Σαν σήμερα στις 9 Νοέμβρη του 1989 έπεσε το τείχος του Βερολίνου. Με αυτή την αφορμή δημοσιεύουμε περίληψη άρθρου του συντρόφου Peter Taaffe, που γράφτηκε το 2009 με αφορμή την συμπλήρωση 20 χρόνων από τα γεγονότα, στο περιοδικό Socialism Today που εκδίδει το Σοσιαλιστικό Κόμμα – CWI (αδελφή οργάνωση του «Ξ» σε Αγγλία και Ουαλία).
Φέτος το Νοέμβρη κλείνουν 20 χρόνια από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου. Η επέτειος αυτή είναι μια αφορμή για μια σειρά ντοκιμαντέρ, εκπομπές και συζητήσεις. Στην πραγματικότητα, η πτώση του Τείχους ήταν μόνο η πιο «εντυπωσιακή» στιγμή της κατάρρευσης ενός ολόκληρου κοινωνικοπολιτικού συστήματος.
Οι καπιταλιστές και τα ΜΜΕ που δουλεύουν για αυτούς θα αναφερθούν ξανά σε αυτή την κατάρρευση για να ισχυριστούν πως σηματοδότησε την τελική νίκη του καπιταλισμού και την μεγαλύτερη απόδειξη για το ανεφάρμοστο των μαρξιστικών ιδεών.
Τι ήταν αυτό που κατέρρευσε;
Στη πραγματικότητα, τα καθεστώτα που υπήρχαν στην Σοβιετική Ένωση και το ανατολικό μπλοκ δεν είχαν – ήδη από την δεκαετία του ’30 – καμία σχέση με τις πραγματικές ιδέες του σοσιαλισμού και του μαρξισμού. Η Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 στη Ρωσία έφερε για πρώτη φορά στην εξουσία την εργατική τάξη σε συμμαχία με την φτωχή αγροτιά και έθεσε τις βάσεις για το χτίσιμο μιας δίκαιης και ελεύθερης κοινωνίας, της σοσιαλιστικής.
Αυτή η εξαιρετικά σημαντική κοινωνική εξέλιξη, για μια σειρά λόγους, ανακόπηκε στην πορεία από την άνοδο στην εξουσία μιας γραφειοκρατικής κάστας με επικεφαλής τον Στάλιν, που σφετερίστηκε τα σύμβολα και τους αγώνες των Ρώσων επαναστατών και εγκαθίδρυσε ένα καθεστώς βαθιά αντιδραστικό, χωρίς ίχνος δημοκρατικών δικαιωμάτων, όπου όλες οι αποφάσεις παίρνονταν από μια προνομιούχα μειοψηφία που κυβερνούσε στο όνομα της εργατικής τάξης και του σοσιαλισμού.
Η μεγάλη παρακαταθήκη βέβαια της Οκτωβριανής Επανάστασης βρισκόταν στην ανατροπή της αστικής τάξης και την κοινωνικοποίηση της παραγωγής. Αυτά τα μεγάλα επιτεύγματα δεν ανατράπηκαν παρά με την κατάρρευση του Ανατολικού Μπλοκ. Ο σταλινισμός όμως διαπερνιόταν από την άνοδο του ακόμα στην εξουσία από αυτή την μεγάλη αντίφαση. Από την μια στηριζόταν στην κοινωνικοποιημένη παραγωγή και την κρατικοποιημένη οικονομία, ενώ από την άλλη όλη η εξουσία βρισκόταν στα χέρια μιας μικρής ομάδας, χωρίς οι ίδιοι οι εργαζόμενοι να έχουν τον οποιονδήποτε λόγο στις αποφάσεις.
Τα καθεστώτα του Ανατολικού Μπλοκ που εγκαθιδρύθηκαν μετά το τέλος του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου, ήταν πιστά αντίγραφα του σταλινικού μοντέλου και βρίσκονταν υπό την άμεση καθοδήγηση της Μόσχας.
Είχε προβλέψει κανείς αυτή την κατάρρευση;
Μέχρι και τις τελευταίες στιγμές πριν την κατάρρευση του Ανατολικού Μπλοκ, κανένας από τους αστούς αναλυτές δεν είχε μπορέσει να προβλέψει αυτή την εξέλιξη. Ακόμα και ο ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης εκείνη την περίοδο, Μιχαήλ Γκορμπατσώφ, που τελικά βρέθηκε στην εμπροσθοφυλακή της επαναφοράς του καπιταλισμού στην χώρα και της διάλυσης της Σοβιετικής Ένωσης, αρχικά είχε σκοπό απλά να προχωρήσει σε μια σειρά μεταρρυθμίσεις, γνωστές σαν περεστρόικα (ανασυγκρότηση) και γκλασνόστ (διαφάνεια), με σκοπό να βοηθήσει το σύστημα να ξεπεράσει τα προβλήματα του.
Ο μόνος που ήδη από την δεκαετία του ’30 είχε προβλέψει την πιθανή κατάρρευση του σταλινισμού ήταν ο Λέων Τρότσκι, ηγετικό στέλεχος στην επανάσταση του 1917 και επικεφαλής της Αριστερής Αντιπολίτευσης που είχε αντιταχθεί στην γραφειοκρατία και αντιμετωπίστηκε με σκληρή καταστολή. Ο Τρότσκι, εξηγούσε τότε πως επειδή στην Σοβιετική Ένωση υπήρχε ένα μεταβατικό καθεστώς που δεν ήταν ούτε καπιταλιστικό ούτε πραγματικά σοσιαλιστικό, ήταν αναγκαία μια πολιτική επανάσταση της εργατικής τάξης που θα ανέτρεπε την γραφειοκρατία και θα έθετε τις βάσεις για μια πραγματικά σοσιαλιστική κοινωνία. Αν, αυτό δεν γινόταν – εξηγούσε ο Τρότσκι – το σταλινικό καθεστώς θα κατέρρεε και ο καπιταλισμός θα επανερχόταν. Σε αυτή την διαδικασία, μια μερίδα της γραφειοκρατίας θα έμπαινε μπροστά στην προσπάθεια για παλινόρθωση του καπιταλισμού. Η πρόβλεψη αυτή επαληθεύθηκε πλήρως.
Κατάρρευση ή ανατροπή;
Οι αστοί αναλυτές περιγράφοντας τα γεγονότα της εποχής μιλάνε για «επανάσταση». Αυτό έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την περιγραφή από την μεριά τους της Οκτωβριανής Επανάστασης σαν «πραξικόπημα».
Όμως όταν περιγράφουν τα γεγονότα του 1989 ως «επανάσταση» έχουν ως ένα βαθμό δίκιο. Στην πραγματικότητα υπήρχαν αρχικά στοιχεία πολιτικής επανάστασης σε μια σειρά χώρες (Ανατολική Γερμανία, Τσεχοσλοβακία, Ρουμανία, Κίνα και εν μέρει στην ίδια την Σοβιετική Ένωση). Εργαζόμενοι και νεολαίοι ξεσηκώθηκαν έχοντας στο μυαλό τους τον εκδημοκρατισμό του συστήματος χωρίς την ανατροπή της κοινωνικής του βάσης και χωρίς βέβαια την επαναφορά του καπιταλισμού. Ακόμα και μερικές βδομάδες πριν την κατάρρευση του τείχους υπήρχαν στην Γερμανία διαδηλώσεις χιλιάδων νεολαίων στις οποίες κυριαρχούσαν συνθήματα υπέρ ενός δημοκρατικού σοσιαλισμού και επαναστατικά τραγούδια. Στην Κίνα, στα γεγονότα της Τιεν Ανμεν το 1989, πάνω από 1 εκ. εργάτες και νεολαίοι εξεγέρθηκαν ενάντια στο καθεστώς που απάντησε με ωμή καταστολή και την δολοφονία χιλιάδων αγωνιστών.
Οι καπιταλιστές στην Δύση δεν καλόβλεπαν καθόλου αρχικά τα κινήματα που ξέσπασαν ενάντια στην γραφειοκρατία ακριβώς επειδή διέβλεπαν τον κίνδυνο της πολιτικής επανάστασης και της εγκαθίδρυσης εργατικής δημοκρατίας, γεγονός που θα προκαλούσε με την σειρά του μεγάλη συμπάθεια προς το κίνημα από την μεριά της εργατικής τάξης των καπιταλιστικών χωρών με απρόβλεπτες συνέχειες. Τόσο η Μάργκαρετ Θάτσερ, πρωθυπουργός της Βρετανίας, όσο και ο Φρανσουά Μιτεράν, πρόεδρος της Γαλλίας, φοβόντουσαν πάρα πολύ το ενδεχόμενο της επανένωσης της Γερμανίας και τα απρόβλεπτα γεγονότα που θα μπορούσαν να ξεσπάσουν και είχαν μυστικές συναντήσεις με τον Γκορμπατσώφ όπου του ζητούσαν να κάνει ότι χρειαστεί για να αποσοβήσει ένα τέτοιο ενδεχόμενο.
Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα για την στάση των καπιταλιστών ηγετών ήταν οι αντιδράσεις τους μετά την καταστολή της εξέγερσης στην Τιεν Ανμεν. Ο Βρετανός πρώην πρωθυπουργός Έντουαρντ Χηθ δήλωσε σε τηλεοπτική συνέντευξη πως «οι Κινέζοι εργάτες και φοιτητές δεν υποστηρίζουν το είδος της δημοκρατίας που εμείς θέλουμε … τραγουδούσαν την Διεθνή».
Ενώ όμως αρχικά οι ξεσηκωμένοι εργάτες και νεολαίοι διεκδικούσαν τον εκδημοκρατισμό του συστήματος, η ωμή καταστολή που επακολούθησε στις περιπτώσεις της Κίνας και της Πολωνίας, σε συνδυασμό με το γεγονός πως όλα αυτά τα γεγονότα λάβαιναν χώρα σε μια περίοδο σχετικής ανάπτυξης του καπιταλισμού και – το πιο σημαντικό – με δεδομένη την έλλειψη επαναστατικών κομμάτων ή οργανώσεων στις χώρες του Ανατολικού Μπλοκ που να μπορέσουν να ρίξουν τα σωστά συνθήματα την σωστή στιγμή, επικράτησε η άποψη πως ο δυτικός τρόπος παραγωγής μπορεί να προσφέρει καλύτερες συνθήκες ζωής στους εργαζόμενους.
Καλύτερες συνθήκες ζωής;
Οι αστοί πολιτικοί στην Δύση καθώς και η νέα άρχουσα τάξη στο Ανατολικό Μπλοκ υποσχόταν στους εργαζόμενους πως σε λίγα χρόνια θα έφταναν το βιοτικό επίπεδο των ΗΠΑ. Στην πραγματικότητα αυτό που ακολούθησε μετά την κατάρρευση του σταλινισμού ήταν η καταλήστευση του δημόσιου πλούτου -κυρίως από τους πρώην «κομμουνιστές» ηγέτες- και ένας βάρβαρος καπιταλισμός – καζίνο που διέλυσε τον κοινωνικό ιστό.
Τα πραγματικά εισοδήματα των εργαζομένων παρουσίασαν πτώση κατά 40% στην διάρκεια της δεκαετίας του ’90. Μέχρι το 1995, 44 εκ. Ρώσοι ζούσαν κάτω από τα όρια της φτώχειας, δηλαδή με λιγότερο από 32 δολάρια το μήνα. Οι αυτοκτονίες, η εγκληματικότητα, η χρήση ναρκωτικών και ο αλκοολισμός εκτινάχτηκαν σε όλο το Ανατολικό Μπλοκ και εκατομμύρια άνθρωποι αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν στην Δύση για να μπορέσουν να ζήσουν.
Διεθνείς επιπτώσεις
Οι αστοί ταύτισαν πολύ συνειδητά την γραφειοκρατία με τις ιδέες του σοσιαλισμού για να μπορέσουν να τον αμαυρώσουν στα μάτια των εργαζομένων. Κατάφεραν να διεξάγουν μια σειρά επιθέσεις στα εργατικά δικαιώματα χωρίς να συναντήσουν ισχυρές αντιστάσεις.
Τα «κομμουνιστικά» κόμματα στον δυτικό κόσμο, βρέθηκαν σε κατάσταση σύγχυσης. Τα περισσότερα από αυτά είτε συμβιβάστηκαν με το καπιταλιστικό σύστημα είτε πέρασαν από καταστροφική κρίση και διασπάσεις μένοντας στο περιθώριο της πολιτικής ζωής. Εκατομμύρια κομμουνιστές σε όλον τον κόσμο, έχοντας διαπαιδαγωγηθεί από τα κόμματα τους με την ιδέα πως στο Ανατολικό Μπλοκ χτίζεται ο σοσιαλισμός, βυθίστηκαν σε απογοήτευση και αποστρατεύθηκαν. Τα διάφορα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα (τύπου ΠΑΣΟΚ) από εργατικά κόμματα με αστική ηγεσία μεταλλάχτηκαν πλήρως σε κόμματα του κεφαλαίου, με ελάχιστες διαφορές πλέον από την παραδοσιακή Δεξιά.
Η κατάρρευση του Ανατολικού Μπλοκ είχε ως αποτέλεσμα το πισωγύρισμα στην συνείδηση πλατιών μαζών εργαζομένων και το πάγωμα των αγώνων για μια σημαντική περίοδο. Όμως ήδη, μόλις 20 χρόνια μετά από αυτά τα γεγονότα, το καπιταλιστικό σύστημα δείχνει για άλλη μια φορά τα αδιέξοδα του. Υποσχέθηκε ευημερία, ειρήνη και ασφάλεια στους εργαζόμενους και τους βυθίζει ολοένα και περισσότερο στην φτώχεια και την ανασφάλεια.
Η μεγαλύτερη οικονομική κρίση από την δεκαετία του ’30 ξέσπασε την τελευταία περίοδο και αυτό αποδεικνύει με τον πιο τρανταχτό τρόπο πως αυτό το σύστημα δεν μπορεί να ξεπεράσει τις αντιφάσεις του και για αυτό συναντάει αντιστάσεις, απεργίες ακόμα και εξεγέρσεις σε μια σειρά γωνιές του πλανήτη.
Το πιο σημαντικό καθήκον για όσους αηδιάζουν με την φρίκη του καπιταλιστικού συστήματος είναι η εξαγωγή των σωστών συμπερασμάτων από τις ήττες και τις νίκες του εργατικού κινήματος και το χτίσιμο πραγματικά σοσιαλιστικών οργανώσεων και κομμάτων που θα μπουν μπροστά στην μάχη για την ανατροπή του συστήματος του κέρδους και του πολέμου και του χτισίματος μιας κοινωνίας των εργαζομένων, μιας πραγματικά σοσιαλιστικής κοινωνίας.
