Την 23η Ιουνίου του 1931 η φιλο-βενιζελική εφημερίδα «Μακεδονία» δημοσιεύει προβοκατόρικο άρθρο του αρχισυντάκτη της Νίκου Φαρδή, το οποίο διαδίδει μια κατασκευασμένη είδηση: ότι αντιπρόσωποι του εβραϊκού αθλητικού-πολιτιστικού συλλόγου «Μακαμπή» συμμετείχαν σε συνάντηση στη Σόφια και πήραν θέση υπέρ της αυτονόμησης της Μακεδονίας.
Τις ημέρες που ακολουθούν εξελίσσονται σημαντικές εντάσεις και επεισόδια στην πόλη, μεταξύ της εθνικιστικής οργάνωσης «ΕΕΕ» και άλλων φασιστικών στοιχείων, εναντίον Εβραίων πολιτών. Τα γεγονότα αυτά κορυφώνονται την 29η Ιουνίου όπου ξεκινάει ένα πογκρόμ επιθέσεων σε εβραϊκές φτωχογειτονιές, το οποίο καταλήγει το βράδυ στον εμπρησμό της συνοικίας-παραγκούπολης Κάμπελ με τον απολογισμό εκείνης της ημέρας να μετράει 2 νεκρούς, δεκάδες τραυματίες, δεκάδες καμένες κατοικίες και πάνω από 200 οικογένειες άστεγες.
Τα γεγονότα εκείνης της νύχτας έχουν χαρακτηριστεί ως η μεγαλύτερη αντιεβραϊκή εθνικιστική επίθεση στην Ελλάδα ή αλλιώς ως η ελληνική «Νύχτα των Κρυστάλλων». Σε κάθε περίπτωση αποτέλεσαν καμπή για την καθιέρωση της φασιστικής οργάνωσης «Τρία Έψιλον» και τον μετέπειτα ρόλο της στα πολιτικά δρώμενα της πόλης και της χώρας, αποκάλυψαν το ρόλο της δικαιοσύνης και της άρχουσας τάξης στη δίκη που ακολούθησε, ενώ τέλος αποτελούν πολύτιμη απόδειξη για τη στάση των εθνικιστών απέναντι στα φτωχότερα και τα πλουσιότερα τμήματα μιας άλλης εθνότητας.
Πριν δούμε τα γεγονότα, αξίζει μια στάση στο ιστορικό υπόβαθρο της περιόδου.
Το ιστορικό υπόβαθρο
Η πληθυσμιακή σύνθεση της Θεσσαλονίκης και της Ελλάδας του μεσοπολέμου δεν είχε σχεδόν καμία σχέση με τη σημερινή. Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από την Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1912 και πριν την μεγάλη πυρκαγιά του 1917, ο εβραϊκός πληθυσμός αποτελούσε την πλειοψηφία και ακολουθούσαν οι Τούρκοι, οι Έλληνες, οι Βούλγαροι κλπ. Με το τέλος του ελληνοτουρκικού πολέμου το 1922, στην πόλη καταφθάνουν σημαντικοί αριθμοί προσφύγων κι έτσι διαμορφώνονται νέα δημογραφικά δεδομένα. .
Η πυρκαγιά του Αυγούστου του 1917 ξεκίνησε από ένα προσφυγικό σπίτι κοντά στην Άνω Πόλη και μέσα σε 32 ώρες έκαψε σχεδόν όλο το κέντρο της Θεσσαλονίκης και περίπου το 1/3 της συνολικής έκτασης της πόλης. Για την πλειοψηφία του εβραϊκού πληθυσμού ήταν καταστροφική. Ενώ η εβραϊκή αστική και μεσοαστική τάξη κατοικούσε σε βίλες στην παραλία και την περιοχή των «Εξοχών» (η σημερινή Βασ. Όλγας), η εβραϊκή εργατική τάξη και οι φτωχοί κατοικούσαν στις συνοικίες του ιστορικού κέντρου της πόλης γύρω από την αγορά, οι οποίες καταστράφηκαν στην πλειοψηφία τους ολοσχερώς καθώς ήταν κατασκευασμένες από ξύλο και άχυρο. Ο απολογισμός είναι τραγικός: 9.500 κατεστραμμένα κτήρια αφήνουν άστεγους 54.000 εβραίους, 11.500 μουσουλμάνους και 10.500 χριστιανούς.
Μετά την πυρκαγιά ένα μέρος του εβραϊκού πληθυσμού μετανάστευσε εκτός Ελλάδας, ενώ οι φτωχές οικογένειες εγκαταστάθηκαν σε πρόχειρους συνοικισμούς σε διάφορες περιοχές περιφερειακά του κέντρου, όπως οι περιοχές που σήμερα βρίσκεται η Χαριλάου, η Κάτω Τούμπα, η Καλαμαριά κλπ. Μια από αυτές ήταν και ο συνοικισμός Κάμπελ, ο οποίος βρίσκονταν στην περιοχή που σήμερα είναι η περιοχή Βότση στην Καλαμαριά.
Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, μονάδα του βρετανικού στρατού είχε στρατοπεδεύσει εκεί σε παραπήγματα με λαμαρίνες τύπου τολ, τα οποία αγοράστηκαν μετά τον πόλεμο από τον Άγγλο επιχειρηματία Campbell και τελικά κατέληξαν στην Ισραηλίτικη Κοινότητα Θεσσαλονίκης για να στεγάσουν το 1928 φτωχές πυροπαθείς εβραϊκές οικογένειες.
Η περίοδος μετά το 1922 και μέχρι το κραχ του 1929 ήταν μια περίοδος σταδιακής ανόρθωσης της ελληνικής οικονομίας, με ίδρυση βιοτεχνιών, βιομηχανιών και μεγάλων δημοσίων έργων, η οποία βασίστηκε εν πολλοίς σε εξωτερικό δανεισμό. Εκείνη την περίοδο αλλά και στα τέλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι πλούσιοι Εβραίοι έπαιζαν σημαντικό ρόλο σε τομείς της οικονομίας όπως το εμπόριο, ενώ είχαν ιδρύσει και αρκετές τράπεζες.
Αντίστοιχα, το εβραϊκό στοιχείο ήταν πολύ έντονο και στην εργατική τάξη. Το 1909 ιδρύεται η σοσιαλιστική οργάνωση Φεντερασιόν, η οποία βρίσκονταν σε ευθεία αντιπαράθεση με τους εβραίους εθνικιστές και συνένωνε εργάτες από διαφορετικές εθνότητες. Ηγετική της μορφή ήταν ο Αβραάμ Μπεναρόγια, στέλεχος του ΣΕΚΕ (προκάτοχος του ΚΚΕ) και της ΓΣΕΕ, ενώ εξέδιδε την αριστερή εβραϊκή εφημερίδα «Αβάντι».
Το 1928 ο Ελ. Βενιζέλος κερδίζει τις εκλογές με το Κόμμα των Φιλελευθέρων και γίνεται πρωθυπουργός. Ο πληθυσμός της Ελλάδας το ’28 είναι λίγο πάνω από 6,2 εκατομμύρια. Σύντομα μετά τη κρίση του ’29-’30 κτυπά την ελληνική κοινωνία: η ανεργία μεταξύ 1928 και 1932 υπερτριπλασιάζεται και τα μεροκάματα μειώνονται σχεδόν 20%. Αυτά σε συνθήκες όπου ο αναλφαβητισμός βρίσκεται στο 40% με μόνο το 1/3 των παιδιών να τελειώνουν το δημοτικό, ενώ το προσδόκιμο ζωής για τους άντρες είναι στα 58-59 έτη.
Μέσα σε αυτές τις συνθήκες δρα η «Εθνική Ένωσις – Ελλάς» η οποία ιδρύθηκε το 1927.
ΕΕΕ – Τρία Έψιλον
Η εθνικιστική οργάνωση «Εθνική Ένωσις – Ελλάς» (αλλιώς «ΕΕΕ» ή «Τρία Έψιλον» με τα μέλη της να είναι γνωστά ως «τριεψιλίτες» ή «χαλυβδόκρανοι») έχει από την ίδρυσή της έντονο αντι-εβραϊκό και αντι-κομμουνιστικό λόγο, ιεραρχώντας ψηλά στο πρόγραμμά της το να απολύονται οι Εβραίοι εργάτες από τα εργοστάσια με σκοπό να προσλαμβάνονται Έλληνες και κατά προτίμηση μέλη τους. Ακόμα και ο δημοκράτης πρώην πρωθυπουργός Αλέξανδρος Παπαναστασίου κατήγγειλε στη Βουλή ότι οι χαλυβδόκρανοι «τρομοκρατούν και τους οργανισμούς, οι οποίοι δεν ημπορούν να προσλάβουν εργάτας άνευ της ιδικής των εγκρίσεως».
Μετά το 1929, η ΕΕΕ αναδεικνύεται σε σημαντική εθνικιστική και αντικομουνιστική οργάνωση, αριθμώντας χιλιάδες μέλη και δημιουργώντας δεκάδες παραρτήματα σε όλη την Ελλάδα καθώς και περιφερειακές-συνεργαζόμενες οργανώσεις. Ηγετικές φιγούρες και βασικοί κατηγορούμενοι στη δίκη για τον εμπρησμό του Κάμπελ μαζί με τον δημοσιογράφο Ν. Φαρδή (ο οποίος είχε στενές σχέσεις με την ΕΕΕ) ήταν ο Γ. Κοσμίδης και ο Δ. Χαριτόπουλος.
Τα γεγονότα που οδήγησαν στην 29η Ιουνίου
Στις 22 και 23 Ιουνίου του 1931 η εφημερίδα «Μακεδονία» κυκλοφορεί άρθρα με ξεκάθαρες παραινέσεις εναντίον των εβραϊκών οργανώσεων:
«…Πρέπει να τελειώνωμεν! Δεν επιτρέπεται να υφίστανται εν Ελλάδι οργανώσεις…Πρέπει να διαλυθούν» (22/06/1931)
και ο τίτλος του κύριου άρθρου της 23ης Ιούνη:
«Θα εκκαθαρίσωμεν τους λογαριασμούς».
Την ίδια μέρα, η εθνικιστική φοιτητική οργάνωση «Εθνική Παμφοιτητική Ένωσις» (ΕΠΕ) που καθοδηγούνταν από την ΕΕΕ, εκδίδει επιθετική προκήρυξη στη βάση του κατασκευασμένου δημοσιεύματος για «αυτονόμηση της Μακεδονίας», που καλεί σε μποϊκοτάζ των εβραϊκών μαγαζιών και τις μοιράζει στο κέντρο και έξω από τα καταστήματα. Αυτή η κίνηση προκαλεί αντιδράσεις και υπάρχουν συμπλοκές. Εβραϊκές οργανώσεις ζητούν τη διάλυση των εθνικιστικών ομάδων. Η ΕΕΕ απαντάει με νέα επιθετική ανακοίνωση.
Αντίστοιχο είναι και το κλίμα τις επόμενες ημέρες, με αποτέλεσμα η χωροφυλακή να λάβει θέσεις σε κομβικά σημεία της πόλης, έχοντας υποτίθεται ως στόχο την αποτροπή μεγαλύτερων επεισοδίων. Στις 24/6 200 μέλη της ΕΕΕ, της ΕΠΕ και οπλισμένοι έφεδροι αξιωματικοί επιτίθενται στα γραφεία της «Μακαμπή» με στόχο να τα πυρπολήσουν και ακολουθεί ξυλοδαρμός στελεχών της.
Η εφημερίδα «Μακεδονία» της 25ης Ιούνη κυκλοφορεί άρθρο που δικαιολογεί τη στάση των εθνικιστών. Ο τίτλος έγραφε:
«Η προκλητική στάσις των Εβραίων εξηρέθισε τους Έλληνας Πολίτας και αι εθν. οργανώσεις απεφάσισαν να τιμωρήσουν τους κακοποιούς συμπολίτας».
Ο Γενικός Διοικητής Θεσσαλονίκης-Μακεδονίας Σ. Γονατάς, ο οποίος ήταν υποστηρικτής της ΕΕΕ, παίρνοντας μέρος σε δημόσιες εκδηλώσεις της, επιστρέφει στην πόλη.
Ο Εβραίος βουλευτής Μεντές Μπενσαντσί καταγγέλλει στο κοινοβούλιο το κλίμα τρομοκρατίας στη Θεσσαλονίκη, ο Βενιζέλος παίρνει αποστάσεις, η Βουλή «καταδικάζει τα θλιβερά επεισόδια», όμως η εφημερίδα «Καθημερινή» της 26ης Ιούνη έχει διαφορετική άποψη:
«Η Θεσσαλονίκη έχει ανάγκην εθνικιστικών οργανώσεων και προς τας οργανώσεις ταύτας η Κυβέρνησις οφείλει να παρέχη ενθάρρυνσιν και προστασίαν».
Στις 26/6 η «Μακεδονία» στοχοποιεί τον Εβραϊκό Συνοικισμό «151» (που βρίσκονταν στην περιοχή βόρεια του Ιπποκράτειου νοσοκομείου στην Κ. Τούμπα), αναφέροντας ότι χριστιανοί ιερείς δεν μπορούν να περάσουν απ’ τον οικισμό γιατί υβρίζονται και γιουχάρονται. Αργότερα την ίδια ημέρα ο συνοικισμός λιθοβολείται σε δύο φάσεις, με την αστυνομία να παρεμβαίνει για να περιορίσει την έκταση της επίθεσης. Συλλαμβάνονται δύο έφεδροι αξιωματικοί οι οποίοι αφήνονται τελικά ελεύθεροι, με την αιτιολογία ότι έριχναν πέτρες ως παιχνίδι και ως όχι εκτελώντας επίθεση.
Το βράδυ της 28ης Ιουνίου δέχεται επίθεση ο συνοικισμός «6», ο οποίος βρίσκονταν στη διασταύρωση των οδών 25ης Μαρτίου και Δελφών, εκεί που σήμερα είναι αλάνα με γήπεδα. Οι εθνικιστές είχαν στόχο να τον πυρπολήσουν, όμως οι κάτοικοι ήταν προετοιμασμένοι, καταφέρνοντας να αποκρούσουν την επίθεση. Στη συγκεκριμένη επίθεση συμμετέχουν και εν ενεργεία αξιωματικοί και στρατιώτες, καθώς στη συνέχεια αναφέρονται ως τραυματίες.
Από το πρωί της 29ης Ιουνίου ο Γενικός Διοικητής Γονατάς έχει πληροφορίες για μαζικό πογκρόμ, οπότε σχεδιάζει ισχυρή παρουσία χωροφυλακής και στρατού ως μέτρα προστασίας των συνοικισμών. Μέχρι το βράδυ έχει κινητοποιηθεί ένα πλήθος με αναφορές να κάνουν λόγο για έως και 2.000 άτομα, που κατευθύνεται προς τους συνοικισμούς παρά τα μέτρα. Ξεκινάει επίθεση στον συνοικισμό «151» με τους κατοίκους να κλείνονται στα σπίτια τους. Δεν καταφέρνουν να πυρπολήσουν τα σπίτια, ωστόσο από αυτήν την επίθεση πέφτει νεκρός ο 35χρονος εβραίος εργάτης Λεόν Βιδάλ από σφαίρα στο στήθος.
Ο εμπρησμός του Κάμπελ
Αυτό το οποίο οι εθνικιστές δεν κατάφεραν να κάνουν στους υπόλοιπους συνοικισμούς, θα το καταφέρουν στο Κάμπελ. Οι επιθέσεις πραγματοποιούνται σε «κύματα», από τις 9 το βράδυ. Από τις συμπλοκές τραυματίζεται ένας στρατιώτης. Η διάδοση αυτής της είδησης κινητοποιεί τους εθνικιστές, οι οποίοι κατευθύνονται πλέον μαζικά προς το Κάμπελ για αντίποινα. Η «Μακεδονία» αναφέρει 2.000 εθνικιστές οι οποίοι καθοδηγούνται από την ΕΕΕ, ενώ πολλοί από αυτούς είναι ένοπλοι. Δίνεται το σύνθημα για να ξεκινήσει η πολιορκία, ενώ παράλληλα μεταφέρονται δοχεία πετρελαίου με αυτοκίνητα.
Ο χριστιανός φούρναρης του συνοικισμού, Λεωνίδας Παπάς, δέχεται σφαίρα στο στομάχι και είναι το πρώτο θύμα του Κάμπελ. Ο «Ριζοσπάστης» αναφέρει ότι οι εθνικιστές επιτέθηκαν στον Λ. Παπά γιατί είχε αρνηθεί να τους προσφέρει βοήθεια κρύβοντας τη βενζίνη στον φούρνο του, προστατεύοντας με αυτόν τον τρόπο τους εβραίους κατοίκους του Κάμπελ.
Η παραπάνω είδηση αποδεικνύει την προμελέτη του εμπρησμού που ακολούθησε, όπως επίσης και το σχεδιασμό για την επιτυχία της. Οι εθνικιστές φρόντισαν να στήσουν οδοφράγματα σε κατάλληλα σημεία, έτσι ώστε να εμποδίσουν την έγκαιρη άφιξη της Πυροσβεστικής. Μόνο μετά από κινητοποίηση τμημάτων του στρατού διαλύθηκαν τα οδοφράγματα, δίνοντας τελικά μάχες με τους εθνικιστές για να καταφέρουν να προσεγγίσουν τον οικισμό και να σβηστεί η φωτιά.
Ο απολογισμός είναι τραγικός. Ολοσχερής καταστροφή κτιρίων, σπιτιών και οικίσκων, εμπρησμός του φούρνου, του φαρμακείου, του σχολείου, του ιατρείου κλπ. Η εθνικιστική μανία δεν άφησε τίποτα όρθιο. 2 νεκροί, 210 οικογένειες και πάλι άστεγες, ενώ υπήρξαν επώνυμες αναφορές ακόμα και για βιασμούς, όπως συνέβη στην περίπτωση της Φλώρας Σαρφατί.
Η επόμενη μέρα
Την επόμενη μέρα η «Μακεδονία» θα κυκλοφορήσει ένα σκανδαλώδες άρθρο, μιλώντας για πυρκαγιά και ρίχνοντας την ευθύνη στους κομμουνιστές!
Αξίζει βέβαια να σημειωθεί ότι αυτό που έκαναν οι κομμουνιστές και άλλες αριστερές δυνάμεις την επόμενη ημέρα ήταν να οργανώσουν διαδηλώσεις στο κέντρο της πόλης, ενάντια στα φασιστικά πογκρόμ και τον εμπρησμό του Κάμπελ.
Τον επόμενο Απρίλη, του 1932, ξεκινάει στη Βέροια η δίκη των υπαιτίων του εμπρησμού, η οποία μέσα σε 17 ημέρες πρόλαβε να απαλλάξει από κάθε κατηγορία τους ηγέτες της ΕΕΕ, Κοσμίδη και Χαριτόπουλο, ενώ η απαλλαγή του Φαρδή και της «Μακεδονίας» έγινε με την πρόφαση ότι η στάση της εφημερίδας τηρήθηκε με γνώμονα την αύξηση της κυκλοφορίας της!
Αυτή η δίκη-παρωδία κατάφερε να συσπειρώσει και να ενισχύσει την ΕΕΕ, με αποτέλεσμα μετά τα πογκρόμ του 1931 να υπερδιπλασιάσει τα μέλη της. Από 3.000 μέλη και 12 παραρτήματα πριν το «Κάμπελ» έφτασε να έχει 7.000 μέλη και 27 παραρτήματα λίγους μήνες μετά.
Τα επόμενα χρόνια η ΕΕΕ προσπάθησε να εμπλακεί πιο ενεργά στις πολιτικές εξελίξεις. Είχε ως πρότυπο τον Μουσολίνι, ενώ πολλοί τριεψιλίτες αποτέλεσαν τους μετέπειτα ταγματασφαλίτες, συνεργάτες των Ναζί.
Η φρικιαστική ιστορία του εμπρησμού του Κάμπελ και των πογκρόμ στους εβραϊκούς συνοικισμούς του Ιουνίου του 1931, αποτελεί μια μαύρη σελίδα στην ελληνική ιστορία και την ιστορία του εθνικισμού και φασισμού. Ενός φαινομένου που τα επόμενα χρόνια γιγαντώθηκε, κυρίως στην Ευρώπη με τις περιπτώσεις των Μουσολίνι και Χίτλερ σε Ιταλία και Γερμανία, αντίστοιχα. Τέτοια ιστορικά γεγονότα αξίζει να τα έρχονται στην επιφάνεια, αποκαλύπτοντας το ρόλο των φασιστών-εθνικιστών αλλά και του κράτους απέναντί τους και στα φτωχά, εργατικά και λαϊκά στρώματα της κοινωνίας
