σταλινικές εκκαθαρίσεις του 1936-38, όπως οι Μπαμπέλ, Πιλνιάκ, Μαντελστάμ, Μέγιερχολντ, Κούρμπας, Βασίλιεφ, Κλούτσις και αναρίθμητοι άλλοι. Αυτό που λέει όμως ότι έγινε στη λογοτεχνία, έλαβε επίσης χώρα και στις άλλες σφαίρες της διανοητικής ζωής. Στα χρόνια της σταλινικής τρομοκρατίας δεν εξοντώθηκε μόνο σχεδόν όλη η κομματική ηγεσία και η μαρξιστική διανόηση – μαρξιστές του επιπέδου των Μπουχάριν, Πρεομπραζένσκι, Ριαζάνοφ, Σοκόλνικοφ, Ράντεκ, Βορόνσκι· πολιτικοί ηγέτες του επιπέδου των Ζινόβιεφ, Κάμενεφ, Ρίκοφ, Τόμσκι, Πιατακόφ, Ρακόφσκι, κ.ά. Εξοντώθηκαν ακόμη πλήθος λόγιοι στα οικονομικά, τις ιστορικές και κοινωνικές επιστήμες, τις θετικές επιστήμες, την επιστημολογία, τη φιλοσοφία, ακόμη και τη στρατιωτική επιστήμη – αρκεί να αναφέρουμε στις τελευταίες κατηγορίες τα ονόματα των Ρούμπιν, Πασουκάνις, Χέσεν, Βαβίλοφ, Στεν, Κάρεφ, Σβέτσιν, Βαρφολομέεβ, κ.ά. Αναρίθμητες ήταν και οι περιπτώσεις εκείνων που υπέστησαν διωγμούς, από κορυφαίους επιστήμονες όπως οι Λαντάου, Φοκ, Κορόλεφ και Γκλούσκο, ως μουσικοσυνθέτες παγκόσμιας αξίας, όπως οι Σοστακόβιτς, Προκόφιεφ και Χατσατουριάν, λογοτέχνες όπως ο Ζόστσενκο, κ.ά., που έγιναν δέκτες των επιθέσεων του Ζντάνοφ μετά τον πόλεμο. Ο δογματισμός που κυριάρχησε, με την ανάδειξη των αυλοκολάκων του Στάλιν και των τσαρλατάνων τύπου Λισένκο, Μίτιν, Γιούντιν, κ.ά., η συστηματική καταστροφή των επιτευγμάτων της δεκαετίας του 1920 σε όλους τους τομείς, η απαγόρευση και απόσυρση των εργασιών των Βιγκότσκι, Ποκρόβσκι, Βολόσινοφ και πλήθους άλλων, η δυσφήμιση σοβαρών στοχαστών όπως ο Λούκατς, ο Ντεμπόριν, κ.ά., η βάναυση κατάπνιξη της σκέψης και της κριτικής, έριξαν το μαρξισμό και την επιστήμη δεκαετίες πίσω.
Τους όψιμους λενινιστές όπως ο κ. Όψιμος δεν τους απασχολούν καθόλου αυτά τα ζητήματα. Δεν θέτουν καν στον εαυτό τους το ερώτημα για το αν μπορεί να νικηθεί ο ιμπεριαλισμός παραμερίζοντας τη μαρξιστική γνώση, στη βάση της άγνοιας και της αμάθειας που ενσαρκώνουν αυτός και οι όμοιοί του. Δεν τους ενδιαφέρει διόλου τι πραγματικά έλεγε ο Λένιν για τη ΝΕΠ, όπως και για πλήθος άλλα ζητήματα. Ούτε και περνά από το μυαλό τους η υποψία ότι μπορεί να προδίδουν οι ίδιοι την υπόθεση του σοσιαλισμού, με τις ανοησίες και τις παραχαράξεις που αραδιάζουν.
Άνθρωποι όπως ο κ. Όψιμος δεν ξέρουν και δεν θέλουν να ξέρουν τίποτε από όλα αυτά. Εκείνο που ξέρουν, αυτός όντας και ο λόγος που έλκονται από τον Στάλιν, είναι ότι ο Στάλιν, εξοντώνοντας την ηγεσία του Οκτώβρη, έβγαλε στον αφρό τους Όψιμους εκείνης της εποχής, τους αμαθείς και επαρμένους καριερίστες του μηχανισμού· και ότι μόνο κάτω από μια σταλινικού τύπου ηγεσία μπορούν να έχουν πέραση οι σύγχρονοι όμοιοί τους. Η «πίστη» τους στο σοσιαλισμό δεν είναι τελικά κάτι παραπάνω από μια αλαζονική αξίωση ότι αυτό που λένε οι ίδιοι είναι εξ ορισμού η σοσιαλιστική άποψη, όχι γιατί αποδεικνύεται με λογική επιχειρηματολογία, αλλά γιατί το λέει ο Όψιμος – ο κάθε Όψιμος, Μαΐλης και το λοιπό κακό σταλινικό συναπάντημα.
Ο ίδιος ο Λένιν αναφερόταν στην «κομμουνιστική υπεροψία» για να καυτηριάζει το υπερφίαλο, καθυστερημένο πνεύμα των φαντασμένων γραφειοκρατών του μηχανισμού:
«Κομμουνιστική υπεροψία – να ο εχθρός», έλεγε. «Μην κάνεις τον έξυπνο με κατεργαριές, μην κάνεις τον σπουδαίο με τον κομμουνισμό, μην κρύβεις κάτω από μεγάλα λόγια την τεμπελιά, τον ομπλομοφισμό, την καθυστέρηση»16.
Αυτό το πνεύμα της «κομμουνιστικής υπεροψίας», που κατά βάθος δεν είναι καθόλου κομμουνιστική, αλλά αντιδραστική και μικροαστική, ενσαρκώνουν κλασικά η νεοσταλινική ηγεσία του ΚΚΕ και οι διάφοροι νεοσταλινικοί δημοσιολόγοι, όπως ο κ. Όψιμος.
Αντί για συμπέρασμα
Αν θα θέλαμε να συνοψίσουμε σε μια παράγραφο το περιεχόμενο του άρθρου του κ. Όψιμου για τη ΝΕΠ, θα μπορούσε να το κάνουμε καλύτερα με μορφή περιγραφής ενός ποδοσφαιρικού αγώνα:
«Ο Όψιμος μπαίνει δυνατά με την μπάλα στα πόδια. Παίζει το ένα-δύο με τον Στάλιν και τον Μαΐλη. Ντριπλάρει τον Λένιν και τη ΝΕΠ. Αδειάζει τους τροτσκιστές και τους μπουχαρινικούς. Βγαίνει σε ένα ανεπανάληπτο τετ-α-τετ με τα μονοπώλια και τον ιμπεριαλισμό. Όψιμος, Όψιμος, σουτάρει δυνατά –βάλτο αγόρι μου!– και… Και η μπάλα βγαίνει αράουτ…
Ουπς! Και τι είναι αυτό που βλέπουν τα μάτια μας; Ο Όψιμος, ο Μαΐλης, η Παπαρήγα και οι άλλοι άσσοι της Περισσός ΠΑΕ πανηγυρίζουν. Λένε ότι έβαλαν γκολ και καλούν το διαιτητή να δείξει σέντρα, γιατί διαφορετικά θα είναι προβοκάτορας και πράκτορας του ιμπεριαλισμού».
Βέβαια, για να λέμε την αλήθεια, η συγγραφή τέτοιων διατριβών δεν είναι αποκλειστικό προνόμιο του κ. Όψιμου. Με αφορμή τα 100χρονα του Οκτώβρη αρκετοί άλλοι επιδόθηκαν σε αυτό το σπορ. Αρκεί να αναφέρουμε μια σειρά άρθρα των Π. Μαυροειδή και Β. Μηνακάκη («Από την επαναστατική εποποιία στην αντίστροφη μετάβαση: Ανιχνεύοντας τις αιτίες της ήττας του Οκτώβρη), Γ. Ρούση («Για τη διαλεκτική παραγωγικών δυνάμεων-παραγωγικών σχέσεων: Συμβολή στην αποτροπή της καπιταλιστικής παλινόρθωσης»), Α. Καπακτσή, κ.ά., στα Τετράδια Μαρξισμού, το βιβλίο του Γ. Χλιουνάκη Ικάρια Πτήση, το μυθιστόρημα του Δ. Μπελαντή Ο Στάλιν στην Κολιμά, κοκ. Όλοι αυτοί, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, εντοπίζουν το πρόβλημα στον ίδιο το λενινισμό και την μπολσεβίκικη παράδοση γενικά και ειδικότερα στη ΝΕΠ, καταλήγοντας να βγάζουν λάδι ή και να δικαιώνουν τον Στάλιν. Τα πονήματα του κ. Όψιμου και των άλλων δημοσιολόγων του ΚΚΕ –χωρίς αυτό να σημαίνει ότι τα άλλα είναι λιγότερο επιβλαβή– ξεχωρίζουν για τον πρωτογονισμό τους.
Επειδή η ψευτιά και η ανοησία έχουν κάποια όρια, θα μας επιτραπεί να πούμε στον κ. Όψιμο και τους ομοίους του.
Κάνετε λάθος, αξιότιμε κ. Όψιμε, όταν λέτε ότι το 20ό Συνέδριο και η Περεστρόικα έφεραν την «αντεπανάσταση». Όσα στραβά και αν είχαν το 20ό Συνέδριο και η Περεστρόικα, το κύριο φταίξιμο για τη διάλυση της ΕΣΣΔ δεν πέφτει εκεί. Ρίξτε μια ματιά στον εαυτό σας στον καθρέφτη, κοιτάξτε τις Παπαρήγες, τους Κουτσούμπες και τους Μαΐληδες που συναντάτε καθημερινά στο Σπίτι του Λαού σας όπου είστε ταμπουρωμένοι, θυμηθείτε και τους ομογάλακτούς σας τύπου Μπρέζνιεφ, Χόνεκερ, Τσαουσέσκου, Γιενάεφ, κοκ, και θα δείτε τους πραγματικούς νεκροθάφτες της ΕΣΣΔ και της υπόθεσης του σοσιαλισμού.
Σημειώσεις
- Βλέπε Χ. Κεφαλής, «Η επαναστατική σκέψη και το έργο του Λένιν», μέρος ΙΙ, https://www.kommon.gr/theoria/item/1719-h-epanastatiki-skeci-kai-to-ergo-tou-lenin-touxristou-kefali.
- Λένιν, Άπαντα, εκδ. ΣΕ, τόμ. 43, σελ. 329.
- Λένιν, Άπαντα, τόμ. 44, σελ. 487-488.
- Λένιν, Άπαντα, τόμ. 45, σελ. 109.
- Λένιν, Άπαντα, τόμ. 44, σελ. 151-152.
- Λένιν, «Σχέδιο του άρθρου “Στην 4η επέτειο της Οκτωβριανής Επανάστασης”», Άπαντα, τόμ. 44, σελ. 463 και «Περίληψη λόγου για το 10ο Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ», Άπαντα, τόμ. 45, σελ. 440.
- Λένιν, «Σελίδες ημερολογίου» και «Για το συνεταιρισμό», Άπαντα, τόμ. 45, αντίστοιχα σελ. 367, 372.
- Βλέπε Ορ. Πασχαλινάς, «Ο “ανύπαρκτος” λιμός: ΕΣΣΔ 1932-33» στη συλλογή Ο Οκτώβρης και Εποχή μας, εκδ. Τόπος, Αθήνα 2010, σελ. 502.
- Λένιν, «Κάλλιο λιγότερα και καλύτερα», Άπαντα, τόμ. 45, σελ. 405.
- Λένιν, «Σχετικά με το ζήτημα των εθνοτήτων ή της αυτονόμησης», Άπαντα, τόμ. 45, σελ. 357, 361, 360.
- Λένιν, «Οικονομία και πολιτική στην εποχή της δικτατορίας του προλεταριάτου», Άπαντα, τόμ. 39, σελ. 271.
- Βλέπε Λ. Τρότσκι, Και Τώρα, εκδ. Πρωτοποριακή Βιβλιοθήκη, σελ. 23 κ.ε.
- Λένιν, Άπαντα, τόμ. 43, σελ. 382.
- Στο ίδιο, σελ. 383.
- «Ο Φαντέγιεφ αυτοκτονεί», http://www.sovlit.net/fadeevsuicide/.
- Λένιν, Άπαντα, τόμ. 44, σελ. 465.
